דאָס צװײ־און־פֿינפֿציקסטע קאַפּיטל װ וּ ה י ן ד י א ױ ג ן ט ר אָ ג ן
כּל־זמן דאָס געשעפֿט, װוּ דוד שאַפּיראָ האָט געדינט, האָט זיך געהאַלטן אױפֿן פּלאַץ, האָט דוד נישט געװאָלט הערן פֿון קײן זאַך. געקומען אַלע טאָג אַהײם, װי אַלע מאָל, אָפּגעכאַפּט אױף אײן פֿוס דאָס עסן און, װי אַלע מאָל, אָן װערטער אַװעק אױף דער גיך אין געשעפֿט אַרײַן. קױם אָבער האָט זיך דאָס געשעפֿט פּלוצעם אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן געשלאָסן)פֿרײַטיק, דעם צװײטן טאָג חול־המועד פּסח איז דאָס געװען(, און דער שעף מיט זײַנע בנים זענען אַװעק קײן אױסלאַנד, אַזױ האָט אונדזער בראַװער שאַפּיראָ מיט אַמאָל פֿאַרלױרן דעם גאַנצן קוראַזש און איז געקומען אַהײם, אַװעקגערופֿן שׂרהן אױף אַ זײַט און אײַנגערױמט איר אַ סוד שטילערהײט:
― שׂרה, ס'איז שלעכט ― ביזן עק אַרײַן שלעכט, מע דאַרף זיך ראַטעװען מיט די קינדער…
― װײ איז מיר! ― האָט שׂרה פֿאַרבראָכן די הענט, ― װאָס? מע שלאָגט שױן? אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן?
― שאַ, גװאַלדעװע נישט אַזױ! מע שלאָגט נאָך ניט! װער זאָגט דען, אַז מע שלאָגט שױן? האָסטו געזען! אָט דאָ הײבט זיך אָן מיט איר! אַ װאָרט טאָר מען איר דען זאָגן? געטרױען פֿון דאַנען אַהין? זינט איך לעב!
מאַן און װײַב צעקריגן זיך, װי דער שטײגער איז, נאָר איצטיקס מאָל האָט זיך די מחלוקה געענדיקט דערמיט, װאָס בײדע האָבן זײ זיך גענומען פּאַקן, נאָר בסוד, אַז די קינדער זאָלן ניט װיסן. זײ זענען געװען צופֿרידן, װאָס בעטי איז אַװעק מיטן קװאַרטיראַנט אין שטאָט און סיאָמקען האָבן זײ געװאָלט אײַנרעדן, אַז דאָס פּאַקן זײ זיך צוליב די אַנדערע טעג יום־טובֿ. נאָר אָפּנאַרן סיאָמקען איז זײ ניט געראָטן. ערשטנס, האָט ער ניט פֿאַרשטאַנען מיט זײַן קינדערשן שׂכל, צו װאָס דאַרף מען אױף די אַנדערע טעג יום־טובֿ זיך פּאַקן? װוּ שטײט עס געשריבן? און, צװײטנס, איז געװען פֿאַר אים גענוג דאָס, װאָס ער האָט זיך אָנגעהערט אין שול פּסח אױפֿדערנאַכט פֿאַרן ערשטן סדר די מעשׂיות, װאָס ייִדן האָבן זיך אָנדערצײלט פֿון עלילת־דם און פֿון פּאָגראָמען, אַז ער זאָל פֿאַרשטײן מיט װאָס דאָס שמעקט, ― ער געדענקט נאָך װי דורכן שלאָף, ער איז נאָך דעמאָלט געװען אַ קינד, װי ער איז געלעגן מיט דער מאַמען ערגעץ אױף אַ בױדעם, און דער טאַטע מיט בעטין זענען געװען בײַ דער מומע טױבע, אױך אױף אַ בױדעם, און זײ האָבן דרײ טעג מיט דרײ נעכט ניט געװוּסט אײנס פֿון דאָס אַנדערע… קורץ, איר װעט אים שױן נישט אָפּנאַרן ― סיאָמקע װײסט שױן אױך, װאָס הײסט אַ פּאָגראָם, דאַנקען גאָט, ― און אונדזער גימנאַזיסטל פֿון זײַן זײַט האָט אױך גענומען זיך פּאַקן, און אױך בסוד, אַז קײנער זאָל ניט זען, אַלע ביכער מיט אַלע „טעטראַדןтетради: העפֿטן“, האָט צונױפֿגעלײגט אינאײנעם, איבערגעבונדן מיט אַן אַלטן פּאַסיק פֿון זײַן אַלטער אוניפֿאָרם, די אַטעסטאַציע פֿון גימנאַזיע מיט די פֿינפֿן האָט ער באַהאַלטן װײַט אין קעשענע ― און איז געװען גרײט… נאָר אָט אין געקומען צו גײן די שװעסטער מיטן רעפּעטיטאָר ― און ס'איז צעשלאָגן געװאָרן די גאַנצע חתונה!
― װאָס איז דאָס פֿאָר אַ נײַעס? װוּהין פּאַקט איר זיך? ― איז בעטי אָנגעפֿאַלן אױף זײ, װי זי קאָן, ― איר װילט אַנטלױפֿן? לױפֿט! איך װעל זיך פֿונעם אָרט ניט רירן!…
ראַבינאָװיטש, װעלכער האָט פֿאַרשטאַנען, װאָס דאָ קומט פֿאָר, האָט געהאַלטן, פֿאַרשטײט זיך, מיט בעטין, אַז ס'איז נאַריש, װאָס מע לױפֿט. ערשטנס, װעט גאָרניט זײַן, און, צװײטנס, אַפֿילו װען ס'זאָל עפּעס זײַן, באַדאַרף מען אױך ניט מורא האָבן. װאָס איז דאָ מורא צו האָבן?
― אַזױ זאָגט א י ר ? ― מאַכט צו אים שאַפּיראָ, - איר װײסט דאָך גאָרנישט פֿון ייִדישע צרות. למשל, װוּ זענט איר געװען אינעם יאָר נײַנצן־הונדערט־פֿינף?…
און עס גײט אַװעק אַ שמועס פֿונעם יאָר נײַנצן־הונדערט־פֿינף. אַלע האָבן װאָס צו דערצײלן, און אַפֿילו ראַבינאָװיטש אױך; װאָרעם כאָטש בײַ זײ, אין זײער גובערניע, זענען גאָר נישטאָ קײן ייִדן, קײן אײנער אַפֿילו, פֿונדעסטװעגן איז דאָרט אױך געװען דעמאָלט גאַנץ לעבעדיק…
― װאָס הײסט, ס'איז בײַ אײַך גאָר ניטאָ קײן ייִדן? ― שלאָגט אים איבער שׂרה, ― און װוּ זענט איר געװען? און אײַער מומע? און אײַער שװעסטער? צי איר רעכנט זיך פֿאַר קײן ייִדן ניט?…
ראַבינאָװיטש פֿילט, אַז ער האָט זיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַן איבעריק װאָרט, װיל ער פֿאַרריכטן, אַז עטלעכע ייִדישע משפּחות קאָן מען נאָך ניט אָנרופֿן ייִדן… נאָר דוד קומט אים צו הילף; ער לאָזט אים ניט רעדן און רעדט בעסער אַלײן, דערצײלט אַלע פּחדים מיט אַלע בזיונות, װאָס זײ זענען אױסגעשטאַנען דאָ אין דער דאָזיקער שטאָט: װי אַזױ ער האָט געכאַפּט און אָפּגעפֿירט די טאָכטער צו זײַן שװעסטער, צו טױבע פֿאַמיליאַנט, גערעכנט איבערלאָזן זי דאָרטן מיט טױבעס קינדער און אַלײן קומען צוריק אַהײם, צום סוף האָט ער שױן פֿון דאָרט נישט געקאָנט מער אַרױס און האָט זיך פֿאַרקליבן מיט איר אױף אַ בױדעם. דרײַ טאָג דורכאַנאַנד ניט געװוּסט, װאָס טוט זיך מיט שׂרהן און מיט סיאָמקען, װאָס איז געװען דעמאָלט אַ ברעקעלע נאָך…
― און מיר זענען דעמאָלט מיט דעם ברעקעלע געלעגן באַזונדער אױף אַ בױדעם, ― װיל שׂרה פֿון איר זײַט אױך עפּעס דערצײלן, און דאָס ברעקעלע (סיאָמקע) אַלײן װיל אױך עפּעס דערמאָנען זיך און אַרײַנשטעלן אַ װאָרט, װי אַזױ ער איז געלעגן מיט דער מאַמען אױפֿן בױדעם, האַקט אים דער פֿאָטער איבער: „אַזאַ קלײנער װעװריק דאַרף נאָך ניט װיסן פֿון אַזעלכע זאַכן“ ― און ער נעמט בעסער אַלײן דערצײלן פֿון יענער צײַט, װי אַזױ מען האָט זיך אָפּגערעכנט מיט די ייִדעלעך, צעקלאַפּט די ייִדישע „טשערטאַчерта: טײַװל“ סך הכּל אין אײן װאָך און אַזױ קונציק אַז קײן פּיפּס האָט מען פֿון די ייִדעלעך נישט געהערט, קײן האָן האָט נישט געקרײט…
דאָס אַלעס, װאָס שאַפּיראָ האָט דערצײלט, האָט ער דערצײלט אין אַזאַ טאָן, אַז דעם קװאַרטיראַנט האָט זיך אױסגעװיזן, אַז די ייִדן אַלײן װײסן, אַז זײ זענען אַ שװאַך נישטיק פֿאָלק, נאָר זײ פֿאַלן דערמיט בײַ זיך נישט אַראָפּ אױף קײן האָר אַפֿילו. אַדרבה, עס קומט אױס, װי זײ באַרימען זיך נאָך מיט זײער צװײ־טױזנט־יאָריקער מאַרטיראָלאָגיע, האַלטן זיך גרױס מיט זײער לאַנגן גלות, װאָס האָט געמאַכט פֿון העלדן שאָף און פֿון מענטשן פֿליגן, שעמען זיך ניט אָנצורופֿן זיך אַלײן מיטן נאָמען י יִ ד ע ל ע ך (קײן פּיפּס האָט מען פֿון די ייִדעלעך ניט געהערט, קײן האָן האָט ניט געקרײט) ―„אַ מאָדנע, מאָדנע פֿאָלק!…“
אָט אַזױ איז אַװעקגעגאַנגען דער גאַנצער טאָג פֿרײַטיק. דוד און שׂרה שאַפּיראָ (און מיט זײ דער קלײנער סיאָמקע) זענען געװען גרײט צו לױפֿן גלײַך מיט אַלע ייִדן, װוּהין די אױגן װעלן טראָגן, נאָר די טאָכטער מיטן קװאַרטיראַנט האָבן זײ אָפּגעהאַלטן ― ביז ס'איז אײַנגעטראָטן שבת, און שבת פֿאָרט מען ניט. סײַדן אפֿשר מיטן װאַסער? אַלע שכנים זײערע, פֿרײַנד און גוטע פֿרײַנד, און אַלע ייִדן פֿון דער ייִדישער גאַס האָבן זיך אַװעקגעלאָזט צום טײַך, צו די שיפֿן, פֿאַרװאָס זאָלן זײ אױך ניט פֿאָרן מיטן שיף? האָט זיך אָבער בעטי אײַנגעשפּאַרט ― זי זאָל װיסן, דער טױט זאָל זײַן, װעט זי ניט פֿאָרן מיטן שיף. פֿאַרװאָס, למשל? ― אָט אַזױ, זי װיל ניט. און אַז בעטי זאָגט נײן, איז שױן אײן מאָל נײן. קױם מיט צרות, מיט לײד, מיט טרערן, האָט בײַ איר די מוטער געפּועלט, מע זאָל כאָטש אַװעק פֿון דער דאָזיקער ייִדישער גאַס, װאָס איז דורך דעם שבתדיקן טאָג אױסגעלײדיקט געװאָרן פֿון מענטשן, כאָטש נעם טראָג אַרױס אַלצדינג פֿון די הײַזער, װעט דיר קײנער אַ װאָרט ניט זאָגן, און אַריבערגײן צו דער מומע טױבע, ― „עלעהײ ס'איז דאָך שבת־חול־המועד, לאָז זיך אונדז דאַכטן, אַז מיר גײען זיך דורך אַהין גלאַט מיט אַ װיזיט“… נאָר ביז די שאַפּיראָס האָבן זיך צוגעקליבן צו גײן, האָט שױן אָנגעהױבן װערן נאַכט. פֿאָרן האָט מען נאָך נישט געטאָרט און גײן איז געװען אַ ביסל װײַטלעך, איז מען געקומען צום הױף, װוּ שלמה פֿאַמיליאַנט װױנט, רעכט מיד און פֿאַרשװיצט און געטראָפֿן די טיר און טױער צוגעשלאָסן. אַמאָל דרײַ האָבן זײ געמוזט אָנקלינגען, ביז ס'האָט זיך באַװיזן אַ דװאָרניק, ניט אַהין, ניט אַהער, דאָס הײסט ניט גאָר שיכּור, אָבער ניט אינגאַנצן ניכטער אױך. דערזען ייִדן, האָט ער זײ גענומען שעלטן און מאַכן זײ אַ מי־שברך דער מאַמען; איז שאַפּיראָ געװאָרן אױפֿגעקאָכט און האָט זיך אַװעקגעשטעלט אױסטענהן מיטן שומר, למאַי ער איז מטריח די מאַמע פֿון יענער װעלט, האָט אים דער קװאַרטיראַנט, װאָס איז געװען נאָך מער אױפֿגעקאָכט, איבערגעשלאָגן:
― מיט װעמען װילט איר זיך דאָ אױס טענהן? אָט פֿאַרפֿאָר איך אים גלײַך אין דער מאָרדע אַרײַן, װעט ער װיסן דרך־ארץ!…
דערהערט אַזעלכע דיבורים, האָט זיך דער דװאָרניק נאָך מער אָנגעצונדן און איז אױפֿגעטראָטן גלײַך אױף ראַבינאָװיטשן:
― אַך טי זשידאָװסקאַיאַ מאָרדאַ! דו װעסט מיר אַרײַנפֿאָרן, זאָגסטו, אין דער מאָרדע אַרײַן? אָט טו איך נאָר אײן פֿײַף, מאַכט מען פֿון אײַך אַלעמען אַש אין אײן מינוט, נאָך אײדער דאָס פֿאָלק װעט זיך אױסשלאָפֿן מאַכן אױף אײַך אַ פּאָגראָם צוליבן הײליקן יום־טובֿ …………… ……………..
עס האָט געקאָסט די שאַפּיראָס גענוג מי, ביז מע האָט אָפּגעריסן דעם צעהיצטן קװאַרטיראַנט פֿונעם פֿאַרשיכּורטן דװאָרניק און דערמיט אפֿשר אױסגעמײַדט אַ צרה… אי דאָס האָבן זײ געהאַט צו פֿאַרדאַנקען נאָר בעטין, װאָס האָט מיט אײן קוק פֿון אירע אױגן אײַנגעשטילט די רציחה פֿונעם דאָזיקן יונגערמאַן, װאָס האָט אין זיך עפּעס גאָר נישט קײן ייִדישע גענג: „װי שטעלט זיך עס אַװעק אַ ייִד אין אַזאַ צײַט ― זאָגט אים נאָכדעם שׂרה ― צו רעדן מיט אַ גױ אַזעלכע װערטער?…“ אַפֿילו בעטי אַלײן האָט געמוזט צוגעבן, אַז ס'איז בײַ אים מאָדנע גענג, גאָר נישט קײן ייִדישע אינסטינקטן…
― נו? װאָס טוט מען איצט? װוּהין גײט מען? צוריק אַהײם?
― טאָכטער מײַנע! האַרץ מײנס! לאָמיר נעמען אַ פֿור און לאָמיר פֿאָרן צו דער באַן! אַלע זענען זיך צעפֿאָרן, לאָמיר אױך פֿאָרן. לאָמיר פֿאָרן, װוּהין די אױגן װעלן טראָגן!
אַזױ האָט זיך שׂרה געבעטן בײַ איר טאָכטער, געפֿאַלן איר אױפֿן האַלדז און אָנגעהױבן װײנען. אױף איר קוקנדיק, האָט זיך דוד אױך ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און ער האָט זיך אָפּגעקערט אױף אַ זײַט, מע זאָל ניט זען זײַנע נאַסלעכע אױגן, און סיאָמקע, דער בראַװער גימנאַזיסט, דער האָט זיך גאָר צעכליפּעט. אים האָבן באַנג געטאָן די ביכער מיט די „טעטראַדן“, טאָמער חלילה…
― װײן ניט, קינד מײנס, מיר האָבן אַ גרױסן גאָט, ― טרײסט אים שׂרה און שיקט דעם מאַן, ער זאָל נעמען אַ איזװאָזטשיק, צװײ איזװאָזטשיקעס, און דאָס גאַנצע געזינדל שאַפּיראָ אינאײנעם מיט זײער קװאַרטיראַנט זעצן זיך אױף פֿאָרן צו דער באַן און פֿון דאָרטן ― װוּהין די אױגן װעלן טראָגן. און װײַל זײ האָבן זיך
אױסגעזעצט אױף צװײ איזװאָזטשיקעס, איז אױסגעקומען, אַן דוד און שׂרה און סיאָמקע זאָלן פֿאָרן באַזונדער, און די טאָכטער מיטן קװאַרטיראַנט באַזונדער, און אַקוראַט בײַם אױפֿזעצן זיך איז שׂרהן געראָטן זיך דורכװאַרפֿן מיטן קװאַרטיראַנט מיט אַ פּאָר װערטער, אין װעלכע זי האָט אױסגעזאָגט, אַז זי טרױעט אים אָן די גרעסטע העלפֿט פֿון איר פֿאַרמעגן, דאָס אױג אין קאָפּ. מער האָט זי נישט געקאָנט רעדן. טרערן האָבן זיך איר געשטעלט אין האַלדז:
― זײַט רויִק, מאַטושקאַ, זײַט גאַנץ רויִק ― האָט דער קװאַרטיראַנט זי געטרײסט ― איך פֿאַרזיכער אײַך, איך גאַראַנטיר אײַך פֿאַר איר מיט מײַן לעבן, מיט מײַן גאַנץ לעבן!…
אין די דאָזיקע װערטער האָט זיך געפֿילט אַזױ פֿיל אמת, ענערגיע און װאַרעמקײט, אַז די אָרעמע מאַמע, נעבעך, האָט געקאָנט זײַן גאַנץ רויִק, אַז איר טאָכטער געפֿינט זיך אין זיכערע הענט. פֿונדעסטװעגן האָט זי געמאַכט אַזױ, אַז די טאָכטער מיטן קװאַרטיראַנט זאָלן פֿאָרן פֿריִער און זי מיט איר מאַן מיטן מיזיניקל פֿון הינטן. און אָט אַזױ האָט זיך דער קאָרטעזש געלאָזט פּאַװאָלינקע צו דער באַן, און פֿון דאָרטן ― װוּהין די אױגן װעלן טראָגן.
דאָס דרײַ־און־פֿופֿציקסטע קאַפּיטל
ש ל ו ם א ױ ף ד ע ר ע ר ד, מ י ט װ י ל י ק ײ ט א י ן ד י מ ע נ ט ש ן
די שאַפּיראָס זענען געװען נישט די ערשטע, װאָס האָבן זיך אַװעקגעלאָזט צו דער באַן און פֿון דאָרט ― װוּהין די אױגן װעלן טראָגן. אַ סבֿרה, אַז דעמזעלבן טאָג שבת האָבן אַ היפּש ביסל ייִדן נאָך מבעוד־יום זיך צונױפֿגעקליבן אַרום װאָקזאַל, כּלומרשט אױפֿן שפּאַציר און אָפּגעװאַרט זאָל נאָר װערן נאַכט, אַזױ זעצט מען זיך אױף אַ פֿולער װאָך ― און זײַט געזונט.
צוגעפֿאָרן צו דער גאַס, װאָס פֿירט צו דער באַן, האָבן זײ נאָך פֿון דער װײַטן דערזען פֿאַר זיך אַ מאַסע מענטשן, װער ס'איז געפֿאָרן און װער ס'איז געגאַנגען צופֿוס, ― און דאָס זענען געװען לױטער ייִדן, לױטער אױסדערװײלטע, נאָר־װאָס געװעזענע מלכים און בני מלכים, מײנסטנטײל אָרעמע לײַט, זאָלן לעבן, מיט זײערע װײַבער, קינדער און בעבעכעס, פּעקלעך, קישעלעך און שמאַטעס, אָן אַ שיעור שמאַטעס. צװישן זײ האָבן זיך אױך דורכגעװאָרפֿן בעלי־בתּים פֿאַרמעגלעכע, אינטעליגענטן מיט קאַפּעליושלעך, דאַמען מיט שטרױס־פֿעדערן, באַרישניעס מיט זאָנטיקלעך, סטודענטן אין טוזשורקעס, גימנאַזיסטלעך מיט װײַסע קנעפּ, אױסגעמישט מיט ייִדן אָרעמע, אױסגעהונגערטע, אָדער אַלטע קראַנקע, הוסטנדיקע, מיט װײַבער בלאַסע, אױסגעמוטשעטע, אָפֿט אָפּגעריסענע־אָפּגעשליסענע, מיט קלײנע עופֿעלעך נאַקעטע, אין שמאַטעס אײַנגעהילטע, ― אין אײנעם װאָרט די גאַנצע ייִדישע גאַס, די גאַנצע ייִדישע „טשערטאַ“, דאָס גאַנצע ייִדישע פֿאָלק.
― קודאַ פּריאָש? (װוּהין שטופּסטו?) אָסאַדי נאַזאַד! (נעם זיך צוריק!) זשידאָװסקיאַ כאַרי! (ייִדישע פּנימער!) לאַבסערדאַקי טרעקליאַטעיאַ, (לײַבסערדאַקעס פֿאַרשאָלטענע!) פּאַנטשאָכי פּײסאַטשנעיאַ! (זאָקן פּסחדיקע!)
אָט דאָס איז געװען דער ברוך־הבא, מיט װעלכן אַ באַרעדעװדיקער גאָראָדאָװאָי (городовой: פּאָליציאַנט) אין װײַסע הענטשקעס האָט באַגעגנט די שאַפּיראָס און אָפּגעשטעלט זײערע איזװאָזטשיקעס, מכבד געװען די פֿערד מיט אַ קולאַק אין דער מאָרדע. באַקומען אַזאַ ברוך־הבא, איז דער ערשטער אַראָפּגעשפּרונגען ראַבינאָװיטש און גלײַך צום גאָראָדאָװאָי, געװאָלט אױסשמועסן זיך מיט אים װעגן פֿילאָלאָגיע ― פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו אים אַזאַ לשון? האָט עס שׂרה באַצײַטנס באַמערקט און אױפֿגעהױבן אַ גװאַלד צו דער טאָכטער אױף ייִדיש:
― בעטי! האַלט אים צו דאָס מױל, בעטי! לאָז אים נישט רעדן ― ער װעט אױף אונדז, חלילה, אָנרופֿן אַן אומגליק!…
העלפֿט נישט. מוז מען דאָס איבעריקע גײן צופֿוס. נאָר װאָס װעט איר גײן, אַז עס שטערט פֿאַר אײַך קײן עין־הרע אַזאַ אַן עולם? מע מוז אָפּװאַרטן, ביז די ערשטע רײען װעלן זיך דערשלאָגן צו דער קאַסע, דעמאָלט װעלן אַלע אױפֿגעריכט װערן. דערװײַל דאַרף מען צוזעצן זיך, עס מעג זײַן אױף דער ערד, אַבי פֿאַרכאַפּן אַן אָרט װאָס פֿריִער, װאָרעם הינטן קומען צו, ברוך השם, נאָך און נאָך, דער עולם, קײן עין־הרע, װאַקסט װי נאָך אַ רעגן.
― װאָס װעלן מיר טאָן? ― פֿרעגט שׂרה בײַ איר מאַן, אַרומקוקנדיק זיך אױף אַלע זײַטן און זעענדיק, װי ייִדן מערן זיך. דוד ענטפֿערט איר בײז װי אַלע מאָל:
― װאָס װעלן מיר טאָן? מיר װעלן שרײַבן ספֿרים! נאַ דיר גאָר אַזאַ מין שאלה ― װאָס װעלן מיר טאָן? אַלע װאַרטן, װעלן מיר אױך װאַרטן. אַלע זיצן, װעלן מיר אױך זיצן.
און די משפּחה שאַפּיראָ האָט אױסגעזוכט אַן אָרט און צוגעזעצט זיך אױפֿן טראָטואַר, נעבן אַ טומבע, פֿריִער דוד, דערנאָך שׂרה מיטן מיזיניק. די טאָכטער מיטן קװאַרטיראַנט זענען נאָך געשטאַנען אַ װײַלע, חשק געהאַט אַ ביסל זיך דורכגײן, נאָר ס'איז געװען ניט אַהין און ניט אַהער, סײַדן גײן איבער קעפּ, שפּאַנען איבער קלײנע קינדער, ― און די האָבן זיך אױך צוגעזעצט, מער ניט אױף אַ װײַלע, ביז עס װעט װערן שיטערער און, יעדער פֿון זײ האָט זיך איבערגעגעבן צו זײַנע געדאַנקען.
אין דער דאָזיקער נאַכט האָט אונדזער ראַבינאָװיטש־פּאָפּאָװ איבערגעלעבט דאָס, װאָס אַן אַנדערער װעט עס נישט איבערלעבן אין אַ יאָר, און איבערגעטראַכט מער װי ער האָט איבערגעטראַכט אין זײַן גאַנצן לעבן, װאָרעם דאָס, װאָס ער האָט זיך דאָ אָנגעזען און װאָס ער האָט זיך דאָ אָנגעהערט, איז געװען צען טױזנט מאָל מער, װיפֿל זײַן פֿאַנטאַזיע האָט אים געקאָנט פֿאָרשטעלן. נישט רעדנדיק שױן פֿון די שרעקלעכע האַרצרײַסנדע סצענעס, װאָס אָרעמע אָפּגעריסענע מאַמעס מיט אַראָפּגעהאָנגענע ברוסטן האַלטן נאַקעטע אין שמאַטעס אײַנגעהילטע הונגעריקע קינדער; נישט רעדנדיק שױן פֿון אַלטע קראַנקע הוסטנדיקע לײַט, ייִדן מיט בלאַסע אױסגעהונגערטע פּנימער, יונגע לײַט מיט אױסגעבױגענע רוקנס און מיט איבערגעשראָקענע אױגן, און װאָס די אַלע שלאָגן זיך פֿאַרן לעבן, ציטערן פֿאַרן מלאך־המות אַ סך מער, װי עס ציטערן די גליקלעכסטע געצײלטע מיליאַרדערן פֿון דער װעלט, ― דאָס אַלצדינג האָט אים נישט אַזױ איבערראַשט, װי אים האָט איבערראַשט דאָס, װאָס די דאָזיקע אַלע מענטשן האַלטן עס פֿאַר אַ גאַנץ געװײנלעכער זאַך, פֿאַר אַ זאַך, װאָס דאַרף אַזױ צו זײַן: און װען באַדאַרף זיך עס טרעפֿן? אַקוראַט אין דער נאַכט, װאָס אַקעגן דעם ליכטיקן זונטיק, װען אַלע גוטע ערלעכע קריסטן זענען אױף די גאַנצע נאַכט, באַגעגענען מיט פּרײד דעם טאָג פֿון אױפֿלעבונג, נעמען זיך אַרום ברידערלעך און קושן זיך.
און זײַנע מחשבֿות הײבן אים אױף און טראָגן אים אַװעק װײַט־װײַט פֿון דאַנען אַהין, אין זײַן הײם אַרײַן, צװישן זײַניקע. אַלע יאָר אין דער צײַט איז ער געװען אַ גאַסט אין דער הײם, און דאָרטן, צוליבן פֿאָטער, און נאָך מער צוליב דער פֿרומער שװעסטער װיעראַ, האָט ער די נאַכט פֿאַרבראַכט גלײַך מיט אַלע אין קלױסטער, און די ערשטע, מיט װעמען ער האָט זיך צעקושט, איז געװען תּמיד די שװעסטער װיעראַ, װאָס האָט אין יענער מינוט אױסגעזען װי אַ נײַ־געבױרענע, װי אַ הײליקע, װי אַ מענטש, װאָס איז ניט פֿון ד ע ר װעלט:
זײַן שװעסטער װיעראַ איז אַ קאָפּיע פֿון איר בילדשײנער מוטער דער ציגײַנערין, האָט מיט אירע שװאַרצע גרױסע אױגן אױסגעזען אין דער דאָזיקער נאַכט טאַקע נאָר װי אַ מאַדאָנע. אַלעס האָט גערעדט אין איר דעמאָלט װעגן ליבע, ליבע אָן אַ ברעג, ליבע צו אַלע מענטשן און נאָך מער צו די אָרעמע, שװאַכע, באַטריבטע און דערשלאָגענע, אַלעס האָט דערמאַנט אין איר די הױכע שטימונג פֿונעם גרױסן יום־טובֿ, װאָס זאָגט אָן די גוטע בשׂורה, אַז מיט דעם דאָזיקן טאָג טריט אײַן „ ש ל ו ם א ױ ף ד ע ר ע ר ד א ו ן מ י ט װ י ל י ק ײ ט א י ן די מ ע נ ט ש ן “…
„אָ, שװעסטער, שװעסטער! ― טראַכט ער זיך, ― װען דו זאָלסט איצטער זײַן אָט דאָ װוּ איך און צוזען, װאָס פֿאַר אַ פּנים עס האָבן די װערטער ש ל ו ם א ױ ף ד ע ר ע ר ד , מ י ט װ י ל י ק ײ ט א י ן ד י מ ע נ ש ן !… װען דו זאָלסט זײַן אָט דאָ אַצינד און זען, װי דאָס בעסטע און דאָס הײליקסטע װערט געטראָטן מיט די פֿיס, און איבער װאָס? איבער דעם, װאָס מיר װײסן ניט און װילן ניט װיסן אײנס דאָס אַנדערע… נ אָ ר א י ב ע ר ד ע ם, װ אָ ס אַ ב ר ו ד ע ר װ י ל ז ײַ ן ב ר ו ד ע ר פֿ אַ ר אַ ב ר ו ד ע ר נ י ש ט ד ע ר ק ע נ ע ן…“
דאָ װערן זײַנע מחשבֿות איבערגעריסן דורך דעם, װאָס דוד שאַפּיראָ, װעלכער איז געזעסן ביז אַהער שטיל װי אַ קעצעלע, האָט פּלוצעם אַרױסגערעדט מיט אַ טיפֿן זיפֿץ:
רבונו של עולם! רבונו של עולם! װאָס װעט זײַן מיט דײַנע ייִדעלעך?!…
אַלע האָבן זיך אַ װאָרף געגעבן פֿון די דאָזיקע װערטער. אַפֿילו די, װאָס זענען געזעסן נעבן די שאַפּיראָס, אױך אַ געזינדל, האָבן זיך װי דערשראָקן. דאָס דאָזיקע געזינדל איז באַשטאַנען פֿון אַ צעקאָשמעט ייִדל מיט רױטלעכע, דאַכט זיך, טראַכאָמאַטישע אױגן, און פֿון אַן אױסגעדאַרט װײַבל מיט אַ פּנים, װאָס האָט שטאַרק געכאַפּט דעם אָנבליק פֿון אַ מצה, און דרײַ קינדערלעך האָבן זיך אָנגעהאַלטן בײַ איר פֿאַרטעך, מורא געהאַט אַ פּנים, זי זאָל ניט אַנטלױפֿן. נעבן װײַבל מיטן מצה־פּנים איז געזעסן אַ שװאַרצער בחור אין אַ װײסן אַנצוג נאָך פֿון פֿאַראַיאָרן זומער, אױב ניט פֿון פֿאַר צװײ יאָרן און כאָטש דער דאָזיקער שװאַרצער בחור איז געזעסן מיט זײַן פּלײצע קעגן דוד שאַפּיראָס פּלײצע, און כאָטש דוד שאַפּיראָ האָט גערעדט ניט צו אים, פֿונדעסטװעגן האָט ער אָפּגעענטפֿערט שאַפּיראָן אױף זײַנע װערטער מיט דער ליטװישער אױסשפּראַך:
― רב ייִד! איר זאָלט אײַך נאָר פֿאַר גאָטס ייִדעלעך ניט זאָרגן, איז אײנמאָל אַװעק, והשנית װאָלט איך װעלן װיסן, װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין לשון „ייִדעלעך“? פֿאַרװאָס עפּעס „ייִדעלעך“? פֿאַרװאָס ניט „ייִדן“?
דוד שאַפּיראָ איז אױפֿגעזאָטן פֿאַר כּעס און האָט אָפּגעענטפֿערט דעם יונגנמאַן דעם עזות־פּנים מיטן זעלבן ליטװישן לשון, װאָס דער יונגערמאַן האָט גערעדט צו אים:
― יונגערמאַן, איך רעד דאָך ניט צו אײַך, איז אײנמאָל אַװעק, והשנית, װאָלט איך װעלן װיסן, װער זענט איר, װאָס איר רעדט צו מיר אױף אַזאַ “ל אָ ש ע ן ?
― און װער זענט איר, װאָס איר רעדט צו מיר אױף אַזאַ „ל ו ש ע ן “?
כאָטש דודן איז געװען נישט אױפֿן האַרצן אין אַזאַ צײַט צו אױספֿײַנען זיך מיט זײַן ייִחוס, דאָך האָט זיך אים געװאָלט אײַנטײלן דעם יונגנמאַן דעם ליטװאַק, ער זאָל װיסן, מיט װעמען ער רעדט.
― פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס האָט איר אַמאָל געהערט, צי װער, װאָס?
― און איר האָט פֿון ר פּינסקער הורװיטשעס װען געהערט צי װער, װאָס?
דאָ האָבן זײ בײדע זיך אױסגעדרײט מיט די פּנימער אײנס צו דאָס אַנדערע, און ראַבינאָװיטש דערזעט אַ באַקאַנט ענערגיש־קלוג־פּרישטשעװאַטע פּנים און דערהערט אַ באַקאַנטע פֿרײלעכע שטימע, האָט זיך געגעבן אַ דרײ אױס צום יונגנמאַן.
― קאָללעגא! ס'איז איר?
― באַ! קאָללעגאַ! איר זײַט אױך דאָ? אָחינו אַתּה!
און בײדע יונגע־לײַט זענען אױפֿגעשטאַנען פֿון דער ערד און האָבן זיך אַרומגענומען װי אַלטע גוטע ברידער און, צו דער דערשטױנונג פֿון די שאַפּיראָס, האָבן זײ צעקושט זיך גאָר פֿרײַנדלעך.
דאָס איז געװען דער פּינסקער בחור, אײנער פֿון די דרײַצן מעדאַליסטן, מיט װעלכן ראַבינאָװיטש האָט זיך נאָענט באַקענט אין געפֿענקעניש. דאָס טרוקענע װײַבל מיטן מצה-פּנים ― דאָס אין זײַן שװעסטער, און דער צעקאָשמעטער יונגערמאַן מיט די רױטלעכע טראַכאָמאַטישע אױגן ― דאָס איז זײַן שװאָגער דער אײַנבינדער, איך בעט אײַך, זײַט באַקאַנט…
― זײער אײַנגענעמען! זײער אײַנגענעמען!
ראַבינאָװיטש דריקט זײ די האַנט. דערנאָך שטעלט ער פֿאָר זײַן פֿרײַנד און חבֿר פֿאַר בעטין, דערנאָך פֿאַר די איבעריקע שאַפּיראָס, און דער פּינסקער בחור פֿון זײַן זײַט האָט זײ פֿאָרגעשטעלט די שװעסטער מיטן שװאָגער, און אָט אַזױ האָבן צװײ געזינדלעך געשלאָסן צװישן זיך אײַנגענעמענע באַקאַנטשאַפֿט.
אונטערװעגנס זענען אַלע ― גלײַכע מיוחסים. דוד שאַפּיראָ (איר מעגט אים גלױבן בנאמנות) װאָלט בײַ זיך אין דער הײם קײנמאָל זיך ניט צונױפֿגעקומען מיט אַ נחות־דרגא, מיט אַ בעל־מלאָכה. װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז ער, דוד שאַפּיראָ, פֿון די אמתע, פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס, מיט אַ ייִדן אַן אײַנבינדער? און דאָ, ליגנדיק אין דרױסן בײַ דער באַן און װאַרטנדיק אױף דער רײע, האָבן זיך בײדע געזינדלעך, די משפּחה שאַפּיראָ מיט דער משפּחה פֿונעם פּינסקער בחורס שװאָגער, באַקענט אַ ביסל נעענטער און שיִער ניט געװאָרן חבֿר. גוט, װאָס דוד האָט זיך באַצײַטנס אַ ביסעלע אָפּגערוקט, געהאַלטן זיך פֿון דער װײַטן, װי אײנער רעדט. „באַקאַנט מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס ניט? נאָר חבֿר־לאַפּ ― אַזאַס!…“ דער אײַנבינדער האָט דאָס גיך דערפֿילט און האָט זיך באַנומען מיט זײַן נײַעם באַקאַנטן מיט גרױס דרך־ארץ, מורא געהאַט אַרױסרעדן אַן איבעריק װאָרט, זיך געהיט מיטן פּאַפּיראָסל, אױסגעדרײט אַלע מינוט דעם קאָפּ און געבלאָזן אױף אַ זײַט, און אַז ער האָט באַדאַרפֿט הוסטן, האָט ער געהוסט אין קולאַק אַרײַן, און אַפֿילו, אַז ער האָט באַדאַרפֿט לאַכן האָט ער געזען, ער זאָל ניט לאַכן מיטן גאַנצן מױל.
ניט אַזױ האָט עס אָבער געהאַלטן מיט זײערע װײַבער. װײַבער זענען איבערהױפּט אַן אַנדער פֿאָלק. ובפֿרט נאָך בײַ אַן אומגליק. װאָס בײַ דער אײַנבינדערין איז געװען אױפֿן האַרצן, האָט זי דאָס אַרױסגעגעבן פֿאַר איר נײַער באַקאַנטער, פֿאַר דער שאַפּיראָכן. און שׂרה שאַפּיראָ פֿון איר זײַט האָט אַנטפּלעקט איר נשמה און אױסגעגאָסן איר האַרץ פֿאַר דער אײַנבינדערין װי פֿאַר אַן אײגענער שװעסטער. די אײַנבינדערין, כאָטש זי איז אַ ליטװעטשקע פֿון סאַמע פּינסק און כאָטש זי האָט אַ פּנים פֿון אַן אמתער מצה, װאָלט שׂרה פֿונדעסטװעגן מיט פֿאַרגעניגן זי פֿאַרביטן אױף איר רײַכע שװיגערין די מיוחסת טױבע פֿאַמיליאַנט און װאָלט נאָך אפֿשר צוגעצאָלט עפּעס… שטעלט אײַך פֿאָר אַ השׂגה פֿון אַ נגידית: זיך אױפֿגעהױבן, װי עס װײַזט אױס, נאָך פֿון פֿאַר שבת אָן, און איז אַנטלאָפֿן מיט אירע קינדער פֿון שטאָט, אַפֿילו נישט געגעבן צו װיסן דערפֿון זײער אײגענעם ברודער! ― און האַלט זיך נאָך פֿאַר אַ צדקת…
― הערט איר, מײַן מאַן איז טאַקע אַ חכם. ער זאָגט, זאָגט ער, אַז אַ חסיד איז ערגער פֿון אַ הולטײַ (דאָס מײנט ער דעם שװאָגער), און אױף דער שװעסטער זאָגט ער, אַז כאָטש זי אין אים, זאָגט ער, אַן אײגענע שװעסטער, פֿונדעסטװעגן, זאָגט ער, איז זי פֿאָרט, זאָגט ער, אַ „וצדקתך“. די װעלט זאָגט אַ װערטל: „מיט װאָס מע קאָכט דעם טאָפּ, מיט דעם שמעקט ער“… אַז אַ װעלט זאָגט, איז אמת.
אָט אַזױ רעדט זיך אױס דאָס האַרץ שׂרה פֿאַר איר נײַער באַקאַנטער דער אײַנבינדערין. און די אײַנבינדערין פֿון איר זײַט דערצײלט פֿאַר שׂרהן, װער זי איז און פֿון װאַנען זי איז ― אַז בסך־הכּל, דאַרפֿט איר װיסן, איז זי גאָר אַ מלמדס אַ טאָכטער. דאָס הײסט, איר פֿאָטער איז געװען כּל־ימיו, אױב איר װילט װיסן, אַ מלמד אין פּינסק, און נישט נאָך גלאַט אַזױ עפּעס אַ מלמדל, נאָר טאַקע אַ גמרא־מלמד, פֿאַרשטײט איר מיך, און זי האָט אַזױ באַדאַרפֿט זײַן אַ בעל־מלאָכהס אַ װײַב, פּונקט אַזױ װי מיר, ייִדן, למשל, האָבן באַדאַרפֿט האָבן אױף זיך דאָס פּעקל…
― װאָסער פּעקל? ־ פֿרעגט שׂרה.
― פּטור! װאָס הײסט װאָסער פּעקל? ― ענטפֿערט איר די אײַנבינדערין, ― אָט דאָס פּעקל מיטן ממזר, װאָס דער גױ דער שטיפֿפֿאָטער האָט עס אומגעבראַכט און אונטערגעװאָרפֿן זײַנעם אַ שכן אַ ייִדן, בכדי מע זאָל מײנען, ― אַז דאָס איז דעם ייִדנס אַרבעט, װעט מען קאָנען מאַכן אַ פּאָגראָם. סטײַטש, מיר איז אַ חידוש, איר זאָלט ניט װיסן, װי קומט עס? אַ סבֿרה גאָר, אַז מע האָט שױן בײַ יענעם ייִדן געמאַכט אַן אָביסק ערבֿ־פּסח, נאָר מע האָט גאָרניט געפֿונען.
„אַזױ? װײסן שױן אַלע פֿונעם אָביסק? אַלע, די גאַנצע װעלט? אַז די גאַנצע װעלט װײס, נאָר מיר ניט, אַז עס האָט אַ שײַכות צו קיריליכעס זונדל, פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! איז דאָך טאַקע דוד נעבעך גערעכט געװען, אַז מיר האָבן ניט באַדאַרפֿט האָבן קײן שום מגע־ומשׂא ניט מיט קיריליכען, ניט מיט איר קדיש, װאָרעם יעדער באַדאַרף װיסן זײַן גלײַכן…“
אַזױ טראַכט זיך שׂרה, מאַכט זיך, װי זי הערט איטלעכס װאָרט, װאָס די אײַנבינדערין דערצײלט איר, נאָר באמת הערט זי זיך אײַן אין אירע אײגענע געדאַנקען, װאָס פּלאָנטען זיך און פּלאָנטען זיך און גיסן זיך צונױף אינאײנעם מיטן קלינגען פֿון די גלעקער. פֿון האַלבע נאַכט אָן האָבן אַלע גלעקער פֿון אַלע קלױסטערס, װיפֿל ס'איז דאָ אין שטאָט, ניט אױפֿגעהערט צו קלינגען. איבערן קלינגערײַ האָט מען כּמעט נישט געקאָנט הערן, װאָס מע רעדט. די אײַנבינדערין האָט זיך אָבער ניט געפֿױלט, געהעכערט איר קול און גערעדט און גערעדט אָן אַן אױפֿהער. זי האָט דערצײלט זײער אַ סך שײנע זאַכן פֿון זיך און פֿון איר מאַן דעם אײַנבינדער און פֿון איר טאַטן דעם גמרא־מלמד און פֿון איר ברודער, דעם בחור דעם סטודענט.
― זעט איר אָט דעם בחורעץ? ― האָט זי אָנגעװיזן אױף איר ברודער, אױפֿן פּינסקער בחור, ― אַיאָ, דאַכט זיך אַ גאַנצער יאַ־טעבע־דאַם, אַ סטודענט, װאָס? איר מײנט טאַקע ― אַ סטודענט? פּטור, עס רעדט זיך נאָר אַזױ אַ סטודענט. דאָס הײסט על־פּי־יושר װאָלט אים שױן לאַנג צײַט געװען צו זײַן אַ סטודענט, װאָרעם בסך־הכּל האָט ער דאָך געענדיקט מיט אַ „מענדאַל“, מחמת ער האָט אַ קעפּעלע, איר זעט אַ קאָפּ? אַ גאַנצער לאָקשנטאָפּ! פּטור! װאָס דען? אומזיסט גיט מען אַ „מענדאל“? אין דער הײם, װאָלט איר זען, זײַנע אַלע לערערס געװען נאָך אים די כּפּרה. דער „דרעקטער“ אַלײן פֿלעגט אײַננעמען אַ מיתה־משונה! ער האָט געשיקט רופֿן צו זיך אײנמאָל דעם טאַטן און מאַכט צו אים אַזױ: „װילסט, זאָגט ער, אַז פֿון דײַן בענין (בעני רופֿט מען אים, דעם ברודער הײסט דאָס), װילסט, זאָגט ער, אַז פֿון דײַן בענין זאָל זײַן אַ לײַט, װאָס אַ לײַט הײסט, טאַקע אַ גאַנצער פּראָפֿעסאָר?“ זאָגט אים דער טאַטע. „פּטור! צו װאָס אַ פּראָפֿעסאָר? װאָס קאָן איך ניט באַשטײן, אַז ער זאָל זײַן אַ דאָקטאָר?“ זאָגט צו עם דער „דרעקטער“ „פּטור! אַז איך זאָג אַ פּראָפֿעסאָר, איז אַ פּראָפֿעסאָר! נאָר װאָס דען זאָגט ער, אײן זאַך ― זאָלסט אים פֿריִער, זאָגט ער, אַ בישינקע אונטערשמדן…“
― נו? ― מאַכט צו דער אײַנבינדערין שׂרה, װאָס האָט פֿון דער גאַנצער מעשׂה געהערט מער נישט די װערטער: „אַ בישינקע אונטערשמדן“, און די אײַנבינדערין ענטפֿערט איר:
― פּטור! מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט! װי נאָר דער טאַטע איז געקומען אַהײם און דערצײלט דעם „דרעקטערס“ װערטער, הײבט זיך אױף מײַן בעני, כאַפּט דאָס היטל און לאָזט זיך גײן. „װוּהין איז?“ „צום דרעקטער!“ ― „װאָס'טו טאָן בײַם דרעקטער?“ - „איכ'ל אים זאָגן, זאָגט ער, אַן פֿאַר דער עצה קומט אים אַ מכּה אין פּלײצע“… פּטור! אַ יונגאַטש טוט זיך אַ זאָג!… קױם געפּועלט בײַ אים דער טאַטע, ער זאָל זיך ניט אָנהײבן מיטן „דרעקטער“, װאָרעם טאָמער הײבט ער זיך אָן מיטן „דרעקטער“, האָט ער קדחת, ניט קײן „מענדאַל“ און װאָס איז מישטײנס געזאָגט אַ ייִד הײַנטיקע צײַטן אָן אַ „מענדאַל“?…
― נו? ― פֿרעגט װידער שׂרה, װאָס האָט מער נישט געהערט װי דאָס לעצטע װאָרט „מענדאַל“.
― פּטור! ― ענטפֿערט װידער די אײַנבינדערין ― האָט אים גאָט געהאָלפֿן, ער האָט שײַס אַ „מענדאַל“, און העלפֿט מײַן מאַן בינדן ספֿרים און מיר העלפֿט ער װיגן די קינדער, אַבי ער זאָל האָבן אַ װינקעלע ― אַװוּ דעם קאָפּ אָנצושפּאַרן, און קאָנען פֿאַרברענגען גאַנצענע נעכט איבער אַזעלכע גראָבע ביכער, װאָס מיט יעדן פֿון זײ קאָן מען פּלעטן דעם מוח דעם גרעסטן „כאַליגאַן“…
― מאַמע! מיר גײען אַ װײַלע אָט דאָ ניט װײַט און קומען באַלד צוריק, ― זאָגט בעטי צו דער מוטער, װעלכע האָט נאָך רעכט ניט צעקײט, װאָס די טאָכטער מײנט דערמיט. צעקײט האָט זי דאָס ערשט נאָכדעם, אַן בעטי איז מיטן קװאַרטיראַנט און מיטן פּינסקער בחור אָפּגעטראָטן אַ ביסל אױף אַ זײַט, נעענטער צום װאָקזאַל צו. שׂרה װאָלט זי בשום אופֿן נישט אָפּגעלאָזט פֿון זיך אַצינד. װאָרעם װי האָט זי געקאָנט דאָס דערלאָזן אין אַזאַ צײַט אָפּלאָזן פֿון זיך איר טאָכטער, איר אױג פֿון קאָפּ, אױף אײן טריט אַפֿילו? שׂרה איז אָבער געװען אַזױ צעטומלט פֿון דער נאַכט און פֿון דעם קלינגען אין די קלױסטערס און פֿון די פּחדים, און איבערהױפּט פֿון די פּאָר װערטער װעגן „אָביסק“, װאָס די אײַנבינדערין האָט דאָ אַרײַנגעװאָרפֿן, אַז זי האָט גאָר ניט געװוּסט, אױף װאָס פֿאַר אַ װעלט זי איז. און דערצו האָט זי זיך ניט געקאָנט רירן פֿונעם אָרט, װאָרעם איר מיזיניקל סיאָמקע, װאָס איז געזעסן די גאַנצע צײַט נעבן דער מוטער אױף דער ערד, האָט געקוקט דער אײַנבינדערין אין מױל ― אַרײַן, װי זי רעדט אױף איר ליטװיש לשון „פּטור!“ און װי זי מאַכט מיט די ליפּן, עפּעס טאַקע נאָר װי צום טאַקט פֿון די גלעקער, װאָס הערן ניט אױף צו קלינגען. גלין־גלין־גלאָן, גלין־גלין־גלאָן! אַזױ לאַנג, ביז די אױגלעך האָבן זיך אים אָנגעהױבן צו קלעפּן, האָט ער זיך צוגערוקט צו דער מאַמע נאָך נעענטער, צוגעשפּאַרט זײַן קעפּל צו איר שױס און סוף־כּל־סוף איז ער אונטערן רעדן פֿון דער אײַנבינדערין און אונטערן קלינגען פֿון די גלעקער ― אַנטשלאָפֿן געװאָרן גאַנץ געשמאַק, װי מע קאָן נאָר אַנטשלאָפֿן װערן, אַז מע ליגט בײַ דער מאַמע אױפֿן שױס… און עס חלומען זיך אים װײַבער, אַ סך ― אַ סך װײַבער, און אַלע לױפֿן זײ צו דער באַן, שפּרינגען אונטער און קלינגען מיט די ליפּן װי מיט גלעקער. גלין־גלין־גלאָן! גלין־גלין־גלאָן!… „מיר זאָל זײַן פֿאַר זײַן קאָפּ!“ ― זאָגט שׂרה שטילערהײט צו זיך אַלײן, טוליעט צו דאָס קינד צום האַרצן, און זוכט מיט די אױגן בעטין און קאָן זי ניט געפֿינען. „אַ מכּה איז איר אַ גרױסע! אַ דונער האָט זי דערשלאָגן. װוּ קאָן עס זײַן איר טאָכטער?…“
― איר װײסט ניט, װאָס זײ האָבן זיך אַזױ צעקלונגען?
אַזױ פֿרעגט די ― אײַנבינדערין בײַ שׂרה שאַפּיראָ און זעענדיק, אַז יענע שװײַגט, ענטפֿערט זי זיך אַלײן מיט אַ זיפֿץ:
― פּטור! הײַנטיקע נאַכט איז דאָך אַזאַ נאַכט.
די גלעקער האָבן געקלונגען. נאָר נישט פֿאַר אַלעמען האָבן די גלעקער ג ל ײַ ך געקלונגען. נישט פֿאַר אַלעמען האָט אָט דאָס קלינגען געהאַט אײן באַדײַטונג. אין אונדזער העלד ראַבינאָװיטשן, למשל, דאָס הײסט, אין דעם קריסט פּאָפּאָװ, האָט דאָס קלינגען אַרױסגערופֿן גאַנץ אַנדערע געפֿילן, געװעקט גאַנץ אַנדערע געדאַנקען, אױפֿגעפֿרישט זכרונות פֿון אַמאָל, װען ער איז נאָך אַ קינד געװעזן. די דאָזיקע נאַכט ― געדענקט זיך אים ― איז ער מיט דער שװעסטער װיעראַ אין סאָבאָר אױף די פֿיס כּמעט ביז טאָג אױסגעשטאַנען, נישט געפֿילט, נישט אָנגעהױבן צו פֿילן, אַז ער איז אײַנגעמידט. און די גלעקער האָבן געקלונגען. און דער פּראָטאָיערײпротоієрей: הױפּט־גלח האָט גאָט געדינט. און דער כאָר האָט געזונגען. און דער עולם האָט געדאַװענט, געשמאַק געדאַװענט. און ער האָט אױך געדאַװענט ― געדענקט זיך אים ― אפֿשר ניט אַזױ פֿיל, אפֿשר ניט אַזױ װאַרעם, װי זײַן שװעסטער װיעראַ, דאָך איז זײַן נשמה געװען דאָרטן, אין דער הײך, װוּהין דאָס קלינגען גײט אַװעק, דאָרט, װוּ די נשמה פֿון זײַן פֿרי פֿאַרלױרענער מוטער איז אַרױף און קוקט אַראָפּ צו אים אַהער מיט אירע מוטערלעכע אױגן פֿול מיט טרױער און מיט ליבשאַפֿט און מיט בענקעניש אָן אַן עק. און ער האָט זיך צוגערוקט ― געדענקט זיך אים ― צו זײַן שװעסטער װיעראַ אַלץ נעענטער און נעענטער, װאָרעם נאָענט נעבן איר, האָט זיך אים געדאַכט, איז דער, װאָס האָט געפֿלאַנצט ליבשאַפֿט צװישן מענטשן אױף דער ערד, דער, װאָס האָט געפּרעדיקט ברידערלעכקײט און רחמנות צו אַלע מענטשן אױף דער ערד. און נאָכדעם ― געדענקט זיך אים ― װי ס'איז שױן גרױסער טאָג געװען, אַז ער איז מיט דער שװעסטער װיעראַ געקומען אַהײם, בײדע נישט נאָר װאַכנדיקע און פֿרישע, נאָר גאָר איבער אַ נײַס אױפֿגעפֿרישטע און פֿון דער דאָזיקער נאַכט װי נײַ־געבױרענע, און געטראָפֿן דעם טיש געגרײט מיט אַלדאָס גוטס און דער פֿאָטער, תּמיד אַ שטרענגער און אַן ערנסטער, אַ קאַפּריזנער, גײט זײ איצט אַקעגן מיט אַ פֿרײלעך פּנים און מיט אַ װײכן קוק, צענעמט די הענט, צעקושט זיך פֿריִער מיט דער שװעסטער, דערנאָך מיט אים. נאָכן פֿאָטער ― געדענקט זיך אים ― כאַפּט אים אַרום קושן די אַלטע אַפֿאַנאַסיעװנאַ, זײער געקנײטשטע אױסגעבױגענע ניאַניושקאַ, אױך אַ נײַ־געבױרענע נאָך דער דאָזיקער נאַכט. און ניקיטיטש, אַן אַלטער דינער בײַ זײ מיט געגאָלטע װאָנצעס און מיט באַקנבאָרדן, װאָס שמעקט טאַבאַקע בסוד, דער פֿאָטער זאָל ניט זען. און אַגאַפֿיאַ, דאָס שטוב־מײדל מיטן צו־רױטן פּנים און מיט דער צו־הױכער ברוסט. און די קעכין אַלעקסאַנדראַ מיט איר צװײ־גאָרנדיקן גױדער, און די שעמעװדיקע פֿימקאַ, װאָס װאַשט דאָס געפֿעס, און טרישקאַ, דאָס שגצל מיט די װײַסע קײַלעכיק אונטערגעשאָרענע האָר, ― אַלע האָבן זיך צעקושט מיט אַלעמען און אַלע ― געדענקט זיך אים ― זעען זײ אױס װי נײַ־געבױרענע נאָך דער דאָזיקער נאַכט, אַזױ װי ער, אַזױ װי זײַן שװעסטער װיעראַ, אַזױ װי זײַן פֿאָטער איװאַן איװאַנאָװיטש, אַזױ װי זײַנע צװײ פֿעטערס ניקאָלײַ איװאַנאָװיטש און אַנדרײ איװאַנאָװיטש, און אַזױ װי זײער גאַנצע משפּחה די פּאָפּאָװס, װאָס זענען זיך צונױפֿגעקומען צוליבן הײליקן יום־טובֿ, און אַזױ װי די גאַנצע
שטאָט ט־, און אַזױ װי דאָס גאַנצע גרױסע קריסטלעכע רוסישע לאַנד. און װעמען װעט דאָס קומען אױפֿן זינען נאָך אַזאַ נאַכט אױפֿצוהײבן אַ האַנט, אָנצורירן מיט אַ פֿינגער אומשולדיקע מענטשן מיט װײַבער און קינדער נאָר דערפֿאַר, װאָס זײ רעדן נישט מיט אונדז אױף אײן שפּראַך און דאַװענען מיט אונדז ניט אין אײן קלױסטער?… װיבאַלד אַזױ, פֿרעגט זיך, װאָס טוט אָט דאָ אָט די הושטשע מענטשן, אָרעמע, נאַקעטע, הונגעריקע, װאָס לױפֿן װוּהין די אױגן טראָגן װי פֿון אַ שׂריפֿה, אָדער אַ מגפֿה? פֿאַר װעמען האָבן זײ מורא? פֿאַר אונדז האָבן זײ מורא? אין דער ד אָ ז י ק ע ר נאַכט?
……………….
אָט דאָס זענען געװען די געדאַנקען, געפֿילן און זכרונות, װאָס האָט געװעקט אין אונדזער העלד דאָס קלינגען פֿון די גלעקער אין דער דאָזיקער נאַכט.
דאָס פֿינף־און־פֿופֿציקסטע קאַפּיטל
װ ע ן װ ע ט ש ױ ן װ ע ר ן ט אָ ג ?
― מאַמע! װען װעט שױן זײַן טאָג? װען װעט מען אױפֿהערן קלינגען? װען װעלן מיר שױן פֿאָרן?…
מיט די װערטער האָט זיך אױפֿגעכאַפּט דער קלײנער סיאָמקע, אױפֿגעהױבן דאָס קעפּל און אײַנגעקוקט זיך אין דער פֿינצטערער נאַכט.
― שלאָף־שלאָף, ― זאָגט אים שׂרה און דעקט אים אײַן מיט איר פֿאַרטעך. ― עס װעט אם־ירצה־שם זײַן טאָג. הלװאַי זאָלן מיר שױן אַזױ אױפֿגעריכט װערן פֿון גלות, װי עס װעט זײַן טאָג…
סיאָמקע װערט באַלד צוריק אַנטשלאָפֿן, און שׂרה הערט נישט אױף אײַנצוקוקן זיך אין דער פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט און צו זוכן איר טאָכטער: „אַ מכּה איז איר אַ גרױסע! אַ דונער האָט זי דערשלאָגן, װוּ קאָן עס זײַן איר בעטי?“ און איר בעטי האָט זיך אַזױ פֿאַראינטערעסירט מיט דעם נײַעם באַקאַנטן, װאָס האָט זיך פֿאָרגעשטעלט אױף ייִדיש מיט זײַן ייִדישן נאָמען „בעני הורװיטש פֿון פּינסק“, און איבערהױפּט מיט דעם, װי ער האַלט זיך מיט ראַבינאָװיטשן און װי ער רעדט מיט אים, אַז זי האָט זיך גאָר פֿאַרגעסן, אַז זי האָט זיך אָפּגעבעטן בײַ דער מאַמע נאָר אױף אַ װײַלע, און איז געגאַנגען מיט בײדע קאַװאַלירן װײַטער און װײַטער צום װאָקזאַל צו און זיך צוגעהערט צו זײַער געשפּרעך. אינטערעסאַנט איז געװען דער געשפּרעך, נאָר נאָך מער אינטערעסאַנט איז געװען אָט דער מענטש, װאָס האָט זיך אָנגערופֿן מיטן נאָמען „בעני הורװיטש פֿון פּינסק“. װאָרעם אין דער צײַט, װען ראַבינאָװיטש איז געװען העכסט אױפֿגערעגט מיט דער גאַנצער געשיכטע פֿון זײַער אַנטלױפֿן, געקאָכט זיך און געטענהט, אַז ס'איז אַ בזיון, װי הײבט זיך עס אױף אַ גאַנצע שטאָט מיט אַזױ פֿיל ייִדן און לױפֿט װוּהין די אױגן טראָגן, און נאָר איבער דעם, װאָס עטלעכע אינטריגאַנטן האָט זיך פֿאַרװאָלט אָנשרעקן מיט אַ פּאָגראָם? ― בעט זיך אָט דער מענטש, װאָס הײסט הורװיטש, געהאַלטן אַזױ רויִק, גלײַך װי ער װאָלט געמאַכט אַ פֿאַרגעניגן־שפּאַציר הינטער די שטאָט אַרױס ― און דאָס האָט אונדזער ראַבינאָװיטשן שיִער נישט געמאַכט משוגע. נאָר װאָס מער ראַבינאָװיטש האָט זיך געהיצט, אַלץ מער האָט זיך זײַן פּינסקער חבֿר געװערטלט און גערעדט אַזעלכע זאַכן, װאָס ראַבינאָװיטש איז געשפּרונגען פֿון דער הױט.
― הערט זיך אײַן, װאָס מאָרדעװעט איר זיך אַזױ? און װאָס באַװײנט איר אַזױ דאָס ייִדישע פֿאָלק? ― האָט דער פּינסקער בחור פּלוצעם אַ זאָג געגעבן צו זײַן חבֿר, צו ראַבינאָװיטשן, און האָט זיך שטאַרק אײַנגעקוקט אין אים ― װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? עס װאָלט כ'לעבן גאָר נישט געשאַט, מען זאָל אײַך און נאָך אַזעלכע האַלבע ייִדן װי איר, װײַסע הענטלעך, גאָלדענע קעשענקעס, זאַטע בײַכלעך, אַ ביסל דורכלופֿטערן דאָס מעבל און טאַקע אין אײנװעגס דורכברעכן די בײנער אױך, װאָרעם צוליב אײַך, הערט זיך אײַן, מיט אײַער נאָכטאַנצן און אַריבערטאַנצן די גױים, געניסן שױן מיר אױך דעם זכות פֿון די זיסע אַנטיסעמיטישע רדיפֿות און עקצעסן.
אָפּגעזאָגט די װערטער, האָט ער זיך אַ װײַלע אָפּגעשטעלט, גלײַך װי ער װאָלט חרטה געקראָגן, און גענומען זוכן אין אַלע קעשענעס אױף צו פֿאַררױכערן.
― נײן. איך האָב באַטראַכט, הערט זיך אײַן, אַז ס'איז נישט קײן פּלאַן. אױב מע װעט שלאָגן, װעט מען שלאָגן אָרעמע לײַט נעבעך, די כּפּרה־הינדלעך, און אײַך און אײַער גאָלדענער משפּחה, זײַט זיכער, װעט עס חלילה ניט שאַטן. יאָ, װאָס מאַכט עפּעס אײַער „באַטקאַбатька: טאַטע“ דער באַנקיר? און װי הױך שטײען זײַנע אַקציעס?…
ראַבינאָװיטש האָט זיך געפֿילט נישט גוט, און דערהױפּט װאָס בעטי איז דערבײַ, און ער האָט געװאָלט אַריבערטראָגן דעם שמועס אױף אַן אַנדער ענין, רופֿט ער זיך אָן צו זײַן חבֿר פֿון פּינסק:
― אַ טשודאַק זענט איר געװען און אַ טשודאַק װעט איר בלײַבן. איך װוּנדער מיך גאָר אַפֿילו ניט אױף אײַך. איך האָב מיך דערמאַנט, װי אַזױ איר האָט אײַך געהאַלטן דעמאָלט אין געפֿענקעניש. געדענקט איר יענע נאַכט אין דער גרוב?
― כע־כע ― אױב איך געדענק? איך קאָן אײַך אָפּגעבן אַ גרוס. איך בין שױן דאָרטן געװען נאָך אַ מאָל, ― מאַכט ער צו ראַבינאָװיטשן מיט אַזאַ טאָן, גלײַך װי מען װאָלט גערעדט פֿון זײער אַ פֿרײלעכן מקום.
― נו, זעט איר? - כאַפּט אונטער ראַבינאָװיטש און קוקט אױף בעטין. - װיבאַלד אַז איר קאָנט ניט פֿאַרלירן זיך בײַ אײַערע אײגענע צרות, הײַנט װי אַזױ זאָלט איר רעאַגירן אױף דעם בזיון פֿון אַ גאַנץ פֿאָלק, װאָס לױפֿט װי פֿון אַ שׂריפֿה, װי פֿון אַ מגפֿה, און װאַלגערט זיך אָט אין דרױסן אַ גאַנצע נאַכט מיט אַלע בעבעכעס…
ראַבינאָװיטש האָט באַװיזן מיט דער האַנט אױף דער הושטשע ייִדן, װײַבער און קינדער, װאָס האָבן פֿאַרפֿלײצט די גאַס אַרום װאָקזאַל, און אַלע דרײַ יונגע מענטשן זענען געשטאַנען אין דער הושטשע אין דער דאָזיקער נאַכט פֿאַרהילכט פֿונעם קלינגען, װאָס האָט זיך געטראָגן אַהער פֿון אַלע קלױסטער־גלעקער. בעטי האָט געװאַרט, װאָס װעט ראַבינאָװיטשעס חבֿר ענטפֿערן אים אױף זײַנע װערטער. יענער האָט זי נישט געלאָזט לאַנג װאַרטן. ער האָט אַרױפֿגעלײגט די הענט אױף זײַן חבֿרס ברײטע פּלײצע.
― פּאַני ראַבינאָװיטש, אײַך קומט, הערט זיך אײן, אַ קניפּ אין בעקל ― איר האָט מיך גוט פֿאַרשטאַנען, אױסגעצײכנט, איר זאָגט דער בזיון פֿון אַ פֿאָלק, װאָס װאַלגערט זיך אין דרױסן? איך װײס ניט פֿאַר װעמען דאָס איז אַ בזיון. צי פֿאַרן פֿאָלק, װאָס װאַלגערט זיך אָט דאָ אין דרױסן, צי פֿאַר יענע, װעלכע האָבן געבראַכט צו דעם דאָזיקן בזיון, כאַ־כאַ־כאַ?…
חידושים! פּונקט דאָס אײגענע, װאָס אים האָט נאָר־װאָס בעטי געװאָלט זאָגן. גלײַך װי פֿונעם מױל בײַ איר די װערטער אַרױסגעריסן! נאָר נאָכגעבן אינגאַנצן דעם פּינסקער הורװיטש װילט זיך איר אױך נישט. עס איז איר ניט זײער אַנגענעמען, װאָס עס קומט אױס, אַז יענער איז גערעכט און איר ראַבינאָװיטש איז אומגערעכט, װיל זי אים װי פֿאַרענטפֿערן און שטעלט אַרײַן איר װאָרט:
― אָט דער ראַבינאָװיטש, װי איר קוקט אים אָן, איז אַ מאָדנער מענטש, נאָר ער איז ניט שולדיק, ער איז אױסגעװאַקסן אין אַ גױיִשער שטאָט און קײנמאָל נישט געװען צװישן ייִדן, דעריבער קומט אױס בײַ אים אַלצדינג װילד, גלײַך װי ער װאָלט געװען… איך האָב מורא זאָגן… גלײַך װי אין זײַנע אָדערן װאָלט פֿליסן נישט קײן ייִדיש בלוט…
דערבײַ װערט געװאָרפֿן פֿון איר זײַט אױף ראַבינאָװיטשן אַ קוק פֿון אַ פֿאַרליבטער, און הורװיטש פֿון פּינסק כאַפּט איבער דעם קוק און פֿאַרשטײט דעם קוק, נאָר ער לאָזט איר רעדן װײַטער.
― איר פֿאַרשטײט? אַ ייִד, װאָס איז אױסגעװאַקסן צװישן קריסטן?… פֿילן פֿילט ער װי אַ ייִד, נאָר דענקען דענקט ער װי אַ גױ… מיר קױלען זיך דעריבער מיט אים פֿון זינט מיר קענען זיך (װידער אַ פֿרײלעכער קוק אױף ראַבינאָװיטשן). אָט האָט איר געהערט פֿון אים אַ טענה. „סטײַטש װי רױבט זיך עס אױף אַ גאַנצע שטאָט מיט אַזױ פֿיל ייִדן און לױפֿט װוּהין די אױגן טראָגן?..“ פֿרעגט אים, װוּ איז ער געװען אינעם יאָר נײַנצן־הונדערט פֿינף בעת דער עולם האָט געאַרבעט, געשלאָגן פֿענצטער, געבראָכן טירן, געטראָגן פּעק מיט סחורה, און מיר זענען געלעגן אױף די בײדעמער און האָבן געציטערט פֿון אוממעכטיקן צאָרן און געקריצט מיט די צײן און געריסן זיך בײַ די האָר, און ברעקלעך קינדער האָבן געצאַפּלט, און מאַמעס האָבן זײ פֿאַרשטאָפּט די מײַלער, און איך אַלײן האָב עס אַלצדינג געזען מיט מײַנע אױגן, און איך אַלײן האָב עס אַלצדינג געהערט מיט מײַנע אױערן, און איך אַלײן האָב עס אַלצדינג דורכגעפֿילט מיט מײַנע נערװן, - קומט מען צו גײן און מע זאָגט מיר מוסר, פֿאַרװאָס איך לױף װוּ די אױגן טראָגן? און װער? ניט קײן פֿרעמדער, נאָר מײַנער זשע אַ ברודער!!..
ראַבינאָװיטש איז שױן געװען גרײט צו ענטפֿערן בעטין אױף איר דרשה, האָט אים אָבער זײַן חבֿר הורװיטש פֿון פּינסק איבערגעשלאָגן. ער האָט נאָר־װאָס פֿאַרדרײט אַ פּאַפּיראָסל און רופֿט זיך אָן מיט זײַן שטענדיקן גוטן שמײכל צו זײַן חבֿר:
― עך, קאָללעגאַ ראַבינאָװיטש, ליבער ברודער! װאָס'ט איר געװאָלט, הערט זיך אײַן, פֿון אָט דער דאָזיקער, פֿון דער דאָזיקער הושטשע? גבֿורות? װאָס ט'איר געװאָלט פֿון אָט די דאָזיקע אָרעמע, שװאַכע, אָפּגעריסענע, אָפּגעשליסענע, דערשלאָגענע, פֿאַרחושכטע, האַלב הונגעריקע? װער זענען זײ דאָס? גיבורים? העלדן? מכּבײער?
ער האָט געװאָלט פֿאַררױכערן דאָס פֿאַרדרײטע פּאַפּיראָסל, נאָר דער װינט האָט נישט דערלאָזט, האָט ער דאָס פּאַפּיראָסל איבערגעלאָזט אױף שפּעטער און גענומען רעדן װײַטער, נאָך מיט מער היץ, אָבער אַלץ מיטן זעלבן שמײכעלע.
― און אַז איר װעט מיך שטאַרק בעטן, הערט זיך אײַן, װעל איך אײַך זאָגן: יאָ! גיבורים זענען דאָס! העלדן! מכּבײער!… זעט איר אָט די הושטשע ייִדן, אָרעמע, שװאַכע, אָפּגעריסענע, אָפּגעשליסענע, דערשלאָגענע, פֿאַרחושכטע, האַלב־הונגעריקע? ― איז יעדער פֿון זײ אַ גיבור, אַ העלד, אַ מכּבײער!. קוקט נישט אױף מיר, מײַן ליבער ראַבינאָװיטש, װי אױף אַ דולן, איך בין ניט משוגע; זײ לױפֿן, זאָגט איר, זײ לױפֿן װוּ די אױגן טראָנען? װוּ דער שװאַרצער פּעפֿער װאַקסט? ס'איז בײַ זײ ניט דעם ערשטן מאָל, כאַ־כאַ־כאַ ― און אָט אַזױ לױפֿן זײ אַלע יאָר, אַז עס קומט אין דער צײַט… אָט אַזױ זענען געלאָפֿן די טאַטעס זײדע, און די טאַטעס פֿון זײדע טאַטעס, און אָט אַזױ, קאָן זײַן, װעלן נאָך לױפֿן און לױפֿן זײערע קינדער און קינדסקינדער ― און דאָך בלײַבן דאָס, װאָס זײ זענען; ביז… ביז עס װעט אױפֿװאַקסן דער געװיסן פֿון די, װאָס יאָגן אונדז. װאָס? ס'געפֿעלט אײַך ניט? נאָך אײַער שׂכל קומט אױס, אַז דאָס זענען ניט קײן העלדן? טרוסן זענען דאָס נאָך אײַער השׂגה? װאָס דרײט איר מיט דער נאָז, פּאַני ראַבינאָװיטש?…
„פּאַני ראַבינאָװיטש“ װיל אים אָפּענטפֿערן, נאָך זײַן חבֿר הורװיטש פֿון פּינסק הערט אים שױן ניט, אַבי ער האָט זיך אָפּגעזאָגט זײַנס, איז ער צופֿרידן. ער פֿאַררױכערט נאָר דאָס פֿאַרדרײטע פּאַפּיראָסל און רעדט װײַטער.
― איך האָב ליב צו האָרכן, װי ייִדן אַלײן לײגן זיך אָרצה, מאַכן חוזק פֿון זיך, געפֿינען אױס אױף זיך כּל־החסרונות אין דער װעלט. זײ װילן ניט פֿאַרשטײן, אָט די דאָזיקע האַלבע ייִדן, הערט זיך אײַן, אַז לױפֿן און אַנטלױפֿן הונדערטער פֿון יאָרן און נישט פֿאַרלירן זיך אין װעג ― דאָס האָט נאָך דערװײַל קײן אַנדער העלד אַחוץ אונדז נישט באַװיזן… אַ בזיון, זאָגט איר, איך לױף? הע! מע יאָגט מיך ― לױף איך, װאָס דען זאָל איך טאָן? מאָרגן װעט מען אױפֿהערן יאָגן ― קום איך צוריק. מען װעט מיט מיר גאָרנישט מאַכן, הערט זיך אײַן, מען װעט מיך נישט אײַננעמען! װײסט איר פֿאַרװאָס? דערפֿאַר, װײַל איך בין ניט קײן לאַנד, ניט קײן מלוכה, ניט קײן פֿאָלק. איך בין אַ רעיון, איך בין אַ אידעע, מערנישט אַז אַ אידעע!… אַ לאַנד קאָן מען חרובֿ מאַכן ― אַ מלוכה קאָן מען אַראָפּזעצן. אַ פֿאָלק קאָן מען אױסקױלען, פֿאַרניכטן. אָבער אַ אידעע? גײ מאַך מיט אַ אידעע!…
און דער פּינסקער בחור, װאָס האָט זיך אָנגערופֿן מיטן נאָמען בעני הורװיטש, האָט צענומען בײדע הענט, אַרױסגעשטעלט די ברוסט און דאָס קלוג־ענערגיש־שװאַרצע מיט פּרישטשעס באַדעקטע פּנים האָט געשמײכלט און געשטראַלט מיט אַזױ פֿיל גדלות, װי בײַ מענטשן, װאָס פֿילן זיך באמת שטאַרק און גרױס און גליקלעך, אָדער װי בײַ אַ העלד, װאָס גײט אױף דער מלחמה און איז זיכער אין זײַן נצחון… נאָר פּלוצעם האָט ער מאָדנע קאָמיש אױסגעצױגן דעם האַלדז, צונױפֿגעזשמורעט די אױגן און גענומען זיך עפּעס זײער שטאַרק אײַנצוקוקן אין דער טיפֿעניש פֿון דער נאַכט, און עס האָט זיך אױסגעװיזן, גלײַך װי ער װאָלט דאָרט עמיצן דערזען עפּעס זײער אַ באַקאַנטן.
― אַאַאַ??? הערט זיך אײַן, אונדזער פּראָפֿעסאָר איז אױך דאָ? ― האָט ער אױסגעצױגן אױף אַ קול, איבערגעלאָזט זײַן חבֿר ראַבינאָװיטשן מיט בעטין, פֿאַרגעסן אָן זײ, גלײַך װי זײ װאָלטן גאָר אױף דער װעלט נישט געװען, און האָט זיך אַ לאָז געגעבן צו עפּעס אַן אַלטיטשקן מיט אַ געקנײטשט, נאָר אַ ליכטיק־שײַנענדיק און שמײכלענדיק פּנים און מיט אַ לאַנגער באָרד. דער אַלטער איז געזעסן אױף אַ טומבע דעם קאָפּ אױף אַ זײַט, געקוקט אַרױף אין הימל אַרײַן, גלײַך װי ער װאָלט דאָרט װעלן עפּעס דערזען…
― װאָס קוקט איר דאָרט, הער פּראָפֿעסאָר? װאָס זעט איר דאָרטן?
דער אַלטיטשקער, װעלכן דער הורװיטש פֿון פּינסק האָט גערופֿן פּראָפֿעסאָר, האָט אױסגעדרײט צו אים זײַן ליכטיק־לאַכנדיק פּנים, זיך אַ גלעט געגעבן בײַ דער לאַנגער באָרד:
― װאָס איך קוק, איך קוק, װען װעט שױן אַמאָל װערן טאָג.. כאַ־כאַ!…
און ער האָט זיך צעלאַכט מיט אַ געלעכטער פֿון אַ זקן, און מיטן זעלבן לאַכנדיקן פּנים, נאָר שױן מיט אַ טרױעריקן טאָן, האָט ער זיך אַ נעם געגעבן בײַ דער באָרד:
― זעט איר אָט די גרױע האָר? האָב איך באַדאַרפֿט דורכמאַכן צװײ גרױסע פּאָגראָמען, פֿון יאָר אַכצן הונדערט אײן און אַכציק און פֿון יאָר נײַנצן הונדערט פֿינף, און דערלעבן אַזאַ אַן עלטער, אַז איך זאָל זען מיט מײַנע אױגן דעם בזיון פֿון מײַן פֿאָלק…. אָט האָט איר אַ מוסטער פֿון אַ פֿאָלק אָן אַ הײם און אָן אַ לאַנד, כאַ־כאַ!
ער האָט אָפּגעשװיגן און צוגעלײגט אַלץ מיטן זעלבן שײַנענדיק־לאַכנדיק פּנים:
― איך װאָלט נישט אַװעקגעגאַנגען פֿון מײַן שטוב ― לאָז זיך זײַן װאָס עס װיל זיך! לאָזן זײ קומען! לאָזן זײ מיך נעמען! לאָזן זײַן טאָן מיט מיר װאָס זײ װילן! האָבן אָבער מײַנע קינדער מיך מיט גװאַלד געצװוּנגען.. אָט האָט איר אַ מוסטער פֿון אַ פֿאָלק, װאָס האָט ניט קײן הײם, קײן װינקעלע אַן אײגנס, כאַ־כאַ…
און ס'איז שװער געװען צו װיסן, צי דער זקן לאַכט, צי ער װײנט. דאָס פּנים האָט געשמײכלט, און דאָס קול האָט געװײנט… די אױגן האָבן געלאַכט, און עס זענען געשטאַנען טרערן.
װער איז אָט דער אַלטער, װאָס איר רופֿט אים אָן פּראָפֿעסאָר? ― פֿרעגט נאָכדעם ראַבינאָװיטש בײַ זײַן חבֿר פֿון פּינסק, און יענער ענטפֿערט אים פֿאַרװוּנדערט…
― איר קענט אים נישט? דאָס איז דאָך אונדזער פּראָפֿעסאָר, אונדזער באַרימטער אָקוליסט, דער גרעסטער געלערנטער אױגן־דאָקטאָר אין היגן װינקל, אױב ניט אײנער פֿון די גרעסטע אינעם גאַנצן לאַנד. יאָ, אונדזער פּראָפֿעסאָר, הערט זיך אײַן, אונדזער אײנציקער ייִדישער פּראָפֿעסאָר. נאָר נישט פֿון יענע פּראָפֿעסאָרן, װאָס הײַנע זאָגט..
נײן! דאָס איז אײנער פֿון די געצײכנטע געצײלטע קעפּ, װאָס אין אַן אַנדער לאַנד װאָלט מיט אים געקלונגען די װעלט, און בײַ אונדז לױפֿט ער װוּ די אױגן טראָגן, כאַ־כאַ!… ער האָט שױן אַמאָל געלײגט לעקציעס אין דער היגער אוניװערסיטעט, נאָר נישט לאַנג, װאָרעם אַז ס'איז געקומען צום אױסקלײַבן אים פֿאַר פּראָפֿעסאָר, מיט עטלעכע און צװאַנציק יאָר פֿריִער אין עס געװען, האָבן אים די קאָלעגן די פּראָפֿעסאָרן פֿאָרגעלײגט, הערט זיך אײַן, ער זאָל זיך איבערקערן, האָט ער זײ געענטפֿערט, אַז ער קאָן זײ לײַדער געבן מער ניט אַז אַ פּראָפֿעסאָר, און אױב זײ װילן דװקא אַ קריסט, קאָן ער זײ רעקאָמענדירן זײַן קוטשער, אַן עכטער קריסט. נו, האָבן זײ אים גאַנץ פֿײַן פֿאַרװאָרפֿן מיט שװאַרצע גאַלקעס פֿון אױבן בין אַראָפּ. װאָרעם װי איז שײך, אַז אַ מענטש, הערט זיך אײַן, װאָס טרינקט נישט קײן שום משקה, אַחוץ בלוט פֿון קריסטלעכע קינדער אַז עס קומט פּסח, זאָל ער גאָר לײענען לעקציעס אינעם טעמפּל פֿון װיסנשאַפֿט? כאַ־כאַ־כאַ…
משונה־װילד האָט אָפּגעקלונגען דער דאָזיקער הילכיקער געלעכטער אין דער דאָזיקער אױסטערלישער נאַכט, װאָס האָט אױסגעדאַכט, אַז זי װעט זיך נאָך ציִען און ציִען און קײנמאָל קײן עק נישט האָבן… נאָר אָט האָבן אױפֿגעהערט די גלעקער צו קלינגען, און עס האָט פּלוצעם פֿון ערגעץ געגעבן אַ בלאָז אַ װינטל, װאָס האָט אָנגעזאָגט אַ בשׂורה צו אָט דער הושטשע ייִדן, אַז די נאַכט האָט געבראָכן און אַז ס'איז שױן נישט װײַט, גאָר נישט װײַט צו טאָג… דאָס זעקס־און־פֿופֿציקסטע קאַפּיטל נ אָ כ ן ש ט ו ר ע ם
און אַז ס'איז געװאָרן טאָג, איז געקומען אױף די איבערגעבליבענע ייִדן אַ פֿרײד; קאָזאַקן האָבן זיך באַװיזן אױף די פֿערדלעך, פּאַטראָלן אין אַלע גאַסן, און אױף דער ערשטער זײַט פֿון די יום־טובֿדיקע צײַטונגען איז געװען אָפּגעדרוקט מיט פֿעטע אותיות אַ מעלדונג פֿונעם גובערנאַטאָר אין אַזאַ ענערגישן טאָן, אַז די ייִדן האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז דער שטורעם איז פֿאַרבײַ און אַז זײ מעגן זײַן רויִק און אַז זײ קאָנען גײן אַהײם בשלום און זיך באַזעצן איטלעכער אונטער זײַן װײַנשטאָק און יעדער אונטער זײַן פֿײַגנבױם.
אמת, ס'זענען געװען אַ פּאָר בײזע באַגעגענישן און אַפֿילו עטלעכע געשלעגערײַען אױך. דאָס זענען אָבער אַלץ געװען אַזעלכע אומשולדיקע געשעענישן, װאָס אַלע ייִדן פֿון דער גאַנצער װעלט װאָלטן זיך געװוּנטשן, אַז װיפֿל ס'איז אָנגעצײכנט געװאָרן אױף זײ פֿון גאָט פּאָגראָמען, זאָלן קײן ערגערע פּאָגראָמען ניט זײַן…
למשל, אין אײן גאַס האָט מען געכאַפּט אַ פּאָר ייִדישע ייִנגלעך און מע האָט זײ אָנגעשמירט די פּיסקעס מיט חזיר און געלאָזט, זײ זאָלן גײן. אױף דער צװײטער גאַס האָבן חבֿרה אױסגעבראָכן אַ פּאָר שױבן, האָט מען זײ געפּאַקט און אָפּגעפֿירט גלײַך אין קאָטשומענט אַרײַן. נאָר אין אײן געסל אַ זײַטיקס האָט מען דערטאַפּט אַ סטודענט מיט אַ ייִדישער נאָז און מע האָט אים אַזױ געשלאָגן, אַז מע האָט אים קױם צוגענומען אַ לעבעדיקן. לאָזט זיך אױס, אַז דער סטודענט איז סך־הכּל גאָר אָ געשמדטער…
דאָס דאָזיקע נײַס, אַז דער געשלאָגענער סטודענט איז געװען אַ משומד, האָט דוד שאַפּיראָ געבראַכט צו טראָגן אַהײם אײנמאָל אױפֿדערנאַכט, שױן נאָך אַלע יום־טובֿים, שױן אַז מען האָט געעפֿנט אַלע געשעפֿטן און ייִדן האָבן געהאַנדלט „פֿראַנק און פֿרײַ“ און האָבן זיך געפֿילט אין דער דאָזיקער שטאָט „װי אין ארץ־ישׂראל“. און אַ סימן האָט דוד געזאָגט און געװאַשן זיך צום עסן, אַז דעם געשלאָגענעם סטודענט רופֿט מען מיט אַ ייִדישן נאָמען לאַפּידוס.
― לאַפּידוס?! ― האָבן בײדע מיט אַ מאָל, בעטי און דער קװאַרטיראַנט, אױסגערופֿן און אױפֿגעשפּרונגען פֿון די ערטער, און אױך בײדע איז אָנגעפֿאַלן אַזאַ געלעכטער, אַז אױף זײ קוקנדיק האָבן דוד מיט שׂרהן אױך אָנגעהױבן לאַכן.
דאָס איז געװען דער ערשטער געלעכטער אין דער דאָזיקער שטוב פֿון פֿאַר פּסח אָן, און װער שמועסט פֿון זינט מע איז געקומען צוריק פֿון דער באַן נאָך יענער נאַכט, װאָס ניט די שאַפּיראָס ניט דער קװאַרטיראַנט װעלן עס פֿאַרגעסן װײַל זײ װעלן לעבן, האָט מען אין דער דאָזיקער שטוב נישט געזען קײן פֿרײלעכע מינע פֿון קײנעם, נישט געהערט קײן לעבעדיק װאָרט. מע האָט זיך װי געשעמט קוקן אײנס דאָס אַנדערע אין די אױגן אַרײַן, גלײַך װי אַלע אינאײנעם װאָלטן אָפּגעטאָן עפּעס זײער אַ מיאוסן עסק, װאָס איז אָ חרפּה צו דערמאַנען זיך.
פֿאַרשטײט זיך, אַז אין דער געשיכטע פֿון זײער אַנטלױפֿן פֿון דער הײם האָט מען אַרױפֿגעלײגט די באָד אײנער אױפֿן אַנדערן. דער ערשטער איז געװען דוד. ער האָט געזאָגט, אַז אינגאַנצן איז געװען שולדיק זי, שׂרה הײסט עס. װאָרעם ער, דוד, האָט באַלד געזאָגט, אַז ס'איז בלאָטע, ס'װעט גאָרניט זײַן. האָט שׂרה מסתּמא זיך דערלאַנגט אַ זעץ מיט בײדע הענט איבער די קלײדער: „זי װעט עס, הערט איר, גאָר ניט אױסהאַלטן! װי האָט עס אַ מענטש אַזעלכע פֿאַרשטאָכענע אױגן? בעטי, װאָס שװײַגסטו?“ און דער פֿאָטער פֿון זײַן זײַט האָט אױך גערופֿן בעטין פֿאַר אַן עדות: „נו? װאָס זאָגסטו דערױף אַ שטײגער, בעטי?“
― װאָס בעטי? װער בעטי? לאָזט צורו בעטין! בעטי װײסט גאָרניט! גאָרנישט ניט!
אַזױ האָט זײ אָפּגעשניטן בעטי, װאָרעם ס'איז איר אױפֿן האַרצן געװען אַזױ אױך גענוג ביטער: דער יום־טובֿ האָט זיך אָנגעהױבן פֿאַר איר אַזױ גוט, און אױסגעלאָזט האָט ער זיך אַזױ טרױעריק, נאַריש טרױעריק!…
נאָר אױב די שאַפּיראָס איז געװען אָנגעזאָליעט אױפֿן האַרצן, איז זײער קװאַרטיראַנט ראַבינאָװיטשן געװען נאָך טױזנט מאָל מער. דער איז געװען מלא רציחה אױף זיך אַלײן - ער זאָל זיך קאָנען צערײַסן! אַחוץ װאָס ער איז געװען אש־להבֿה אױף זיך און נישט געקאָנט זיך מוחל זײַן, למאַי ער האָט זיך געלאָזט איבעררעדן פֿון מענטשן־פֿליגן, װאָס ציטערן פֿאַר יעדן װינטל און האָט זיך אױפֿגעפֿירט װי דער ערגסטער טרוס; אַחוץ װאָס ער האָט געטראָגן אַ פֿײַער אין האַרצן אױף זײַנע אײגענע ברידער, װאָס פֿאַרשװעכן זײערע אײגענע הײליקײטן, װאַרפֿן אָן אַ שאָטן אױף זײער אײגענעם גלױבן און דערנידעריקן זײער אײגענע אומה דערמיט, װאָס זײ דערלאָזן, אַז עטלעכע הונדערט אָדער עטלעכע טױזנט נידעריקע שפּעקולאַטאָרעס זאָלן עקספּלואַטירן דעם נאָמען פֿון גאָט אין זײערע נידעריקע אינטערעסן, - אױסער די דאָזיקע אַלע זאַכן, איז ער געװען נאָך מער צעקאָכט פֿון דעם, װאָס ער האָט געזען, אַז די, װעלכע ער האָט אַזױ ליב, װערט װאָס אַ טאָג פֿון אים אַלץ װײַטער און װײַטער, און דער אָפּגרונט, װאָס אין צװישן זײ, װערט װאָס אַ שעה אַלץ גרעסער און טיפֿער… ער האָט אַרױסגעזען באַשײַמפּערלעך, אַז ניט נאָר זי װעט קײנמאָל ניט אײַנגײן דערױף, אַז זי זאָל אױף אַ מינוט אַפֿילו אַװעקבײגן צוליב אים איר ייִדישקײט אױף אַ זײַט; ער האָט מורא, אַז אַפֿילו, װען ס'זאָל קומען דערצו, אַז ער זאָל שױן צוליב איר ברעכן דאָס גאַנצע פֿאַרגאַנגענע זײַנס און זיך אָנטאָן אַ כּוח און אַריבערגײן אינגאַנצן צום ייִדנטום, װעלכעס איז אַזױ שװער װי אַריבערטראָגן אַ גאַנצע שטוב אױף די פּלײצעס, װעט זי אים אױך, דאַכט זיך, קײנמאָל ניט מוחל זײַן, װאָס ער האָט געהערט צו יענעם פֿאָלק, װעלכעס האָט זײ פֿאַרשאַפֿט פֿון הונדערטער יאָרן און אױך איצט אַזױ פֿיל צרות און בזיונות. נאָר אָט האָט בעטי געגעבן דעם ערשטן לאַך, אָט האָבן זיך באַװיזן אירע שײנע װײַסע צײן, אָט האָבן זיך אירע שײנע קלוגע קאַרע סאַמעטענע אױגן באַלײַכט מיט איר שטענדיקן שמײכל, מיט יענעם שעלמיש שמײכעלע, װעלכעס ער האָט דערזען אױף אירע אױגן דאָס ערשטע מאָל, װען ער איז אַהער געקומען דינגען אַ קװאַרטיר ― און אַלע װאָלקנס האָבן זיך צעזײט און אַלע טונקעלע געדאַנקען און טרױעריקע מחשבֿות זענען אַװעק, גלײַך װי ניט געװען, און ער איז גרײט געװען אין דער מינוט צו פֿאַרגעסן אַלעס אױף דער װעלט און איבערקערן בערג. ס'איז גאָר נישטאָ אַזאַ זאַך אױף דער װעלט, װאָס זאָל אים זײַן שװער צוליב איר. ניטאָ אַזאַ זאַך אױף דער װעלט, װאָס זאָל אים אָפּהאַלטן ― און הײַנט מוז עס געשען. ביז װאַנען װעט ער זיך אַרומטראָגן מיט זײַן סוד? דער שפּאַס מוז האָבן אַמאָל אַ סוף. הײַנט אױפֿדערנאַכט װעט עס האָבן אַ סוף!
הײַנט אױפֿדערנאַכט נאָך רעדט ער מיט איר. נײן, ער װעט פּרוּװן אַ רעד טאָן מיט דער מוטער, אָדער מיטן פֿאָטער. שענער אַזױ. פֿריִער װעט ער איבעררעדן מיט פֿאָטער און מוטער. ער װעט זײ אױפֿדעקן, אַז ער איז פֿאַרליבט אין זײער טאָכטער. און דערנאָך שױן, אַז זײ װעלן אים זאָגן, ער זאָל איבעררעדן מיט זײער טאָכטער (געװיס װעלן זײ אים אַזױ זאָגן), װעט ער דעמאָלט אױסזאָגן בעטין, אונטער פֿיר אױגן, דעם גאַנצן אמת, און בײדע װעלן זײ זיך האַלטן אַן עצה, װאָס צו טאָן… אָט װאָס עס קומט אַרױס אַ מאָל דערפֿון, װאָס אַ מענטש טוט אַ לאַך!
נײן. עס איז שױן לאַנג נישט געװען אַזױ לעבעדיק בײַ די שאַפּיראָס אין שטוב, װי אין דעם דאָזיקן אָװנט. שױן לאַנג נישט געװען בײַ זײ אַזאַ פֿרײלעכע װעטשערע. אַלע האָבן גערעדט, אַלע האָבן געלאַכט, און מער פֿון אַלעמען בעטי מיטן קװאַרטיראַנט. זײ בײדע האָבן דערצײלט, װער דער לאַפּידוס איז, און פֿון זײער באַגעגעניש מיט אים אין טעאַטער און פֿון זײער געשפּרעך און פֿון אַלעס, װאָס מע האָט איבערגעלעבט אין די לעצטע טעג. אַלעס, װאָס האָט פֿריִער אױסגעװיזן זיך אַזױ טרױעריק, האָט איצט אױסגעזען אַזױ קאָמיש, אַז ס'האָט ניט־װילנדיק אַרױסגערופֿן אַ געלעכטער.
― דאַנקען גאָט ― האָט שׂרה זיך װי פֿאַרענטפֿערט ― דאַנקען גאָט, װאָס מע קאָן לאַכן. הלװאַי זאָל גאָט געבן, מע זאָל אַלצדינג קאָנען דערצײלן אין פֿרײדן.
די שאַפּיראָס האָבן שױן לאַנג אָפּגעגעסן װעטשערע, און דאָס דאָזיקע געזינדל האָט נאָך אַלץ פֿאַרבראַכט אין פֿרײלעכע שמועסן. און אַז דער בעל־הבית איז מיטן קאָפּ אױף אַ זײַט, מיט האַלב־שלעפֿעריקע אױגן, האַלטנדיק אײן האַנט אין בוזעם, אױפֿגעשטאַנען אױף צו גײן אין זײַן רו אַרײַן, האָט אים דער קװאַרטיראַנט פּלוצעם, גאָר אומגעריכט אָפּגעשטעלט און איבערראַשט:
― גאָספּאָדין שאַפּיראָ! ― האָט זיך ראַבינאָװיטש אָנגערופֿן צום בעל־הבית און האָט אָבער באַלד דערפֿילט, אַז די צונג איז אים אין גלות, האָט ער אַ הוסט געגעבן, ― גאָספּאָדין שאַפּיראָ… איך בעט אײַך, דאָס הײסט, איך האָב אײַך געװאָלט בעטן, אױב איר װילט, דאָס הײסט, אױב איר האָט צײַט, זיך מטריח זײַן צו מיר, דאָס הײסט, איר זאָלט זיך מטריח זײַן מיט מיר צו מיר אױף עטלעכע מינוט: איך דאַרף אײַך עפּעס זאָגן, מײן איך איך דאַרף מיט אײַך עפּעס רעדן זײער אַ װיכטיקע און אַן ערנסטע זאַך…
דאָס שלעפֿעריקע פּנים פֿון שאַפּיראָן איז אין אײן מינוט געװאָרן װאַכנדיק און שײַנענדיק. ער האָט אַרױסגענומען די האַנט פֿון בוזעם און אַרײַנגעשטעקט זי אין קעשענע אַרײַן און, קוקנדיק אױפֿן קװאַרטיראַנט פֿון אױבן אַראָפּ, האָט ער אַ זאָג געגעבן צו אים כּלומרשט גאַנץ קאַלטבלוטיק:
― ס'איז אַפֿילו שפּעטלעך שױן. נאָר אַז איר זאָגט אַ װיכטיקע זאַך און אַן ערנסטע, איז מהיכא־תּיתי, קומט װעלן מיר האָרכן.
פֿאַרשטײט זיך, אַז דוד שאַפּיראָ האָט גאַנץ גוט געװוּסט, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ „װיכטיקע און אַן ערנסטע זאַך“. ער האָט דערױף אַרױסגעקוקט שױן פֿון לאַנג, נאָר דער װיסטער פּסח האָט איבערגעשלאָגן.
אַחוץ דעם װאָס דער דאָזיקער גליקלעכער פֿאָטער איז געװען צופֿרידן, װאָס גאָט האָט אים באַשערט אַזאַ פֿײַנעם געראָטענעם חתן פֿאַר זײַן טאָכטער, איז דוד שאַפּיראָ געװען צופֿרידן דערמיט, װאָס ראַבינאָװיטש האָט זיך געװענדט צו אים פֿריִער װי צו אַלעמען. „אַ טאַטנס אַ קינד לאָזט זיך באַלד דערקענען…“ האָט זיך געטראַכט שאַפּיראָ און אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ אַראָפּ, װי אַ מענטש, װאָס איז אָנגעלאָדן מיט װיכטיקע געדאַנקען, און מאַכנדיק גרױסע שפּאַן, האָט ער זיך געלאָזט מיטן קװאַרטיראַנט, אַ צופֿרידענער, אַ גליקלעכער, אַ שײַנענדיקער, צו אים אין חדרל אַרײַן.
נאָר אױב דוד איז געװען אַ צופֿרידענער, אַ גליקלעכער און אַ שײַנענדיקער, הײַנט װי צופֿרידן, גליקלעך און שײַנענדיק האָט שױן באַדאַרפֿט זײַן שׂרה, אַז זי האָט שױן סוף־כּל־סוף זיך דערלעבט דעם דאָזיקן נחת? האָט דען שׂרה נישט פֿאָרױסגעזען שױן פֿון װײס איך װען אָן, אַז אַזױ װעט דאָס זײַן? האָט זי דען נישט אַרױסגעזען פֿונעם ערשטן טאָג אָן, אַז ס'איז אַ שידוך, אַ זיװג מן־השמים? „און נאָך װאָס פֿאַר אַ שידוך! װאָס פֿאַר אַן אױסגעשפּילטער שידוך! קײן עין־הרע נישט! קײן בײז אױג זאָל נישט שולט זײַן!“
אַזױ טראַכט זיך שׂרה, נעמט זיך צו סיאָמקען, אים העלפֿן אױסטאָן צו שלאָפֿן גײן, און האָט מורא אַ קוק צו געבן אױף דער טאָכטער. און די טאָכטער? נאָר לאָמיר ניט רעדן פֿון דער טאָכטער. לאָמיר נעט רעדן גאָרנישט. צו הײליק זענען די דאָזיקע מינוטן, װען דער געליבטער הײבט אָן פּלאָנטען מיט דער צונג, זאָגט נישט דאָס, װאָס ער װיל זאָגן, און װי באַנאַל װי נאַריש די דאָזיקע װערטער זאָלן נישט זײַן, װערטער, װאָס יעדער יונגער מענטש זאָגט זײ אָפּ אײן מאָל אין זײַן לעבן, קלינגען זײ דאָך פֿאַר דער געליבטער װי די שענסטע מוזיק און בלײַבן דאָך איבער אױף שטענדיק אין זכּרון און קאָנען נישט פֿאַרגעסן װערן אײביק און אײביק.
תּחילת האָט בעטי גענומען אַ בוך און זיך אַװעקגעזעצט נאָענט צום לאָמפּ, כּלומרשט לײענען. נאָר דערזען, אָדער בעסער געזאָגט, ד ע ר פֿ י ל ט , װי די מאַמע װאַרפֿט אױף איר מיט אױגן און בענטשט זי, קאָן זי עס מסתּמא נישט לײדן. קינדער האָבן נישט ליב, אַז אַ מאַמע ציטערט איבער זײ צופֿיל און בענטשט זײ אױף יעדן טריט און שריט ― עס שלאָגט אַזש צו דער גאַל! האָט זיך בעטי אױפֿגעהױבן און דורך דער נאָז אַ מורקע געגעבן דער מאַמען אַ גוטע נאַכט און איז אַװעק צו זיך אין איר חדרל אַרײַן ― און װאָס דאָרטן איז געװען ― דאָס איז שױן, דאַכט זיך, נישט אונדזער עסק. נאָר דער קלײנער סיאָמקע, װאָס האָט שױן אין זיך אַ סך ייִדישע גענג און האָט ליב אַרײַנשטעקן זײַן נאָז אומעטום, אַפֿילו דאָרט װוּ מע דאַרף ניט, האָט אַנדערש נישט געקאָנט גײן שלאָפֿן, ביז די מאַמע װעט אים נישט קלאָר מאַכן, ערשטנס, אױף װאָס פֿאַר אַ סוד האָט עס דער רעפּעטיטאָר אַװעקגערופֿן דעם טאַטן צו זיך אין אַלקער אַרײַן? איז אײן מאָל אַװעק. צװײטנס: װאָס איז עפּעס בעטי אַזױ רױט געװאָרן? װידער. װאָס איז זי עפּעס אַװעק װי אַ ברוגזע צו זיך אין אַלקער?
― נו, שלאָפֿן, שלאָפֿן! װעסט אַלצדינג װיסן, װעסטו גיך אַלט װערן… ― זאָגט צו אים שׂרה כּלומרשט מיט כּעס און שלעפּט פֿון אים די שטיװעלעך. נאָר בלאָטע, סיאָמקען נאַרט מען נישט. ער זעט גאַנץ גוט נאָך אירע אױגן און נאָך איר זיפֿצן, װאָס זי זיפֿצט, אַז די מאַמע איז אים הײַנט עפּעס זײער האָפֿערדיק און אַז מע מעג איר אַרױפֿקריכן אױפֿן קאָפּ, װעט זי אױך גאָרנישט זאָגן: און ער טראַכט זיך: „װאָס אַ שטײגער בעט מען אַצינד בײַ דער מאַמע? אַצינד װעט מען דאָך בײַ איר אַלצדינג פּועלן…“
דוד האָט נאָך נישט צײַט געהאַט זיך רעכט אַװעקצוזעצן אױפֿן אײנציקן בענקל, װאָס בײַם קװאַרטיראַנט אין חדר; דער קװאַרטיראַנט האָט ערשט אָנגעהױבן צוטרעטן מיט אַ לאַנגער הקדמה װעגן זײַן װיכטיקן ענין; שׂרה האָט נאָך נישט געענדיקט אױסטאָן סיאָמקען אינגאַנצן אױף צו שלאָפֿן גײן, ― און עס האָט זיך דערהערט פֿון אונטן אַ שטאַרקער און אַ לאַנגער קלונג, יענער באַקאַנטער קלונג, װאָס נאָר פּאָליציע, אי דאָס ניט אומעטום, קאָן זיך דערלױבן אַזױ ברײט צו קלינגען, ― און ניט שפּעטער װי אין אַ מינוט אַרום, איז שאַפּיראָס װױנונג געװען פֿול מיט באַקאַנטע און אומבאַקאַנטע געסט. אָקאָלאָדאָטשניקעס, טשינאָװניקעס און זשאַנדאַרמען ― און עס האָט זיך אָנגעהױבן װידער אַ זוכעניש, אַן איבערקערעניש, מיט אײנעם װאָרט, אַ צװײטער „אָביסק“. און ניט אַזױ נאָך דער „ביסק“ װי די „סליעדסטװיעследствие: דורכקוק“, װאָס האָט זיך אָנגעהױבן, אַן אױספֿאָרשונג, אַן אױספֿרעגעניש איטלעכן באַזונדער פֿון קלײן ביז גרױס: פֿריִער װי אַזױ ער הײסט, מיט זײַן אמתן ייִדישן נאָמען, און װיפֿל ער איז אַלט, און מיט װאָסער אַ רעכט ער זיצט אין דער דאָזיקער שטאָט? דערנאָך האָט מען גענומען נאָכפֿרעגן זיך בײַ זײ, צו װעלכער סעקטע געהערן זײ: צו די „אַשקענימצעס“, „סעפֿאַרדימצעס“, „כאַסידימצעס“, אָדער צו די „סיאַפּצעװוּכעס“?.. און ערשט נאָכדעם איז מען אַרױף אױפֿן רעכטן פּונקט. װאָס האָבן זײ זיך אָנגעקערט מיט זײער שכן קיריל כמאַראַ? מיט זײַן װײַב קירילעכע? מיט זײער זונדל װלאַדימיר אָדער װאָלאָדקע שטשיגירינסקי? װער האָט זיך געקענט מיט דעם װאָלאָדקען נעענטער פֿון אַלע? װער האָט זיך מיט אים געשפּילט און אין װאָס מע האָט זיך מיט אים געשפּילט? װאָס פֿלעגט מען אים שענקען און װער פֿלעגט אים שענקען? װער האָט מיט אים געלערנט אָן געלט און צוליב װאָס? װער האָט אים געזען צום לעצטן מאָל אינעם טאָג, װאָס ער איז אומגעקומען, און װי אַזױ איז דאָס געװען און װען איז דאָס געװען און װוּ איז דאָס געװען? ― אַלצדינג איז אױסגעפֿרעגט געװאָרן, און דער שפּיץ איז געװען, אַז העט שפּעט, װײַט נאָך האַלבער נאַכט שױן, האָט מען גאַנץ פֿײַן פֿאַרנומען דעם בעל־הבית, דוד שאַפּיראָ, מיט זײַן טאָכטערל און מיט זײַן זונדל און מיט זײַן קװאַרטיראַנט דעם שקלאָװער מעשטשאַניןмещанин: בירגער, װאָס לערנט זיך אױף דאַנטיסט, הערש מאָװשאָװיטש ראַבינאָװיטש, אַזױ אַז אין שטוב איז געבליבן נאָר אײן שׂרה שאַפּיראָ, װאָס האָט זיך געבעטן, געװײנט, אײַנגעלײגט די װעלט, מע זאָל זי ניט איבערלאָזן אַלײן, מע זאָל זי אױך מיטנעמען מיט זײ, װאָרעם זי װעט דאָס ניט אױסהאַלטן, זי װעט דאָ משוגע װערן! זי װעט זיך דאָס לעבן נעמען! ― עס האָט איר אָבער נישט געהאָלפֿן קײן שמע־ישׂראל.
אַז אַלע האָבן זיך צעפֿאָרן און שׂרה איז געבליבן אַלײן מיט די פֿיר װענט, האָט זי פֿאַרבראָכן מיט די הענט, אַנידערגעפֿאַלן אױפֿן בעט און האָט געחלשט.
דאָס זיבן־און־פֿופֿציקסטע קאַפּיטל
שׂרה שאַפּיראָ האָט טאַקע געהאַט זיך געגעבן דאָס װאָרט, אַז װאַל זי װעט לעבן, זאָל איר פֿוס נישט אַריבערטרעטן די שװעל פֿון איר שװיגערין, די צדקת, דערפֿאַר װאָס יענע האָט זיך אין מיטן חול־המועד פּסח אױפֿגעהױבן און אַנטלאָפֿן מיט אירע קינדער פֿונעם פּאָגראָם און נישט געגעבן צו װיסן אַן אײגענעם ברודער, אַז זי אַנטלױפֿט. פֿונדעסטװעגן, אַז זי האָט זיך אױפֿגעכאַפּט פֿונעם חלשן און דערזען דעם חורבן, אַן מע האָט פֿאַרנומען בײַ איר די גאַנצע שטוב און איבערגעלאָזט זי אײנע אַלײן מיט די פֿיר װענט, האָט זי נישט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות און, װי נאָר עס איז געװאָרן טאָג, איז זי אַװעק גלײַך צו איר רײַכן שװאָגער, װאָס איז שױן געהאַט געקומען פֿונעם רבין. עס איז אָבער געװען נאָך צו פֿרי און שלמה פֿאַמיליאַנט מיט זײַן גאַנץ הױזגעזינד זענען נאָך געשלאָפֿן און מע האָט נישט געקאָנט צוטרעטן צו אים אַזױ גלײַך, װי שׂרהן האָט זיך געװאָלט. אױפֿגעשטאַנען זענען דערװײַל נאָר די דינסטן, װאָס האָבן גערײניקט און געפּוצט, געבערשטלט און געװעקסלט און געפּרעסט און געשטעלט סאַמאָװאַרן. שׂרה האָט זיך קױם דערבעטן בײַ זײ, מען זאָל זי אַרײַנלאָזן, און אַז מע האָט זי אַרײַנגעלאָזט, האָט די אָרעמע מוטער פֿאַר די פֿאַרװוּנדעטע דינסטן אױפֿגעעפֿנט איר ביטער האַרץ, געװײנט מיט ביטערע טרערן און געבראָכן די הענט, איבערגעגעבן זײ דעם גרױסן אומגליק, װאָס איר האָט געטראָפֿן. האָבן דערהערט פֿאַמיליאַנטס טעכטער, אַז עמיצער װײנט, זענען זײ אױפֿגעשטאַנען, געכאַפּט אױף זיך עפּעס פֿון אױבן און אַרױסגעגאַנגען אַ קוק טאָן, װער װײנט דאָרטן.
― אױ! זע נאָר ― די מומע שׂרה?! װאָס שטײט איר אין קיך? קומט אַרײַן אין שטוב אַרײַן. װאָס איז מיט אײַך? װאָס איז געשען?
― אױ, ס'איז געשען! ― האָט שׂרה אױסגעבראָכן נאָך אין אַ גרעסער געװײן, ― מע האָט אונדז געקױלעט, װײ איז מיר, אַלעמען. דעם פֿעטער און בעטין און סיאָמקען און דעם קװאַרטיראַנט, װיסט אין מיר!
דערהערט דאָס װאָרט ג ע ק ױ ל ע ט , האָבן בײדע מאַמזעלן פֿאַמיליאַנט זיך געגעבן אַ װאָרף אײנע איבער דער אַנדערער, אױפֿגעװעקט די פֿאָטער־און־מוטער מיט אַ גװאַלד:
― גיכערט! שטײט אױף. אַן אומגליק האָט געטראָפֿן ― מע האָט געקױלעט דעם פֿעטער דודן מיט זײַער בעטין מיט סיאָמקען מיטן קװאַרטיראַנט!…
― װוּ? װען? װער? שמע ישׂראל!…
מע מעג זאָגן, אַז זינט די צנועה טױבע פֿאַמיליאַנט האָט חתונה געהאַט (שױן אַ שײן ביסל יאָרן), האָט זי נאָך קײן מענטש נישט געזען אָן אַ פּאַרוק. איצט איז זי אַרױסגעשפּרונגען פֿון בעט מחילה אין אירע אײגענע האָר, פֿאַרגעסן אָנצוטאָן, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, די אַרײַנגעשטעלטע צײן, געכאַפּט אױף זיך אַ שאַל און אַרױסגעלאָפֿן צו דער שװיגערין מיט אַ שרעק און מיט אַ ניגון פֿון תּחינה־לשון האָט זי אױסגעבראָכן אין אַ געװײן.
― װײ איז מיר! מײַן ברודער! מײַן דודן האָט מען געקױלעט? אַזאַ ברודער! אַזאַ ברודער האָט מען מיר געקױלעט?!…
װער זאָגט אײַך דען געקױלעט? ― איז שׂרה צוגעפֿאַלן צו איר, ― טױבעניו, נשמהניו, גאָט איז מיט אײַך! נישט אים האָט מען געקױלעט! מ י ך האָט מען געקױלעט! מע האָט אים צוגענומען, ― אײַער ברודער, אין פּאָליציע האָט מען אים צוגענומען! אים און די קינדער בײדע און דעם קװאַרטיראַנט ― פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן!…
שלמה פֿאַמיליאַנט, װאָס איז ניט אַזאַ כאַפּנדיקער פּאַרשױן, האָט גאַנץ פֿײַן אַרױפֿגעצױגן אױף זיך דעם כאַלאַט, אָנגעטאָן די שטעקשיך און מיט ברײטקײט אַרױסגעקומען צו שׂרהן, פֿאַרשטעלט מיט דער האַנט די קורצזיכטיקע אױגן.
― װאָס־װאָס־װאָס? װאָס טוט זיך דאָ? ― איז ער אַרױסגעטראָטן ברײט, װי זײַן שטײגער איז, אַרױסגעשטעלט דעם בױך און נישט געקוקט גלײַך אין די אױגן אַרײַן. און אַז ער אין געװאָר געװאָרן פֿון דער גאַנצער מעשׂה, איז ער קודם אָנגעפֿאַלן אױף זײַן אָרעמער שװיגערין איר ― אַװעקגעגעבן אַ גאָב, װי געװײנלעך אַ ייִד אַ גבֿיר, אַז ער רעדט מיט אַן אָרעמען קרובֿ.
― אײַערע עסקים! ― האָט שלמה פֿאַמיליאַנט געשפּריצט מיט פֿײַער און אַרומגעגאַנגען הין און צוריק, די הענט אַהינטער, און זיך צוגעהערט צו זײַן אײגענער שטימע, װאָס האָט אים געקלונגען אױפֿן ניכטערן האַרצן זײער אַנגענעמען, ― אַ ײַ ע ר ע געשעפֿטן! גימנאַזיעס! פּאָליציעס! שרצים! חבֿרים! טאָװאַרישטשעס! נ־ננע!
קײנמאָל האָט נאָך שׂרה נישט געפֿילט אױף זיך אַזױ דעם גלות פֿון געלט בכלל און פֿון רײַכע קרובֿים בפֿרט, װי אין דעם דאָזיקן פֿרימאָרגן. איר איז אױסגעקומען אױסצוהערן פֿון איר שװאָגער, צװישן אַ סך אומגערעכטיקײטן, אױך אַ שטיק ביטערן אמת, װי איר האָט זיך אױסגעװיזן, אַז „אַ ייִד באַדאַרף געדענקען, אַז ער איז אין גלות, און באַדאַרף זיך נישט שטופּן צװישן גױים, ניט זײַן מיט זײ חבֿר־לאַפּ, נישט רחמנות האָבן אױף אָרעמע שקצימלעך, נישט לערנען מיט זײ קײן „ריפֿמעטיקעס“ מיט „גאַגראַפֿיעס“ (דאָס האָט ער געמײנט איר קװאַרטיראַנט, װאָס האָט געלערנט מיט קיריליכעס זונדל פֿאַר רחמנות אָן געצאָלטס“). שׂרה האָט אים צוגעגעבן, אַז ער איז אַװדאי זײער גערעכט, גערעכט װי גאָט אַלײן. נאָר װאָס קומט אױס, װאָס טוט מען? װאָס זאָל זי איצטער טאָן? מען דאַרף ראַטעװען איר מאַן מיט אירע קינדער פֿון אַן אומגליק, פֿון אַ בילבול! און ראַטעװען זײ קאָן נאָר ע ר !
― פֿריִער גאָט, דערנאָך איר!
― איך? ― זאָגט פֿאַמיליאַנט מיט גרױס עניװת און פֿאַרקנײטשט מיט די פּלײצעס און װײַזט מיט די פֿינגער אױפֿן האַרצן, מיט װאָס קאָן איך העלפֿן?
― סטײַטש! װאָס רעדט איר? ― זאָגט שׂרה מיט טרערן, ― איר האָט אַזאַ נאָמען! איר פֿירט אַזעלכע געשעפֿטן, איר טוט אַזױ פֿיל טובֿות װילד־פֿרעמדע מענטשן! איר זענט אַ ייִד אַ חכם! איר זענט אַ חשובֿ בײַ נאַטשאַלסטװע! איר קענט זיך „ליטשנעлично: פּערזענלעך“ מיטן גובערנאַטאָר!…
שלמה פֿאַמיליאַנט האָט אַזש אַ הוסט געגעבן זיך אין באָרד אַרײַן פֿון אַזױ פֿיל קאָמפּלימענטן אױף אַמאָל. נאָר קײן זאַך איז אים נישט געװען אַזױ אַנגענעם און זיס צו הערן, װי אָט דער לעצטער קאָמפּלימענט, אַז ער איז „ליטשנע“ באַקאַנט מיטן גובערנאַטאָר. כאָטש אַז מען װיל שמועסן אין תּוך אַרײַן איז עס געװען נישט אינגאַנצן אמת. באַקאַנט איז ער טאַקע געװען, אָבער נישט מיטן גובערנאַטאָר, נאָר מיטן װיצעגובערנאַטאָר, אין נישט „ליטשנע“, נאָר דורכן סעקרעטאַר, װאָס האָט בײַ אים עטלעכע מאָל גענומען גאַנץ פֿײַנע נדבֿות אױף קאָנצערטן, ספּעקטאַקלען, טאַנץ־אָװנטן און נאָך אַזעלכע זאַכן… רב שלמה האָט געבעטן די שװיגערין זיצן, געהײסן, ס'זאָל זײַן טײ. נאָר שׂרה האָט ניט געװאָלט הערן נישט פֿון קײן טײ, נישט פֿון קײן זיצן. איר נשמה אין געװען דאָרטן, בײַ אירע נאָענטע און טײַערע, בײַ אירע ליבע און געטרײַע. און כאָטש זי האָט נאָך נישט געװוּסט אַקוראַט, אין װאָס מע באַשולדיקט זײ און װאָס פֿאַר אַ שטראָף זײ שטײט פֿאָר, נאָר זי האָט געפֿילט, דאָס האַרץ האָט איר געזאָגט, אַז עס האָט זוך אָנגערוקט אױף איר שטוב אַ גרױסער געדיכטער פֿינצטערער װאָלקען, און זי איז ניט אָפּגעטראָטן פֿונעם שװאָגער, ביז ער האָט זיך נישט אָנגעטאָן און אַװעקגעפֿאָרן „ראַטעװען“ איר מאַן און קינדער.
מיט דעם אַלײן האָט זיך אָבער שׂרה ניט גענוגנט. פֿון דאָרט איז זי אַװעק צו איר מאַנס בעלי־בתּים און געטראָפֿן דעם שעף מיט די „בנים“ אין געשעפֿט פֿאַרנומען, װער מיט קונדן, װער מיט חשבונות און װער בײַ דער קאַסע צײלן געלט, און דעריבער האָט מען זי געלאָזט אַ ביסל װאַרטן, ביז מע האָט זיך אַרומגעקוקט אױף איר.
טיף באַלײדיקט האָט זי זיך געפֿילט, זעענדיק, װי מענטשן זענען אַזױ טרוקן און גלײַכגילטיק און פֿאַרנומען יעדער מיט זיך און מיט זײַנע אײגענע אינטערעסן אין דער צײַט, װען איר מאַן און אירע קינדער געפֿינען זיך איצט גאָט װײסט װוּ?… אַרומגעקוקט אױף איר פֿריִער פֿון אַלעמען האָבן זיך די פּריקאַזטשיקעס. „װאָס'ט איר זאָגן?“ זי דאַרף האָבן צום בעל־הבית. „אָט זיצט דאָך דער בעל־הבית“. דער קאָפּ און איר אַזױ דערשלאָגן מישטײנס געזאָגט, אַז זי זעט נישט פֿאַר זיך די ליכטיקע װעלט.
אױבנאָן בײַ דער קאַסע איז געזעסן אַ ייִד פֿון אַ יאָר זעכציק מיט זילבערנע קײַלעכיקע ברילן און מיט אַ באָרד, װאָס האָט אױסגעזען װי צוגעקלעפּט. דאָס איז געװען דער בעל־הבית, דער שעף. ער האָט געשפּיגן אױף די שפּיץ פֿינגער און געצײלט געלט.
קױם־קױם אַ קוק געגעבן אױף איר דורך די ברילן: „װאָס'ט איר זאָגן?“ האָט זי גענומען װײנען און קלאָגן און דערצײלן דעם אומגליק, װאָס איר האָט געטראָפֿן.
נישט איבעררײַסנדיק די אַרבעט, האָט דער שעף אַ זאָג געגעבן:
― אַ? װידער אָבלאַװע? המ: פּראַװאָזשיטעלסטװע? אַ קאָמעדיע מיט זײ!…
אַ רײנע קאָמעדיע, ― האָט אים אונטערגעהאַלטן אײנער אַ פֿראַנט מיט װײַסע שיך, מיט באָנקעװאַטע אױגן און מיט גראָבע ליפּן, װאָס איז געשטאַנען דערבײַ און געהאָלפֿן צײלן דאָס געלט גאָר מיט די אױגן און בעת־מעשׂה זיך געלעקט װי אַ מענטש, װאָס זעט יענעם עסן און באַקומט אַלײן אױך אַפּעטיט…
― אַ רײנע קאָמעדיע!…
דאָס האָט שױן שׂרהן פֿאַרדראָסן, דערלאַנגט אין דער זיבעטער ריפּ. אױף איר האָט זיך אױסגעגאָסן דער גאַנצער צאָרן פֿון גאָט, איר האָט געטראָפֿן אַזאַ אומגליק ― און בײַ זײ איז דאָס אַ קאָמעדיע!… פֿונדעסטװעגן האָט זי מורא געהאַט אַװעקגעבן זײ װי זײ קומט, פֿאָרט בעלי־בתּים מישטײנס געזאָגט, מען עסט פֿון זײ ברױט, כאָטש איר דוד לײגט אַװעק בײַ זײ פֿאַרן שטיקל ברױט דאָס גאַנצע געזונט, װאָרעם װוּ איז דאָ אױף דער װעלט נאָך אַזאַ משוגענער, װי איר דוד, װאָס זאָל זיך אַזױ פֿאַרקױפֿן מיט לײַב און לעבן, גלײַך װי ער לעבט נאָר צוליב זײ?… און זי האָט זיך װי װײַט מעגלעך אײַנגעהאַלטן און װײך האָט זי אױפֿגעקלערט, אַן ס'קאָן זײַן ס'איז טאַקע אַ קאָמעדיע, אַ רײנע קאָמעדיע אױף צו לאַכן. נאָר דערװײַל צאַפּט זיך איר בלוט, אַז זי דערמאַנט זיך, אַז מען האָט צוגענומען איר מאַן מיט אירע צװײ קינדער, צװײ אױגן אין קאָפּ )פֿונעם קװאַרטיראַנט האָט זי אין דער מיט פֿאַרגעסן(, ניט פֿון אַן אָבלאַװע און ניט צוליב פּראַװאָזשיטעלסטװע. װער? װאָס? נעכײַ װאָלט עס געװען פּראַװאָזשיטעלסטװע, װאָלט זי זיך אפֿשר אױך אױסגעלאַכט װי זײ און װאָלט אפֿשר אױך געזאָגט, אַז ס'איז אַ קאָמעדיע… איז אָבער איצטיקס מאָל ניט פּראַװאָזשיטעלסטװע, נײן. איצט איז אַן אַנדער אומגליק, אַ צרה, אַ בילבול, זײער שכנס זונדל, דער שגץ װאָלאָדקע, װאָס מען האָט אים געפֿונען פֿאַר פּסח אַ געהרגעטן…
― נו?…
און בײדע, סײַ דער שעף, װאָס האָט געצײלט געלט, סײַ דער פֿראַנט מיט די װײַסע שיך און מיט די גראָבע ליפּן, װאָס האָט געהאָלפֿן צײלן דאָס געלט נאָר מיט די אױגן, האָבן איבערגעריסן זײער אַרבעט און גענומען אױספֿרעגן בײַ זײער בוכהאַלטערס װײַב אַקוראַט װאָס און װען און װי אַזױ און װי איז דאָס מעגלעך און נאָך אַ מאָל אַלצדינג פֿונעם אָנהײב. און אַז זײער בוכהאַלטערס װײַב האָט זײ איבערגעגעבן אַקוראַט, װאָס און װען און װי אַזױ נאָך אַ מאָל פֿונעם אָנהײב, האָט דער שעף אױסגעטאָן די ברילן, און דאָס געלט, װאָס ער האָט נאָך נישט געענדיקט צײלן, איז װי פֿון זיך אַלײן פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און ער האָט זיך אָנגערופֿן פֿריִער צום פֿראַנט און דערנאָך שױן צו זײַן בוכהאַלטערס װײַב:
― פֿע! ס'איז אַ מיאוסע מעשׂה, הערט איר! אַ פּאַסקודנער עסק! זײער־זײער אַ פּאַסקודנער עסק!
דער פֿראַנט מיט די װײַסע שיך און מיט די גראָבע ליפּן האָט זיך אָנגעשפּאָרט אָן טיש, פֿאַרלײגט אַ פֿוס איבער אַ פֿוס און, שפּילנדיק זיך מיטן דינעם גאָלדענעם קײטל, װאָס איז געהאַנגען אױפֿן זשילעט (אױך אַ װײס, װי די שיך), האָט ער צוגעבאָמט, אַז ס'איז טאַקע אַ מיאוסע מעשׂה און אַ פּאַסקודנער עסק!…
שׂרהן איז אָבער דערפֿון נישט גרינגער אױף אַ האָר אַפֿילו, אַז ס'איז אַ מיאוסע מעשׂה און אַ פּאַסקודנער עסק ― דאָס װײס זי אַלײן אױך גאַנץ גוט, און דערפֿאַר בעט זי זײ טאַקע, מע זאָל ניט שלאָפֿן, מע זאָל עפּעס זען טאָן, מע זאָל זי ראַטעװען פֿונעם אומגליק! עס האָט זיך גענומען אױף איר אַ אומגליק, אַ בילבול, און אַ קװאַל פֿון פֿרישע טרערן עפֿנט זיך אױף בײַ איר גאָר איבער אַ נײַעס.
― נישט אױף אײַך, אױף אונדז אַלעמען, אױף כּלל־ישׂראל האָט זיך גענומען אַ אומגליק… ― אַזױ מאַכט צו איר דער שעף און רופֿט צונױף אַלע „בנים“, די זין מיט די אײדעמס, און גיט זײ איבער אַ נײַעס ― אַז מע האָט פֿאַרנומען זײער בוכהאַלטער שאַפּיראָ מיט די קינדער און אַז מע איז אים חושד, אַז דאָס האָט ער געהרגעט אָט דעם װאָלאָדי שטשיגירינסקי!… װאָס זאָגט איר דערױף?
שׂרה שאַפּיראָ איז איבערראַשט, זעענדיק, װי דער שעף און די בנים און די פּריקאַזטשיקעס אַלע און אַפֿילו די קונדן, װילד־פֿרעמדע מענטשן, האָבן זיך צונױפֿגעקליבן אַלע אין אײן הושטשע און מע רעדט און מע רעדט אַלע װעגן אײן זאַך, אַלע װעגן איר אומגליק. נאָר עמיצער פֿון זײ זאָל זיך עס אַפֿילו רירן פֿונעם אָרט לױפֿן, זוכן, שרײַען, ראַטעװען איר מאַן מיט אירע קינדער. נײן! אַדרבה זי זעט, פֿאַרקערט, ― אַז זײ מאַכן דאָס גאָר אַװעק מיט דער האַנט… אַנדערע פֿון זײ לאַכן זיך גאָר אױס אױף דעם גאַנצן עסק: „כאַ־כאַ־כאַ ―― אידיאָטן!“ זאָגט אײנער, און דער אַנדערער שפּאַרט אים איבער: „רשעים, ניט קײן אידיאָטן!“. „איך זאָג אײַך אידיאָטן!“ ― שרײַט װידער דער ערשטער מיט אַ געלעכטער, און דער אַנדערער װיל ניט נאָכגעבן: „רשעים, ניט קײן אידיאָטן!“… דער שרײַט: „אידיאָטן!“ דער שרײַט: “רשעים!“ ― אָבער א י ר װאָס קומט אַרױס דערפֿון?… און שׂרה פֿאַלט צו זײ צו װידער מיט אַ געװײן: „גװאַלד, ייִדישע קינדער, האָט רחמנות, ראַטעװעט!“ לאָזט מען זי ניט װײנען און מע רעדט איר אױס דאָס האַרץ, אַז זי איז אַ ייִדענע און זי פֿאַרשטײט ניט, אַז ס'איז גאָר אינגאַנצן אַ נאַרישקײט, ס'איז נישט װערט איר זאָלט זאָגן אָט דאָס אָ! (מע באַװײַזט איר מיט די שפּיץ פֿינגער דעם װערט) נישמער דער בזיון, װאָס מע קאָן אונדז, ייִדן, חושד זײַן אין אַזאַ זאַך הײַנטיקע צײַטן, אַז מיר האָבן שױן באַנען און טעלעפֿאָנען און פֿאָנאָגראַפֿן און סינעמאַטאָגראַפֿן, כאַ־כאַ־כאַ.
― פֿאָלגט־זשע מיך, מאַדאַם, גײט אַהײם און זײַט רויִק ― זאָגט צו איר אַלײן דער שעף און קוקט אױף איר דורך זײַנע קײַלעכיקע ברילן, װאָס ער האָט טאַקע צוליב דעם נאָך אַ מאָל אָנגעטאָן ― מאַדאַם! איר זאָלט, הערט איר, גאָר קײן יסורים ניט האָבן, ס'איז בלאָטע, ס'איז חוזק, ס'איז אַ שטות, ס'װעט דערפֿון גאָרניט זײַן. ס'איז אַ געלעכטער צו הערן! מע קען אײַער מאַן, מע קען אײַערע קינדער. איך װײס? מיר דאַכט, אַז ניט נאָר אַ מענטשן, אַ פֿליג האָבן זײ ניט זאַטשעפּעט! ס'איז נאָר אַ שפּיל, אַ מאַכענאַציע פֿון די טשאָרנעסאָטילניקעסчорнесутильник: שװאַרצע־צעלניקעס… ס'איז זײ ניט געראָטן, פֿאַרשטײט איר מיך, הײַנטיקן פּסח מיטן פּאָגראָם, מײנען זײ, טאָמער װעט זײ אָפּגעראָטן איצט.. נאָר בלאָטע! שקר גילט נישט! ס'װעט גאָרניט זײַן. גאָר ניט! מע װעט זײ אױספֿרעגן און מע װעט זײ אָפּלאָזן. א י ך זאָג אײַך. איך! איך בין אײַך ערבֿ, אַז ס'װעט גאָרניט זײַן… נישט מער דער בזיון! דער בזיון פֿאַר זיך און דער בזיון פֿאַר דער װעלט… דער בזיון איז ערגער פֿון אַלצדינג!…
כאָטש נעמט איר אַראָפּ דעם קאָפּ, פֿאַרשטײט ניט שׂרה, פֿאַרװאָס איז דער בזיון ערגער פֿון איר אומגליק? זי איז זײ מוחל דעם בזיון, זי נעמט דעם בזיון אױף זיך… אַבי לאָז מען איר אומקערן איר מאַן מיט אירע קינדער!… און זי הערט ניט אױף צו װײנען און צו קלאָגן און צו יאָמערן און צו ברעכן די הענט און צו לױפֿן פֿון אײנעם צום אַנדערן זוכן זכות־אָבֿות, בעטן רחמים, רײַסן קבֿרים, אײַנלײגן די װעלט. זי זאָל גײן אַהײם? װי קאָן זי גײן אַהײם? זי װעט אײַך גיכער גײן כּף־הקלע! אין דער שאול־תּחתּיה אַרײַן װעט זי אײַך גײן!
― גאָט, גאָט, גאָט! װאָס שװײַגסטו, גאָט?
און גאָט איז דאָך טאַקע אַן אל רחום וחנון. ער װעט דאָך ניט לאָזן ייִדישע טרערן זאָלן, חלילה, פֿאַרלױרן גײן, האָט ער אַראָפּגעקוקט פֿון דער הױך פֿון זײַן געצעלט און האָט פֿאַרנומען אינעם קול פֿון דער דאָזיקער אָרעמער דערשלאָגענער פֿרױ און האָט זי אױפֿגעריכט גאָר אין גיכן, װי מיר װעלן דאָס באַלד אַרױסזען באַשײַנפּערלעך אין די נאָענטע קאַפּיטלען פֿון אונדזער ראָמאַן.
דעם ערשטן האָט מען אומגעקערט סיאָמקען. מיט כּבֿוד, אױף אַ איזװאָזטשיק, האָט מען אים געבראַכט צו פֿירן, און נישט אַלײן, נאָר מיט אַ גאָראָדאָװאָי. שׂרה, אַז זי האָט דערזען איר קינד מיט אַ גאָראָדאָװאָי, און די איבעריקע זענען ניטאָ, איז זי שױן שיִער נישט געשטאָרבן.
― סיאָמעניו! סיאָמעטשקע! סיאָמעניונטשיקל! מיר פֿאַר דײַנע בײנער! װוּ־זשע איז דער טאַטע? װוּ איז בעטי? װוּ איז דער קװאַרטיראַנט?
נאָך יעדן װאָרט איז געגאַנגען אַ קוש אָדער אין בעקל, אָדער אין מױל, אָדער אין די אױגן אַרײַן. דאָס קינד האָט זיך געריסן פֿון דער מוטערס הענט:
― נו, גענוג שױן, מאַמע, לאָז מיך אָפּ, אױ, דו װעסט מיך דערשטיקן!
און סיאָמקע האָט דערצײלט פֿאַר דער מאַמע, װי אַזױ מען האָט אים געפֿירט און װי אַזױ מען האָט אים געבראַכט און װאָס מען האָט אים געפֿרעגט און װאָס ער האָט געזאָגט. אַלצדינג האָט איר סיאָמקע איבערגעגעבן און געמאַכט מיט די הענט בעת־מעשׂה װי אַן אַלטער.
אַז מע האָט זײ אױפֿגעזעצט ― דערצײלט סיאָמקע נסים־וניפֿלאָות ― האָט מען זײ אױפֿגעזעצט אױף דרײַ פֿורן: דעם טאַטן באַזונדער, דעם קװאַרטיראַנט באַזונדער און אים מיט בעטין באַזונדער אױף אַ פֿור. יענער װאָס מיט די בלױע ברילן און בעטי זענען געזעסן אױבנאָן, און ער מיט צװײ אָקאָלאָדאָטשניקעס האָט מען באַזעצט אַקעגן, און אָט אַזױ זענען זײ געפֿאָרן און געפֿאָרן, געפֿאָרן און געפֿאָרן. דערנאָך האָט מען זיך אָפּגעשטעלט און מע האָט גענומען אַ איזװאָזטשיק, און ער מיט אײן אָקאָלאָדאָטשניק האָבן זיך אױפֿגעזעצט אױפֿן איזװאָזטשיק, און דער אַנדערער אָקאָלאָדאָטשניק און יענער װאָס מיט די בלױע ברילן און די שװעסטער זענען אַװעקגעפֿאָרן אין אײן זײַט, און ער מיטן ערשטן אָקאָלאָדאָטשניק זענען אַװעקגעפֿאָרן אין דער אַנדער זײַט. און מע איז װידער געפֿאָרן און געפֿאָרן, געפֿאָרן און געפֿאָרן. דערנאָך האָט מען אים געבראַכט צו פֿירן צו אַ גרױסן מױער, באַלײַכט מיט אַ סך לאַמטערנעס, און מע האָט אים אַרײַנגעפֿירט אין אַ באַזונדער חדרל, און מע האָט אים אַװעקגעזעצט אױף אַ לאַנגער באַנק, אַ גלאַטע, נאָר אַ האַרטע, און מע האָט אים איבערגעלאָזט אײנעם אַלײן און אָנגעזאָגט אים, ער זאָל זיך לײגן אױף דער באַנק, און געהײסן שלאָפֿן. נאָר װי קאָן מען שלאָפֿן אָן קישנס? פֿונדעסטװעגן האָט ער זיך אַװעקגעלײגט אױף דער באַנק און געלעגן און געלעגן, געלעגן און געלעגן, אַזױ לאַנג, ביז ער איז אַ פּנים אַנטשלאָפֿן געװאָרן, װאָרעם אַז ער האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, איז שױן געװען גרױסער טאָג, און נעבן אים איז געשטאַנען אַ אָקאָלאָדאָטשניק, שױן נישט יענער, נאָר אַן אַנדערער, און האָט אים גענומען און האָט אים אַרײַנגעפֿירט אין אַ גרױס חדר מיטן קיסרס פּאָרטרעט. דאָרט איז געזעסן אײנער מיט גרױסע װאָנצעס און מיט עפּאָלעטן און אײנער גאָר אָן װאָנצעס, נאָר מיט אַ גרױסן טשוב אױפֿן קאָפּ, װאָס הענגט אים אַראָפּ און שאָקלט זיך, בשעת ער שרײַבט. דער װאָס מיט די עפּאָלעטן האָט אים אױסגעפֿרעגט, און דער װאָס מיטן טשוב האָט פֿאַרשריבן איטלעכס װאָרט, און בײַ איטלעכס װאָרט, װאָס ער פֿאַרשרײַבט, שאָקלט זיך אים דער טשוב. און אױסגעפֿרעגט האָט אים יענער פֿון אַלצדינג. װי אַזױ ער הײסט, און װיפֿל ער איז אַלט, און װוּ ער לערנט, און װי דער טאַטע הײסט, און װי די מאַמע הײסט, און די שװעסטער און דער קװאַרטיראַנט, אַלצדינג, אַלצדינג, און נאָכדעם האָט ער אים גענומען אױספֿרעגן, צי קען ער קיריליכען, און איר מאַן, און זײער װאָלאָדקען צי האָט ער געקענט, און װי אַזױ האָט ער זיך געשפּילט מיט װאָלאָדקען, און װען האָט ער זיך געשפּילט מיט אים דאָס לעצטע מאָל, און צי פֿלעגט װאָלאָדקע קומען אַמאָל צו זײ אין שטוב אַרײַן, און װאָס האָט אים דער טאַטע אָדער די מאַמע געגעבן עסן אָדער טרינקען אָדער אַ שפּילכל, און נאָך און נאָך אַזעלכע זאַכן.
― נו, און װאָס האָסט דו געזאָגט? ― פֿרעגט אים די מוטער, ברעכט די הענט און װינטשט זיך בשעת־מעשׂה אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ קינד דאָס איז, רעדט װי אַן אַלטער, דער טאַטע מיט די בײנער!…
― װאָס זאָל איך זאָגן? ― ענטפֿערט איר סיאָמקע און מאַכט מיט די הענט,― איך האָב זײ געזאָגט דעם גאַנצן אמת: װי אַזױ איך הײס, און װיפֿל יאָר איך בין אַלט, און װוּ איך לערן, און אַז קירילעכע מיט איר מאַן קען איך גאַנץ גוט, און װאָלאָדקען האָב איך גאָר גוט געקענט, געװען חבֿרים, נאָר אין שטוב בײַ זײ בין איך קײנמאָל נישט געװעזן, און שפּילן פֿלעגן מיר אין פֿערדלעך און אין מיאַטש, און דאָס לעצטע מאָל האָבן מיר זיך געשפּילט מיט אים אַרום פֿאַר פּורים־צײַט, און בײַ אונדז אין שטוב איז װאָלאָדקע אױך קײנמאָל נישט געװעזן, און דער טאַטע האָט אים קײנמאָל נישט געזען, נאָר דער קװאַרטיראַנט האָט אים געקענט מער פֿון אַלע, װײַל ער האָט מיט אים געלערנט… נו, האָבן זײ מיך גענומען אױספֿרעגן, שױן אױפֿן קװאַרטיראַנט, װי און װאָס און װען.
― נו־נו?
― נו, גאָרנישט. האָב איך זײ דערצײלט דעם גאַנצן אמת, אַז דער קװאַרטיראַנט האָט אים אױך נישט געקענט, און ער װאָלט מיט אים קײנמאָל נישט געלערנט, װען ניט איך װאָלט געװען דערצײלט מײַן שװעסטער, אַז בײַ קיריליכען איז פֿאַראַן אַ שגצל, װאָס מע רופֿט אים װאָלאָדקע, האָט ער אַ שטיפֿטאַטן, װאָס אַז ער שיכּורט זיך אָן, הרגעט ער אים און שלאָגט אים. און אַז דער װאָלאָדקע לערנט אין אַ שקאָלע, נאָר ער האָט נישט, װער ס'זאָל אים מאַכן די אוראָקן ― אַלצדינג, אַלצדינג. און נאָכדעם װי אַזױ איך און די שװעסטער האָבן דערצײלט דעם קװאַרטיראַנט פֿון דעם װאָלאָדקען, װאָס װיל לערנען און האָט ניט, װער עס זאָל מיט אים מאַכן די אוראָקן, און זײַן שטיפֿטאַטע שלאָגט אים, האָט דער קװאַרטיראַנט אָנגעהױבן אַרײַנצוגײן אַהין מאַכן מיט אים די אוראָקן…
― דאָס איז גאָר?
― װאָס נאָך האָסטו געװאָלט? דערנאָך האָט מען גענומען מיך אױספֿרעגן שױן װעגן קװאַרטיראַנט נאָך אַ מאָל, װאָס ער האָט געזאָגט און װאָס ער האָט גערעדט װעגן װאָלאָדקען? .
― נו־נו?
― נו, האָב איך זײ געזאָגט אַקוראַט, דעם גאַנצן אמת, אַז דער קװאַרטיראַנט האָט זײער געלױבט װאָלאָדקען, אַז ער איז אַ װױל שגצל און אַז ער האָט אַ ייִדיש קעפּל אױף זיך…
שׂרה, װי זי איז נישט געװען פֿאַרזאָרגט און פֿאַרװיסט, האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, זי זאָל נישט אַ שמײכל טאָן.
― אָט אַזױ טאַקע מיט די װערטער האָסטו זײ געזאָגט: „אַ ייִדיש קעפּל“?
― װאָס־זשע? איך װעל אױסטראַכטן פֿונעם קאָפּ? ― זאָגט סיאָמקע מיט גדלות, װי דער טאַטע זײַנער. ― דערנאָך האָט מען מיך גענומען אױספֿרעגן, װעגן װאָס האָט זיך דער קװאַרטיראַנט געסודעט מיטן טאַטן ערבֿ־פּסח, און װאָס האָט ער געטאָן אין פּאָדריאַדподряд: געדונגענע אַרבעט, דאָרט װוּ מען באַקט מצה? און בײַם סדר װאָס האָט מען געגעסן?
― װאָס מען האָט געגעסן? ― כאַפּט זיך אױף שׂרה פֿאַרװוּנדערט.
― אַלצדינג האָט מען מיך אױסגעפֿרעגט, און איך האָב געזאָגט אַלצדינג װאָס איך װײס, דעם גאַנצן אמת: אַז דער קװאַרטיראַנט זאָל זיך סודען מיטן טאַטן, זאָג איך, דאָס װײס איך נישט, און אַז דער קװאַרטיראַנט איז געװען, זאָג איך, אין פּאָדריאַד, געהאָלפֿן באַקען מצות, דאָס װײס איך, און פּסח צום סדר, זאָג איך, האָבן מיר געגעסן אַ סך גומע זאַכן. מיר האָבן געגעסן, זאָג איך, מצה, מרור און חרוסת, און קאַרטאָפֿליעס, און אײער, און פֿיש, און פֿלײש, און לאַטקעס, און קנײדלעך, און כרעמזלעך…
נײן, שׂרה קאָן זיך נישט אײַנהאַלטן מער און כאַפּט אַרום דאָס קינד קושן און האַלדזן: „איך זאָל זײַן פֿאַר זײַן פּיסק!“
סיאָמקע װײַזט אױס, איז אַלײן אױך צופֿרידן מיט זיך װי שײן ער האָט גערעדט. ער דערמאַנט זיך אַלע מאָל אַן אַנדער זאַך און שלאָגט זיך אַלײן איבער און גיט עס איבער דער מאַמע, זי זאָל װיסן.
― שאַ, הײַנט האָב איך דיר פֿאַרגעסן דערצײלן, מאַמע, פֿון בלוט, װאָס זײ האָבן בײַ מיר געפֿרעגט.
― פֿון בלוט, װײ איז מיר? ― פֿרעגט שׂרה מיט שרעק.
― יאָ, פֿון בלוט; װאָס מיר האָבן געטאָן פּסח אָדער ערבֿ־פּסח מיטן בלוט?
― מיט װאָסער בלוט? ― פֿרעגט שׂרה און ברעכט די הענט.
― איך װײס װאָסער בלוט? איך פֿרעג דיך װאָסער בלוט, ― מאַכט סיאָמקע און צענעמט די הענט װי אַן אַלטער.
― נו, װאָס־זשע האָסטו זײ געזאָגט?
― װאָס זאָל איך זײ זאָגן? איך האָב זײ געזאָגט, אַז איך װײס נישט פֿון קײן בלוט.
― נו, און זײ װאָס האָבן געזאָגט?
― װאָס זאָלן זײ זאָגן? האָב קײן מורא נישט, זאָגן זײ צו מיר, דערצײל, דערצײל, מיר װעלן קײנעם נישט אױסזאָגן.
― נו, װאָס־זשע האָסטו זײ געזאָגט?
― װאָס זאָל איך זײ זאָגן? איך װײס נישט, זאָג איך, פֿון װאָס צו זאָגן.
― נו, װאָס־זשע האָבן זײ געזאָגט?
סיאָמקע װערט שױן אין כּעס, װי דער טאַטע זײַנער, און אַגבֿ איז ער נעבעך הונגעריק. ער האָט פֿון נעכטן אױפֿדערנאַכט אָן אין זײַן מױל נישט געהאַט. צעשרײַט ער זיך, װי זײַן טאַטע שרײַט, אַז ער װערט אין כּעס אױף דער מאַמע:
― האָבן זײ געזאָגט! האָסטו געזאָגט! ― אַ מעשׂה אָן אַן עק! און איך װיל גאָר עסן.
― אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן! ― טוט זיך שׂרה אַ כאַפּ און לױפֿט צו דער שאַפֿע זוכן עפּעס עסן דעם קינד. קומט אָן אין דער מינוט דוד, װײס שױן שׂרה גאָר נישט, װאָס זי זאָל טאָן: צי זי זאָל געבן פֿריִער דעם קינד עסן? צי זי זאָל זיך פֿרײען און דאַנקען גאָט, װאָס איר מאַן איז שױן אױך באַפֿרײַט? צי זי זאָל זיך זאָרגן װאָס די טאָכטער איז נאָך נישטאָ? און קױם װאָס זי רעדט אַרױס:
― און װוּ אין בעטי? און װוּ איז דער קװאַרטיראַנט?
― װאָס הײסט? זײ זענען דען ניטאָ נאָך? ― פֿרעגט דוד און זוכט מיט די אױגן ― און איך האָב געמײנט, אַז זײ זענען שױן לאַנג אין דער הײם…
אַן עבֿירה! דוד איז געקומען צו לױפֿן אַהײם אַזאַ פֿרײלעכער, אַזאַ לעבעדיקער, גלײַך װי ער װאָלט געטראָגן מיט זיך מי־יודע װאָס פֿאַר אַ גוטע בשׂורה. און נישט אײן גוטע בשׂורה, נאָר אַ סך גוטע בשׂורות… נאָר דאָס, װאָס די קינדער זענען נאָך נישטאָ ― דאָס האָט אים דעם קאָפּ אַראָפּגענומען!
און שׂרה קוקט אױף אים און דאַנקט גאָט אין האַרצן, װאָס איר מאַן איז כאָטש צוריקגעקומען אַזױ פֿרײלעך… זאָל זי אים דערצײלן, װאָס פֿאַר אַ נאַכט און װאָס פֿאַר אַ פֿרימאָרגן זי האָט געהאַט? צי זי זאָל אים אױספֿרעגן פֿריִער, װאָס ער האָט געהאַט?…
נאָר ער לאָזט איר צופֿיל נישט טראַכטן. ער װאַשט זיך אי די הענט, אי דאָס פּנים, גלײַך װי ער װאָלט געקומען פֿון אַ שׂריפֿה, אָדער פֿונעם הײליקן אָרט, פֿון אַ לװיה…
― נו, אַ נאַכט! נו, אַ פֿרימאָרגן! נאַ דיר אַזאַ מין שלאַק! אַ װאָלאָדקע! אַ שטשיגירינסקי! אַפֿילו נישט געחלומט!
און דוד הײבט אָן צו דערצײלן, װאָס ער האָט איבערגעלעבט אין דער דאָזיקער נאַכט… „נו, אַ נאַכט! נו, אַ פֿרימאָרגן!“… ס'איז נאָר אַ שאָד, װאָס בעטי איז נאָך נישטאָ און װאָס דער קװאַרטיראַנט איז נאָך נישטאָ. זײ זאָלן זײַן, װאָלט ער עס אַלצדינג געקאָנט דערצײלן אין פֿרײדן און באַריכות. און אַז אַזױ, מאַכט ער עס בקיצור. ער דערצײלט, נאָר ער כאַפּט זיך אױף אַלע מינוט, רײַסט איבער, טוט אַ קוק אין פֿענצטער ― און דערצײלט װײַטער.
פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס מע האָט אים גענומען - אַזױ דערצײלט שאַפּיראָ אַלײן און מע מעג אים גלױבן (פֿאַר װעמען דאַרף ער זיך דאָ באַרימען? פֿאַר זײַן װײַב?) ― האָט עס אים אַזױ געאַרט, װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ, אַפֿילו אױף אָט אַזױ פֿיל אױך נישט! װאָרעם ער האָט געװוּסט, זאָגט ער, אַז ס'איז גאָרניט, ס'איז חוזק, ס'איז בלאָטע שבבלאָטע, ניט װערט אַ שאָס פּולװער, „זאָלסט זאָגן, אַפֿילו אַ שמעק טאַביקע!“
מיר געדענקען נאָך פֿונעם ערשטן „אָביסק“, װאָס איז געװען אום ערבֿ־פּסח, און די גאַנצע צײַט נאָכדעם, אַז שאַפּיראָ האָט זיך געהאַלטן װי אַ העלד, װי אַן אמתער העלד. װאָרעם דוד שאַפּיראָ גײט, פֿאַרשטײט איר מיך, מיט זײַן גאַנג, אַז הײַנט איז נישט דאָס, װאָס אַמאָל. „אַמאָל איז געװען אַ ייִד הפֿקר און הײַנט איז דאָ „אַ זאַקאָן, מיט אַ מישפּט מיט גערעכטיקײט מיט אַ דומע מיט צײַטונגען ― זאָגט אײַך, װאָס איר װילט, ס'איז פֿאָרט נישט דאָס װאָס אַמאָל, װאָס פֿאַרצײַטן“. און אַגבֿ, װען ער זאָל אַפֿילו זײַן אַ „טרוס בכאַראַקטער“, באַדאַרף ער אױך ניט מורא האָבן, װאָרעם װאָס האָט ער מורא צו האָבן, אַז ער װײס בײַ זיך, אַז ער איז רײן װי קרישטאָל?… לאָז מען בײַ אים מאַכן זיבעצן „אָביסקן“, לאָז מען אים „אַרעשטעװען“ אַכצן מאָל, לאָזן די גאַזעטן שרײַבן צעזעצטערהײט, לאָזן הינט בילן „ריטואַל“ און „ריטואַל“, - װעמען הערט ער? „נישט געגעסן קײן קנאָבל, װעט ניט שמעקן פֿונעם מױל“… װאָס? אפֿשר ניט אַזױ?
דאָס אײגענע האָט ער געזאָגט זײ אױך. אַזױ טאַקע, מיט די װערטער, האָט זײ שאַפּיראָ געזאָגט, בעת מע האָט אים אַ נעם געגעבן אױפֿן „דאָפּראָס“. נישט נאָר ער האָט ניט אַרױסבאַװיזן קײן רמז, אַז ער האָט פֿאַר עפּעס אָדער פֿאַר עמיצן מורא צו האָבן, ― אַדרבה, ער האָט זיך אַװעקגעשטעלט מיט אַזאַ שטאַרקײט, און ער האָט אַזױ גערעדט, און ער האָט אַזױ געמאַכט מיט די הענט, און ער האָט אַזױ געבײזערט זיך, גלײַך װי ער באַשולדיקט, ניט װי מע באַשולדיקט א י ם .
― װאָס װילט איר? ― האָט ער זיך צעשריגן, נאָכדעם װי מע האָט אים געגעבן צו װיסן, אין װאָס אײגנטלעך מע איז אים חושד, ― אײַך װילט זיך דװקא אַ „ריטואַל“? בלאָטע, עס װעט אײַך גיט געראָטן! ערשטנס איז ניטאָ קײן ריטואַלן בײַ אונדז. דאָס האָט איר אַלײן אױסגעטראַכט! והשנית איז אַן עבֿירה אײַער טירחה: ס'איז ניט אַמאָליקע צײַטן. הײַנט װעט איר מיך ניט נײטן, אַז איך זאָל אײַך זאָגן דאָס װאָס א י ר װילט, און אַז איך זאָל אײַך חתמענען דאָס, װאָס א י ר װעט אָנשרײַבן… דאָס אַלץ איז געװען מעגלעך מיט הונדערט יאָר צוריק, ניט אַצינד. איצט איז דאָ אַ זאַקאָן מיט אַ מישפּט מיט אַ פּראָקוראָר.
― לאָז איבער דעם זאַקאָן מיטן פּראָקוראָר אױף שפּעטער, ― האַקט מען אים איבער אין מיטן, ― דו זאָג אונדז בעסער, װען און װוּ און װי אַזױ איז געהרגעט געװאָרן דײַן שכנס שטיפֿייִנגל ― װאָלאָדי שטשיגירינסקי?
װאָסערע שכנים? װאָסערע שטיפֿייִנגלעך? ― האָט זיך שאַפּיראָ אױף זײ נאָך שטאַרקער צעשריגן ― איך קען ניט קײן שום װאָלאָדקעס! איך װײס ניט פֿון קײן שום שטשיגירינסקיס און לאָזט מיך צו רו! איר װילט מיך אײַנזעצן אין טורמע? ― זעצט מיך אײַן. איר װילט מיר מאַכן אַ „דיעלע“? ― מאַכט! איך האָב קײן מורא ניט, װאָרעם איך בין רײן, רײן װי גאָלד! איך זאָג אײַך נאָך אַ מאָל און װעל אײַך איבערחזרן נאָך צען טױזנט מאָל, אַז װאָלאָדקע שטשיגירינסקין האָב איך קײנמאָל אין מײַנע אױגן ניט אָנגעקוקט! איך װײס נאָר, אַז בײַ מיר איז דאָ אַ שכן, װאָס הײסט קיריל, און אַז דער קיריל האָט געהאַט אַ שטיפֿזון װאָלאָדקע.
― אַהאַ! װײסטו שױן יאָ, אַז ס'איז געװען אַ װאָלאָדקע אױף דער װעלט? ― שלאָגט מען אים איבער און זײ מײנען, אַז דאָ האָבן זײ געכאַפּט אַ העכט.
― אַװדאי װײס איך, פֿאַרװאָס זאָל איך ניט װיסן? ― ענטפֿערט זײ שאַפּיראָ מיט אַ געלעכטער, ― אַ גרױסער ייִחוס? איך װײס, זאָגט שאַפּיראָ, איך װײס, אַז דער קיריל האָט געהאַט אַ שטיפֿזון װאָלאָדקע, װאָס ער פֿלעגט אים הרגענען שלאָגן; נישט אַלע מאָל, נאָר דעמאָלט, װען ער פֿלעגט זיך גוט אָנשיכּורן. און װײַטער װײס איך גאָרנישט. אָבער ג―אָ―ר―נ―י―ש―ט!―
דוד שאַפּיראָ האָט דערבײַ אַ מאַך געגעבן מיט דער האַנט, װי אָפּגעשניטן מיט אַ מעסער, און איז געװען זיכער, אַז נאָר װײַל ער, שאַפּיראָ, האָט זיך מיט זײ באַגאַנגען אַזױ שטרענג, האָט מען אים דעריבער געלאָזט צו רו… ער האָט נישט געװוּסט, אַז אַ ביסל האָט ער צו פֿאַרדאַנקען דעם „קלײנעם װעװריק“, דאָס הײסט זײַן סיאָמקען, װאָס האָט אים אַזױ נאַיִװ אַרױסגעפּלאָנטעט, געזאָגט עטלעכע מאָל, אַז דער טאַטע זײַנער האָט זיך מיט קיריליכעס זונדל ניט אָנגעקערט גאָרניט און אַז דער טאַטע האָט װאָלאָדקען אַפֿילו נישט געקענט. געקענט האָט אים נאָר ער, סיאָמקע, און דער לערער, דאָס הײסט זײער קװאַרטיראַנט, גריגאָרי מאָיסעיעװיטש ראַבינאָװיטש.
און אַ ביסל האָט ער געהאַט צו פֿאַרדאַנקען טאַקע דער קיריליכען אַלײן און אױך איר מאַן, װאָס האָבן בײדע זיך מודה געװען, אַז דער ייִד שאַפּיראָ האָט זיך מיט זײער װאָלאָדקען טאַקע נישט אָנגעקערט גאָרנישט ניט, און ס'איז מעגלעך, אַז שאַפּיראָ האָט אים אַפֿילו נישט געקענט. דערפֿאַר האָט אים געקענט זײער גוט די שאַפּיראָכע און ניט אַזױ נאָך די שאַפּיראָכע ― למאַי זאָלן זײ זאָגן? ― װי שאַפּיראָכעס קינדער. און ניט אַזױ נאָך שאַפּיראָכעס קינדער, װי זײער לערער, „אָט טאָט מאָלאָדײ, טשאָרנײ זשידעק, (אָט אַיעדער יונגער, שװאַרצער ייִדל…), װאָס האָט געלערנט מיט זײער װאָלאָדקען אומזיסט…
אָט אַזױ האָבן קירילעכע מיט איר מאַן באַגראָבן שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט, זײער װאָלאָדקעס אומזיסטיקן לערער, נײַן אײלן, און דערמיט אַרױסגעראַטעװעט די שאַפּיראָס מיט זײערע קינדער פֿון אַן אומגליק.
נאָך מער אָבער האָט שאַפּיראָ געהאַט צו פֿאַרדאַנקען טאַקע דעם קװאַרטיראַנט אַלײן. אונדזער ראַבינאָװיטש, װיבאַלד ער האָט זיך נאָר דערלעבט, אַז מע האָט אים שױן אַרײַנגעפֿירט און אַ נעם געגעבן צום אױספֿרעגן, אױף װעלכן ער האָט שױן לאַנג אַרױסגעקוקט, האָט ער בײַ די ערשטע צװײ־דרײַ פֿראַגן באַלד אַרױסגעזען, אין װאָס דאָ האַנדלט זיך, און האָט גערעכנט, אַז איבערהױפּט באַשולדיקט מען דאָ מסתּמא זײַן בעל־הבית שאַפּיראָן, האָט ער נישט געװאָלט װאַרטן, ביז מע װעט אים שטעלן נאָך פֿראַגן, און האָט אָפּגעגעבן זײער אַ װיכטיקע דערקלערונג. ער האָט געלאָזט װיסן דעם סודיעבנע סליעדאָװאַטעל, אַז א ױ ב מ ע ב אַ ש ו ל ד י ק ט ש אַ פּ י ר אָ ן אָ ד ע ר ז ײַ נ ע ב נ י ־ ב י ת א י ן ש ט ש י ג י ר י נ ס ק י ס ט ױ ט , ג ײ ט מ ע ן א ױ ף אַ פֿ אַ ל ש ן װ ע ג … װ ע ר ד ע ר א מ ת ע ר מ ע ר ד ע ר א י ז ― װ ײ ס ע ר , ר אַ ב י נ אָ װ י ט ש , א ו ן װ ײַ ט ע ר ק ײ נ ע ר נ י ט … ער װײס עס שױן פֿון לאַנג: ער האָט אַפֿילו געװאָלט אַלײן פֿון זיך אײַנגעבן אַ מעלדונג און קלאָר מאַכן די זאַך אַקוראַט, האָט ער אָפּגעװאַרט, טאָמער װעט די אױספֿאָרשונג אַלײן אַרױף אױפֿן אמתן װעג. איצט, אַז ער זעט, אַז עס האַלט גאָר ניט דערבײַ, רעכנט ער, אַ ז ע ר א י ז מ ח ױ בֿ צ ו ז אָ ג ן אַ ל ע ס , װ אָ ס ע ר װ ײ ס … נאָר װאָס דען? אַזױ װי ער איז אַ גאַנצע נאַכט נישט געשלאָפֿן און פֿילט זיך אױפֿגערעגט, בעט ער, מע זאָל אים געבן די מעגלעכקײט, ער זאָל זיך אױסשלאָפֿן, אױסרוען די נערװן, װעט ער נאָכדעם מיט אַ לױטערן קאָפּ און מיט אַ רויִקן געמיט א ױ פֿ ד ע ק ן אַ ז ע ל כ ס , װ אָ ס אַ ל ע װ ע ל ן ש ט ױ נ ע ן …
דער סליעדאָװאַטעל, װאָס האָט אױפֿגענומען און פֿאַרשריבן די דאָזיקע װערטער, האָט זיך געריבן אַ האַנט אָן אַ האַנט פֿאַר תּענוג. דאָס פּנים האָט אים געשײַנט און די אױגן האָבן אים אַ גלאַנץ געגעבן מיט אַ באַזונדער דאַנקבאַרקײט צו דעם יונגן מענטשן, װאָס האַלט זיך אַזױ פֿײַן און קלוג, און האָט באַלד געגעבן אַ באַפֿױל, מע זאָל ראַבינאָװיטשן אָפּפֿירן אין אַ באַזונדער רײן חדרל און לאָזן דעם גאַנצן טאָג זיך אױסרוען, װיפֿל זײַן האַרץ גלוסט. אױך עסן און טרינקען זאָל מען אים געבן אױפֿן בעסטן אַרט, ― מיט אײנעם װאָרט, מע זאָל זיך באַגײן מיט דעם יונגן מאַן ניט װי מיט אַ געװײנלעכן אַרעסטאַנט. און בײַ שאַפּיראָן האָט מען נאָר גענומען אַן אונטערשריפֿט, אַז ער װעט ניט אַרױספֿאָרן פֿון שטאָט.
― איך װעל אײַך געבן טױזנט אונטערשריפֿטן ― האָט שאַפּיראָ געזאָגט מיט אַ שׂימחה, װאָס ער איז פֿרײַ, און מיט אַ גדלות, װאָס נאָר אַזאַ מענטש װי ער, דוד שאַפּיראָ, מיט אַזאַ מױל, װי בײַ אים, קאָן זיך אַזױ גיך אַרױסרײַסן פֿון זײערע הענט…
― אַן אַנדערער אױף מײַן אָרט ― האָט ער זיך באַרימט פֿאַר זײַן װײַב ― װאָלט זיך אַ ביסל אָנגעזעסן פֿריִער, ביז ער װאָלט דערלעבט הערן דאָס גוטע װאָרט „סטופּאַיטיע!“… און דאָס אין נאָר דערפֿאַר, װאָס בײַ אים איז נישטאָ קײן שרעקן זיך מיט קײן ציטערן מיט קײן מורא האָבן פֿאַר פּאָליציע.
― װאָרעם ממה־נפֿשך, װיבאַלד אַן איך װײס, אַז איך בין רײן, הײַנט װאָס האָב איך מורא צו האָבן? װאָס? אפֿשר ניט אַזױ?
― אַזױ, אַזױ, ― ענטפֿערט אים שׂרה און הערט נישט אױף גלײַך מיט אים צו קוקן אין פֿענצטער און קנאַקן זיך די פֿינגער, װי איר שטײגער איז, ― ביסט אַװדאי גערעכט, װאָס איז צו זאָגן? ביסט אַװדאי גערעכט. נאָר װאָס אין די מעשׂה, װאָס בעטי איז נאָך נישטאָ? און דעם קװאַרטיראַנט װאָס האָלט מען אַזױ לאַנג?
װער האָט דיר געזאָגט, אַז מע האַלט אים? ― זאָגט דוד װי אַ העלד און דאָס האַרץ קלאַפּט אים ניט אַזױ אױפֿן קװאַרטיראַנט, װי אױף דער טאָכטער ― איך װעל דיר זאָגן אַקוראַט, װעסטו זען, ― אַז איך גײ, דאַנק גאָט, מיט אַ גלײַכן װעג. דאָס, װאָס איז שײך צום קװאַרטיראַנט, איז גלאַט נישטאָ װאָס איבערצוטראַכטן. ראַבינאָװיטש איז אַ יונגערמאַן מיט גלאַטע לונג־און־לעבער. ער האָט געקאָנט, גלױב־זשע מיר, פֿון דאָרטן אַװעקגײן צו זיך אין דער „זובאָװראַטשעבנע“, אָדער באַגעגענען זיך מיט אַכצן חבֿרים און פֿאַררעדן זיך װעגן נעכטיקע טעג, אױפֿן הימל אַ יאַריד…
― יאָ, אָבער בעטי, װײ איז מיר און װינד!
― שױן! הײב שױן אָן אפֿשר אױסלײגן? ― האַלט איר דוד, פֿיר, און אַלײן קױם װאָס ער האַלט זיך אײַן אין שטוב.
― װי מײנסטו? ― זאָגט ער צו שׂרהן שפּעטער אַ ביסל שױן גאָר מיט אַן אַנדער קול, ― אפֿשר װאָלט איך אַ לױף געגעבן צו דער שװעסטער? טאָמער איז זי דאָרטן?
― משוגע איז זי מײַנע שׂונאים? ― ענטפֿערט אים שׂרה, נישט אױף צו דעררגזנען, חלילה, דעם מאַן, נאָר פּשוט װײַל איר מענטשלעכער פֿאַרשטאַנד זאָגט איר אונטער, אַז נאָך אַזאַ נאַכט, װען די טאָכטער קומט ניט אַהײם, נאָר צו דער מומע טױבע, „באַדאַרף מען אַ משוגענעם אױסמעקן און זי אַרײַנשטעלן“. דוד קאָן אָבער נישט לײדן, למאַי זאָל אַ װײַב האָבן אַ טבֿע זאָגן אַלצדינג קאַפּױר, מיטן קאָפּ אַראָפּ? אָט אױף צו להכעיס איר נײט ער זיך דורך צו דער שװעסטער און אָט װעט זי זען, װי ער קומט צוריק מיט דער טאָכטער.
― װאָס װעסטו דעמאָלט זאָגן?
― װאָס זאָל איך זאָגן? הלװאַי, רבונו של עולם, פֿון דײַן מױל אין גאָטס אױערן! ― זאָגט אים שׂרה, און דוד לױפֿט אַװעק ער װײסט אַלײן ניט װוּהין. און נאָך אים לױפֿט אױך שׂרה און װײסט אױך ניט װוּהין. און אָט אַזױ לױפֿן אַרום דעם גאַנצן טאָג די אָרעמע פֿאָטער־און־מוטער נעבעך פֿון אײנעם צום אַנדערן, װענדן אָן זכות־אָבֿות, פּראָטעקציעס, באַקאַנטשאַפֿטן, שלאָגן אָפּ די טירן אין אַזעלכע ערטער, װוּ זײער באָבעס באָבע איז ניט געװען קײנמאָל, און רעדן מיט מענטשן אַזעלכע, װאָס זײ האָבן ניט געזען אַפֿילו אין חלום. זײ זענען שױן געבליבן אָן כּוחות. שׂרה איז אַזש הײזעריק געװאָרן אַזױ װי די װאַנט, מע הערט נישט פֿון איר קײן קול. עס איז בײַ זײ אַװעקגעגאַנגען אַ טאָג אין זוכענישן און אין לױפֿענישן פֿון אײן אוטשאַסטאָק אינעם אַנדערן, פֿון אײן קאַנצעלאַריע אין דער אַנדערער. אָט־אָט אָקאָרשט װי מע זעט ניט הײבט אָן װערן נאַכט ― און װאָס זענען זײ דערגאַנגען? זײ זענען דערגאַנגען, אַז זײער קװאַרטיראַנט האָט מען נאָר־װאָס אַריבערגעפֿירט אונטער אַ שטאַרקן קאָנװױ אין טורמע אַרײַן… און פֿון זײער טאָכטער ― װײס קײנער ניט װאָס צו זאָגן. האָט איר געהערט אַזעלכס? ― קײנער קאָן זײ נישט זאָגן אַקוראַט, װאָס איז מיט זײער טאָכטער און װוּ זי איז. . . . . . . .
װוּ־זשע איז געװען בעטי?
― אָט זענען מיר גע―קו―מען…
― אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן מיט אַ ניגון, אױסגעצױגן דאָס װאָרט „גע―קו―מען“, דער נפֿש, װאָס מיט די טונקל־בלױע ברילן און מיט די גראָבע תּאװהדיקע ליפּן, צו בעטי שאַפּיראָ, נאָכדעם װי ער האָט זי נאָך אַ לאַנגער געפּלאָנטערטער נסיעה איבער אַ סך גאַסן און געסלעך געבראַכט אַרײַנצופֿירן אין אַ האַלב־באַלױכטענעם חדר, פֿאַרשלאָסן די טיר פֿון אינװײניק און באַהאַלטן דעם שליסל אין קעשענע.
מאָדנע אָפּגעפֿרעגט און פֿאַרדעכטיק איז איר געװען אָט דאָס חדר… זי האָט פֿאַרשטאַנען, אַז זײ זענען געקומען ניט אַהין װוּהין ער האָט איר געזאָגט ― און עס איז איר פֿאַרשטאָרבן געװאָרן יעדער אבֿר…
אָפּגעפֿרעגט איז איר געװען פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זי האָט דערזען, אַן זי זיצט אָט מיט דעם נפֿש אין קאַרעטע. נאָך מער אָפּגעפֿרעגט און פֿאַרדעכטיק איז איר געװאָרן, אַז מע האָט אַרױסגעטראָגן אין מיטן װעג סיאָמקען און איבערגעזעצט אין אַן אַנדער קאַרעטע.
„װוּהין איז?“ האָט זי אױסגעצױגן די הענט אין דער פֿינצטער. נאָך דער נפֿש מיט די טונקעלע ברילן האָט זי באַרויִקט, אַז אָט באַלד קומען זײ זיך צונױף אַלע אינאײנעם… און דערנאָך, אַז בײדע נאַדזיראַטעלעס, װאָס זענען געהאַט געזעסן אַקעגן אין קאַרעטע, זענען אײנס נאָכ'ס אַנדערע נעלם געװאָרן, זי װײסט ניט װי אַזױ, האָט זי געװאָלט מאַכן אַ גװאַלד, האָט ער זי װידעראַמאָל באַרויִקט, געבעטן, זי זאָל אַרױס פֿון דער קאַרעטע, װאָרעם זײ זענען שױן קומען אױפֿן אָרט, און האָט איר אַרײַנגעפֿירט אָט אָדער און איז געבליבן מיט איר אין צװײען אױג אױף אױג אינעם דאָזיקן חדר ― אָ! זי איז פֿאַרלױרן! פֿאַרלױרן!…
מאָדנע מוראדיקע שאָטנס, האָט זיך איר אױסגעװיזן, דראַפּען זיך און קלעטערן אױף די װענד פֿון אונטן אַרױף, ציטערן און טאַנצן אױף דער סטעליע. װוּהין האָט מען זי געבראַכט? למאַי האָט זי זיך געלאָזט פֿירן? פֿאַרװאָס האָט זי נישט געשריגן?… איצט איז פֿאַרפֿאַלן. זי איז פֿאַרלױרן! פֿאַרלױרן!…
פּלוצעם, װי דורך אַ כּישוף, װערט באַלױכטן דאָס גאַנצע חדר פֿון אױבן ביז אַראָפּ און עס באַקומט אַן אַנדער פּנים. די שאָטנס, װאָס האָבן געקלעטערט אױף די װענד און געטאַנצט אױף דער סטעליע, זענען אַנטלאָפֿן, און די ליכטיקײט, װאָס איז אַרײַנגעטראָטן, איז געװען אַ שטאַרק־שרײַענדיקע ליכטיקײט.
„מײדל, דו ביסט פֿאַרלױרן! דו ביסט פֿאַרלױרן!…“ האָט זיך איר אױסגעװיזן שרײַט איטלעכס װינקעלע פֿונעם דאָזיקן ליכטיקן ברײטן חדר.
מיט אײן קוק האָט זי אַרומגענומען דעם גאַנצן חדר, דאָס מעבל, די טירן, די פֿענצטער, דעם טעלעפֿאָן װאָס אױף דער װאַנט… „שרײַען? אָדער נישט שרײַען?“ ― דאָס אין געװען איר ערשטער געדאַנק.
דער צװײטער געדאַנק אירער אין געװען. „נישט שרײַען ― עס װעט נישט העלפֿן“… זי האָט געזען, אַז עס װעט נישט העלפֿן, נאָר װערן װעט זי זיך. װי אַזױ ― װײסט זי נאָך אַלײן נישט. נאָר זי װעט זיך װערן…
איר בליק פֿאַלט אױפֿן טיש. נאָר אױפֿן טיש איז נישטאָ גאָרנישט, מיט װאָס צו װערן זיך. סײַדן אָט דער שרײַבקרעדענץ מיט די צװײ שװערע קרישטאָלענע טינטערס? „מיט אײנעם פֿון די דאָזיקע צװײ טינטערס, אַז מע גיט איבערן קאָפּ, קאָן מען אױך פּלעטן דעם מוח…“
― זיצט, ― מאַכט ער צו איר, טראָגט איר אונטער אַ שטול צום טיש און אַלײן זעצט ער זיך אױך אַװעק אַקעגן איר, טוט אױס די טונקעלע בלױע ברילן, און זי דערקענט דעם קוק פֿון זײַנע רױטלעכע, האַלב־פֿאַרשלאָפֿענע אױגן אין יענער נאַכט פֿון דער „אָבלאַװע“ ― און אַ קעלט נעמט דורך איר לײב…
נאָר זי נעמט זיך אָן מיט האַרץ, זי װיל אים װײַזן, אַז זי האָט קײן מורא נישט פֿאַר אים. אָבער גאָר קײן מורא נישט, קײן קאַפּ אַפֿילו… און זי קוקט אים גלײַך אין די אױגן און פֿרעגט בײַ אים װוּ געפֿינט זי זיך? װוּ איז איר פֿאָטער? װוּהין האָט מען אַװעקגעפֿירט איר ברודער? און װוּ איז זײער קװאַרטיראַנט?… פֿאַרװאָס זענען זײ ניט אַלע אינאײנעם?…
ער קוקט נישט גלײַך אין די אױגן און ענטפֿערט איר דערױף, אַז „זי זאָל זײַן גאַנץ רויִק ― עס װעט זײ גאָרנישט געשען. מע װעט זײ נאָר אױספֿרעגן אײנציקװײַז יעדן באַזונדער דאָס, װאָס מען דאַרף, און דערנאָך װעט מען זען, װער עס איז שולדיק, װעט מען אים אָפּשיקן אַהין, װוּ ער פֿאַרדינט, און װער ס'איז נישט שולדיק, װעט מען אים לאָזן פֿרײַ. נאָר דערװײַל, איבער נאַכט, װעלן זײ אַלע מוזן האָבן געדולד, װעלן זײ אַלע איבערזיצן, יעדער באַזונדער, בכדי זײ זאָלן זיך נישט אױפֿרעדן..“
זײ זאָלן זיך נישט אױפֿרעדן? ― נישט שױן־זשע איז דאָס נישט קײן חלום? נישט שױן־זשע איז דאָס ערנסט? װעמען באַשולדיקט מען אין אַזאַ שרעקלעכן פֿאַרברעכן? ― נישט שױן־זשע איר פֿאָטער, װאָס האָט קײנמאָל װאָלאָדקען אַפֿילו אין די אױגן נישט געזען? צי זײ אַלע װערן באַשולדיקט אין װאָלאָדקעס טױט? אָט דאָס איז דער „ריטואַל־מאָרד“, װאָס די גאַזעטן האָבן דערמיט אַזױ צו טאָן?… און זײ זענען דאָס די ריטואַל־מערדער?!… עס װאָלט געװען פֿון װאָס צו לאַכן, װען ניט אָט דער סוביעקט, װאָס איז געבליבן מיט איר אין צװײען אָט דאָ בײַ געשלאָסענע טירן..
און דער „סוביעקט“ נעמט אַרױס אַ זילבערנעם פּאָרטסיגאַר, פֿאַררױכערט אַ פּאַפּיראָס, כאַפּט אַ קוק אױף בעטין, זעט, װי זי ציטערט, באַרויִקט ער זי מיט װערטער; ער װיל זײַן מיט איר עלעגאַנט, נאָר עס קלײדט אים נישט צו זײַן מגושמדיק באַװאַקסן פּנים; ער װיל זיך צושמײכלען, נאָר אַ שמײכל קלעפּט זיך נישט מיט זײַנע גראָבע תּאװהדיקע ליפּן; ער װיל רעדן װײך, נאָר זײַן גראָב קול, װאָס גײט װי פֿון אַ פֿאַס, האָט נישט אין זיך קײן אײנציקן װײכן טאָן. ער זאָגט צו איר, אַז כּל־זמן ער איז אין דערמיט, האָט זי נישט װאָס מורא צו האָבן. זי באַדאַרף װיסן, אַז נישט אָט דאָ װאָלט זי איצט געזעסן, װען נישט ער… דאָס האָט זי א י ם צו פֿאַרדאַנקען.
„איר איז אַלץ אײנס ― זאָגט אים בעטי כּלומרשט גאַנץ רויִק, נאָר דאָס ציטערנדיקע קול גיט זי אַרױס מיט הענט און פֿיס ― איר איז אַלץ אײנס, װוּ זי זאָל נישט זײַן..“. און מיט די אױגן גיט זי אַכטונג אױף יעדן ריר, װאָס ער טוט. ער שטײט אױף, גלײַכט זיך אױס און זעצט זיך באַלד אַװעק צוריק, פֿאַרציט זיך מיטן פּאַפּיראָס און, נישט קוקנדיק אין די אױגן, װי זײַן שטײגער איז, זאָגט ער צו איר: „אָ, נײן! װי איז דאָס מעגלעך, אַז אַזאַ װי זי זאָל זיצן מיט אַלע אַרעסטאַנטן גלײַך? װי קאָן ער דאָס דערלאָזן, אַז אַזאַ… אַזאַ…“ ― עס פֿעלן אים אױס װערטער. מן־הצד כאַפּט ער אַ קוק אױף איר, טרײסלט אָפּ מיטן מינדסטן פֿינגער דאָס אַש פֿונעם פּאַפּיראָס און מאָדנע קאָסע זעט אױס דאָס מגושמדיקע פּנים זײַנס און אַ מאָדנער קאַסאָקער שמײכל שװעבט אױף זײַנע גראָבע תּאװהדיקע ליפּן… ער טוט אַ הוסט, רוקט זיך צו צו איר אַ ביסל נעענטער און רעדט װײַטער:
„לאָז זי נישט מײנען, אַז נאָר דאָס קאָן ער פֿאַר איר טון; דאָס איז אַ קלײניקײט. פֿאַר איר איז ער גרײט צו טאָן אַ סך ־ אַ סך מער… דאָס, װאָס פֿאַר אַן אַנדערן װאָלט ער נישט טאָן פֿאַר קײן געלט אין דער װעלט!… ער באַרימט זיך נישט פֿאַר איר, נאָר ער זאָגט איר דעם אמת, דעם רײנעם אמת. זי באַדאַרף װיסן, אַז אַלע פֿעדעם פֿונעם דאָזיקן פֿאַרפּלאָנטערטן עסק זענען בײַ אים אין האַנט, און אַז ער קאָן צוליב איר צו יעדער צײַט פֿאַרבינדן און אױפֿבינדן, פֿאַרקניפּן און אױפֿקניפּן, אַזױ אַן די גאַנצע „דיעלאָ“ זאָל נעמען גאָר אַן אַנדער װענדונג…“
און ער באַװײַזט מיט דער האַנט װי אַזױ, אַז ער װיל, קאָן ער „פֿאַרבינדן און אױפֿבינדן, פֿאַרקניפּן און אױפֿקניפּן“, און רוקט זיך צו צו איר נאָך נעענטער…
שטאַרקער פֿון אײַזן איז בעטי. זי פֿילט, אַז אָט־אָט שפּרינגט איר אַרױס דאָס האַרץ און עס װילט זיך איר אָנרופֿן אים מיטן אמתן נאָמען, װאָס ער פֿאַרדינט, נאָר זי האַלט אײַן אין זיך דעם כּעס און װי װײַט מעגלעך װײך און געלאַסן, נאָר מיט גיפֿט, זאָגט זי צו אים, אַז זי װײס נישט מיט װעלכן אײגנטלעך האָט זי בײַ אים פֿאַרדינט, אַז ער זאָל צוליב איר לײגן אַזױ פֿיל מי, װי ער זאָגט, צ ו פֿ אַ ר ב י נ ד ן א ו ן א ױ פֿ ב י נ ד ן, צ ו פֿ אַ ר ק נ י פּ ן א ו ן א ױ פֿ ק נ י פּ ן ?..
„פּשוט, װײַל ער איז פֿון איר פֿאַרכּישופֿט! פּשוט, װײַל פֿון זינט ער האָט זי דערזען אין יענער נאַכט פֿון דער „אָבלאַװע“ ― זי דאַרף עס געדענקען ― לעבט ער נישט, ער זעט זי אין חלום און אױף דער װאָר. ער װײס, אַז זי האָט פֿאַר אים מורא: אַלע האָבן פֿאַר אים מורא. מען האַסט אים. ער װײס גאַנץ גוט, אַז אַלע האַסן אים, װײַל ער אין אַ „שפּיק“, אַ „סישטשיקсыщик: דעטעקטיװ“… גלײַך װי אַ „שפּיק“ האָט קײן נשמה נישט, גלײַך װי אַ „סישטשיק“ קאָן נישט ליב האָבן װי פֿערציק טױזנט ברידער…',
מיטן פֿינגער קװעטשט ער צו דעם אױסגערױכערטן פּאַפּיראָס צום טיש און טוט זיך אַ ריר, װי ער װאָלט װעלן אױסקומען נאָך נעענטער צום מײדל, װאָס לאָזט פֿון אים קײן אױג נישט אַראָפּ אױף קײן מינוט: מן־הצד װאַרפֿט ער אױף איר אַ קוק ― און זײַנע אױגן באַגעגענען זיך… דער גאַנצער צאָרן, מיטן גאַנצן האַס, מיטן גאַנצן עקל, װיפֿל איר האַרץ האָט פֿאַרמאָגט, האָט זיך אױסגעגאָסן בײַ איר אינעם דאָזיקן קוק… מיט פֿאַרביסנקײט פֿון אַ קאַץ, װאָס לױערט און מעסט אױס איר שפּרונג. האָט בעטי אָפּגעװאַרט און אױסגערעכנט, װאָס װעט זײַן, טאָמער װאַרפֿט ער זיך אױף איר? װאָס װעט זי טאָן? נאָר אפֿשר װעט נישט קומען דערצו? אפֿשר װעט זי קאָנען אָפּציִען די צײַט מיט זײַטיקע שמועסן און דערװײַל װעט אַװעק די נאַכט און עס װעט װערן טאָג?… און זי פֿאַרװאַרפֿט אים מיט װערטער, אײנס נאָכ'ס אַנדערע: ער זאָל איר זאָגן, ערשטנס, װאָס פֿאַר אַ „דיעלאָ“ איז דאָס, װאָס ער זאָגט, אַז אַלע פֿעדעם זענען בײַ אים אין האַנט?… און, צװײטנס, װיבאַלד אַז ער איז איר יאָ אַזױ געטרײַ און איבערגעגעבן, װי ער זאָגט, װאָלט ער אפֿשר זײַן אַזױ פֿרײַנדלעך און אױפֿקלערן איר, װי אַזױ קאָן ער דאָס מאַכן, אַז די גאַנצע „דיעלאָ“ זאָל נעמען אַן אַנדער װענדונג?..
„אָ! לאָז זי אים גאָר נישט פֿרעגן בעסער ― די „דיעלאָ“ איז זײער אַ מיאוסע „דיעלאָ“. שמעקט מיט סיביר און אפֿשר נאָך װײַטער פֿון סיביר… פֿאַר איר און פֿאַר איר פֿאָטער און פֿאַר זײ אַלעמען… נאָר זאָל זי זיך פֿאַרלאָזן אױף אים… ער װעט שױן זען געבן דאָס רעדל אַ דרײ װי מע באַדאַרף… אַבי זי זאָל אים נאָר הײסן.“
ער שטײט אױף פֿון אָרט. בעטי שטײט אױך אױף פֿון איר אָרט. ער גײט צו צו איר נאָענט, פֿאַרלײגט די הענט אַהינטער, פֿאַרקוק איר אין די אױגן אַרײַן פֿון אונטן אַרױף מיט זײַן קאַסאָקע שמײכל. בעטי לאָזט ניט אַראָפּ קײן אױג פֿון אים: „װאָס הײסט, זי זאָל אים הײסן? װאָס איז זי אים פֿאַר אַ הײסערין?…“ אַזױ זאָגט צו אים בעטי און װיל אָפּטרעטן אײן שריט פֿון אים װײַטער. נאָר אײדער זי טוט זיך אַ ריר ― איז זי שױן בײַ אים אין די הענט…
װוּ נעמט מען װערטער און פֿאַרב אױף איבערצוגעבן דאָס, װאָס אונדזער העלדין האָט איבערגעלעבט אין דער מינוט, אַז זי האָט דערפֿילט, אַז זי איז אין די הענט פֿונעם דאָזיקן מענטשן? נישט קײן הענט, האָט זי דערפֿילט, האַלטן זי, נאָר אײַזנס, און נישט אין איר כּוח איז אַרױסצורײַסן זיך פֿון די דאָזיקע אײַזנס. נישט קײן פּנים פֿון אַ מענטשן האָט זי איצט געזען פֿאַר זוך, נאָר אַ פּרצוף פֿון אַ חיה… זי האָט פֿאַרשטאַנען, אַז נישט פֿון דעם איז צו דערװאַרטן יושר, רחמנות אָדער אַנדערע מענטשלעכע געפֿילן. נישט אים װעט זיך העלפֿן בעטן. נישט איצט װעט זיך העלפֿן רעדן. נישט דאָ װעט זיך העלפֿן שרײַען: דאָס האָט זי אַרױסגעזען באַשײַנפּערלעך פֿון דער ערשטער מינוט אָן. דאָס האָט זי פֿאַרשטאַנען מיטן קאָפּ און געפֿילט מיט אַלע אירע אבֿרים… זי האָט אָבער געװוּסט נאָך אַ זאַך. זי האָט געװוּסט, אַז אַ מענטש ק ע ג ן אַ מ ע נ ט ש ן, א ײ נ ס א ױ ף א ײ נ ס , קאָן זיך װערן… פּלוצעם ― װאָס איז געשען? די ערד האָט זיך געעפֿנט בײַ זײ אונטער די פֿיס און װיל זײ אײַנשלינגען? די סטעליע האָט זיך צעשפּאָלטן און אָט באַלד נעמט זיך זי פֿונאַנדער אױף צװײען און צעפֿאַלט אינאײנעם מיט די װענט? אָדער אַ נס איז געשען: מענטשן האָבן זיך דערװוּסט, אַז דאָ, צװישן די פֿיר װענט, ראַנגלט זיך אַ יונגע נשמה אין די אומרײנע הענט פֿון אַן אומרײנעם מענטשן מיט אומרײנע געדאַנקען, זענען זײ געקומען צו לױפֿן איר צו הילף, כּל־זמן עס איז נאָך צײַט און מע קאָן זי נאָך אַרױסרײַסן פֿון די דאָזיקע אומרײנע הענט?…
נײן. נישט די ערד האָט זיך געעפֿנט, נישט די סטעליע האָט זיך געשפּאָלטן, נישט מענטשן זענען זיך צונױפֿגעלאָפֿן ― קײן נסים געשען נישט, קײן העלדן זענען נישט פֿאַראַן… פֿון װאַנען־זשע איז דער רעש מיטן קלינגען, װאָס איר האָט זיך דערהערט? ― דאָס האָט מען אָנגעקלונגען אינעם טעלעפֿאָן װאָס אױף דער װאַנט. לאַנג און שטאַרק האָט מען געקלונגען, און דער קלאַנג, װאָס האָט דורכגעריסן די שטילקײט פֿון דער נאַכט, האָט װי גערופֿן צו הילף, און דאָס רעדל, װאָס האָט זיך געדרײט אין טעלעפֿאָן, האָט געשריגן אױף אַ מענטשלעך קול, זי מעג שװערן, אַז זי האָט געהערט קלאָרע װערטער: „גיכער־גיכער! גיכער־גיכער!“ און אפֿשר האָט זיך עס איר נאָר אױסגעװיזן אַזױ? אפֿשר האָבן עס איר געזאָגט אירע שױן צו־שטאַרק אָנגעצױגענע נערװן? יעדנפֿאַלס האָט זי דערפֿילט, װי די אײַזערנע הענט, װאָס האָבן זי אַזױ שטאַרק געהאַלטן, האָבן װי פֿון זיך אַלײן צענומען זיך און אָפּגעלאָזט זי אײן שפּרונג ― און ער איז בײַ דער װאַנט, האַלט דאָס טרײַבל פֿונעם טעלעפֿאָן בײט אױער:
― װער איז בײַם טעלעפֿאָן?…. האַ? יאָ!… דאָס בין איך: איך.. איך פֿאָר. די מינוט! די רגע!…
דער מענטש האָט זיך אין אײן מינוט אױסגעניכטערט, איבערגעביטן און באַקומען מיט אַמאָל אַן אַנדער פּנים, זי געלאָזט צורו און געאײַלט זיך װאָס גיכער „אין א ו ט ש אַ ס ט אָ ק ! אין אוטשאַסטאָק!“…
נישט שױן־זשע איז געשען אַ נס און זי איז געראַטעװעט? װער איז דאָס געװען בײַם טעלעפֿאָן? װאָס איז געשען? ― דאָס האָט בעטי נישט געװוּסט און נישט געװאָלט װיסן. זי האָט געװוּסט נאָר אײנס:
אַ ז ז י א י ז ג ע ר אַ ט ע װ ע ט .
אַ נײַע נשמה איז געקומען אין בעטין, אַז זי האָט דערזען, אַז דער נפֿש מיט די בלױע ברילן און תּאװהדיקע ליפּן איז נישטאָ נעבן איר. איצט מעג זיך זײַן װאָס עס װיל זיך. איצט לאָז מען זי פֿירן װוּהין זײ װילן, אַבי יענער מענטש אין נישט דערבײַ.
דאָס איז אמת, אַז דאָס חדר, װוּהין מע האָט זי אַרײַנגעפֿירט און באַזעצט אײנע אַלײן, איז געװען עפּעס נישט אַזױ פֿױגלדיק. עפּעס האָט דאָרט געשמעקט מיט זױערס און מיט שימל; אַראָפּ אױף טרעפּ האָט מען זיך באַדאַרפֿט אַראָפּלאָזן; װי אַ מין קעלער האָט דאָס אױסגעזען. עס איז געשטאַנען אַ גרױ רױכיק האַלב־פֿינצטערניש. דאָס קלײנע לעמפּעלע, װאָס האָט געלײַכט פֿון יענער זײַט, איבער דער טיר, האָט קױם־קױם אַרײַנגעשטראַלט אַהער דורך אַ קלײן פֿענצטערל און באַװיזן, אַז אױסער לאַנגע שמאָלע הילצערנע בענק האַרט בײַ די װענט איז דאָ נישט פֿאַראַן קײן שום אַנדער מעבל. פֿון שלאָפֿן איז גאָר קײן רײד ניט געװען. עס זאָל אַפֿילו זײַן װוּ, װאָלט זי אױך נישט געלענט זיך שלאָפֿן. זי איז געװען גליקלעך, װאָס מע האָט זי דאָ איבערגעלאָזט אײנע אַלײן, און איז געזעסן, װי מען זיצט אױף דער װאַך, און נאָר אַרױסגעקוקט, ס'זאָל שױן װערן טאָג ― דאָס איז געװען איר אײנציקער װוּנטש ― און צוגעהערט זיך צו יעדן שאָרך. אַ מײַזל איז דורכגעלאָפֿן פֿאַרבײַ, אַ װינטל האָט אַ בלאָז געגעבן אין דרױסן ― איז זי שױן געװען גרײט, אַז דאָס גײט מען נאָך איר, און איז שױן געװען אױף די פֿיס. און איז געװאָרן שטיל ― האָט זי זיך צוריק אַװעקגעזעצט אױף איר אָרט און װידער גענומען זיך צוהערן אין דער שטילקײט פֿון דער דאָזיקער נאַכט.
מיט אַ מאָל האָט זי איבערראַשט אַ טומל פֿון אַ סך קולות פֿון אַ סך מענטשן און אַ טופּען פֿון אַ סך פֿיס, און אַ מאָדנער הײזעריקער קװיטש פֿון אַ פֿרױענשטימע האָט זײ איבערגעשריגן אַלעמען און געשאָלטן מיט אַזעלכע קללות און געשאָטן מיט אַזעלכע געקליבענע װערטער, װאָס בעטי האָט נאָך ביז אַהער אַזעלכע זיכער נישט געהערט. די קולות פֿון די מענטשן, דאָס טופּען פֿון די פֿיס און דער קװיטש פֿון דער פֿרױענשטימע װערן אַלע מאָל נעענטער און נעענטער און קױקלען זיך װי פֿון אױבן אַראָפּ, און אָט זענען זײ שױן גאָר נאָענט. עס האָט זיך געעפֿנט די טיר פֿונעם חדר, װוּ בעטי איז געזעסן, און עטלעכע פּאָר מאַנסבילשע הענט האָבן מיט גװאַלד אַרײַנגעװאָרפֿן אַ מענטשן אינעם געשטאַלט פֿון אַ נקבֿה, װאָס האָט נישט אױפֿגעהערט צו קװיטשען און צו שעלטן זיך מיט מאַנסבילשע קללות אין דער מאַמען אַרײַן:
די טיר האָט זיך פֿאַרמאַכט און צוגעשלאָסן פֿון יענער זײַט און די אַרײַנגעװאָרפֿענע נקבֿה איז געלעגן אַ װײַלע אױף דער ערד אָנגעלענט אױף אַ נאַקעטן עלנבױגן און אַרומגעקוקט זיך אױף אַלע זײַטן. דערזען, אַז זי איז ניט אַלײן, האָט זי זיך אױפֿגעהױבן פֿון דער ערד, פּאַװאָלינקע און שאָקלענדיק זיך צוגעגאַנגען צו בעטין און גוט אײַנגעקוקט זיך אין איר פּנים. בעטי פֿון איר זײַט האָט זיך אױך גענומען אײַנקוקן אין איר פּנים, און אױף װיפֿל ס'איז נאָר מעגלעך געװען בײַ אַזאַ באַלײַכטונג, האָט זי דערזען פֿאַר זיך אַ נקבֿה מיט שטאַרק אָנגעפֿאַרבטע באַקען, מיט שיטערע נאָר שטאַרק אָנגעשמירטע געגרײַזלטע האָר אונטער אַ קלאָגעדיק צעקנײטשט און צעפֿלאָכטן היטעלע, װאָס האָט פֿאַרשטעלט אַ נידעריקן פּרישטשעװאַטן שטערן, פֿון װאַנען עס האָבן אַרױסגעקוקט קלײנע בלױזלעכע אױגלעך מיט שיטערע קרענקלעכע ברעמען. אַ האַרטער קאָרסעט האָט אַרױסגעסטאַרטשעט הױך פֿון פֿאָרנט און אַרױסבאַװיזן שיטערע מיט װאַטען אונטערגעבעטע בריסט. דאָס אַלעס מיט איר הײזעריקלעכן קול און מיטן הײזעריקן געלעכטער האָבן עדות געזאָגט, אַז די נקבֿה איז נישט פֿון די איבעריק געזונטע. נישט דאָס אָבער האָט אונדזער בעטין אַזױ איבערראַשט, װי דער בוקעט, װאָס האָט זיך געלאָזט הערן פֿון דער דאָזיקער דאַמע. דאָס איז געװען אַ געמישטער ריח פֿון העליאָטראָפּ־פּאַרפֿומען און פֿון יאָדאָפֿאָרם. עס איז שװער געװען צו כאַפּן, װעלכער פֿון די בײדע ריחות איז דאָ שטאַרקער. אַמאָל האָבן גובֿר געװען די פּאַרפֿומען און אַמאָל ― דער יאָדאָפֿאָרם…
באַטראַכט בעטין פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, האָט זיך די שמעקנדיקע דאַמע אָנגערופֿן צו איר גאָר פֿרײַנדלעך:
― װאָס, טײַבעלע? אױך פֿון דער „גאַס?“…
און נישט װאַרטנדיק אױף ענטפֿער, האָט זי זיך פֿאַרגאַנגען אין אַ הײזעריקן געלעכטער, װאָס האָט זיך געענדיקט בײַ איר מיט אַ קװיטש. אױסגעשפּיגן און אױסגעשאָלטן זיך מאַנסבילש אין דער מאַמען אַרײַן, האָט זי אַ פֿרעג געגעבן בײַ בעטין, צי האָט זי נישט בײַ זיך אַ פּאַפּיראָסל? נײן בעטי האָט נישט קײן פּאַפּיראָסל. זי רױכערט ניט. די שמעקנדיקע דאַמע צעלאַכט זיך אױף איר הײזעריקן געלעכטער: אַ שײנע מעשׂה! װאָס איז זי פֿאַר אַ „גאַסנמײדל“, װאָס רױכערט ניט… און זי זעצט זיך צו אױף דער באַנק נעבן בעטין און קלאָגט זיך פֿאַר איר, װי פֿאַר אַ שװעסטער, אַז זי קאָן זיך באַגײן אָן ברױט און אָן שלאָפֿן און אַפֿילו אָן בראָנפֿן; נאָר אָן אַ פּאַפּיראָסל ― דאָס פֿאַר קײן געלט, נאָר אפֿשר מײנט זי, אַז זי האָט נישט קײן פּאַפּיראָסן? ― האָט זי אַ טעות. אַזױ פֿיל פּרישטשעס זײ אױף דער צונג, װיפֿל פּאַפּיראָסן זי האָט בײַ זיך אין רידיקול. האָט מען אָבער צוגענומען בײַ איר דעם רידיקול, אָט די שדים, נעמען זאָל זײ בײַ דעם בױך.
די ברכה ענדיקט זיך בײַ איר, װי געװײנלעך, מיט דער מאַנסבילשער קללה און זי פֿאַרגײט זיך אין אַ הײזעריקן געלעכטער. דערנאָך איז זי מיט אַ מאָל געװאָרן ערנסט און אַװעקגעשטעלט איר אָנגעשמירט פּנים אױף בעטין:
― שױן לאַנג, טײַבעלע אינעם ד אָ ז י ק ן ב ר ױ ט ?… און נישט װאַרטנדיק אױף ענטפֿער, װי איר שטײגער אין, הײבט זי אָן רעדן פֿון זיך, אַז זי איז שױן לאַנג א י ן ד ע ם ב ר ױ ט, פֿון זעכצן יאָר אָן… זי איז נאָך קײן זעכצן יאָר נישט אַלט געװען אַפֿילו… אױב זי װיל, װעט זי איר דערצײלן, װי אַזױ זי איז געקומען דערצו.
און נישט װאַרטנדיק אױף ענטפֿער, װי איר שטײגער איז, דערצײלט זי בעטין, װ י אַ ז ױ ז י א י ז ג ע ק ו מ ע ן ד ע ר צ ו ― אַ לאַנגע געשיכטע.
דאָס איז געװען אַ געשיכטע ― אַ געװײנלעכע, אײנע פֿון יענע אַלטעגלעכע געשיכטעס, װאָס װערן איבערגעחזרט אין לעבן אױף טױזנטער און טױזנטערלײ װאַריאַציעס און פֿילן אָן די װעלט מיט טױזנטער און טױזנטער קרבנות, אומגליקלעכע קרענקלעכע נפֿשות, פֿאַרקריפּלטע, צעטראָטענע, פֿאַרלױרענע נשמות.
דאָס איז געװען אַ געשיכטע, אָדער בעסער געזאָגט, אַ גאַנצע מגילה פֿון געשיכטעס, אַ לאַנגע קײט פֿון צרות, רדיפֿות, אינטריגעס, מסירות, הינטערפֿיסלעך און רישעות! אַ ים, אַ װעלט מיט רישעות! און דערצײלט האָט זי דאָס אַלעס אין אַזאַ װוּלגאַרן הפֿקר־טאָן, איבערגעשאָטן מיט אַזעלכע פּיקאַנטנע קללות און מיט אַזױ פֿיל צינישע װערטער, ניבול־פּה, װאָס אַן אַנדערע אױף בעטיס אָרט װאָלט זיכער פֿאַרברענט געװאָרן פֿאַר בושה און פֿאַרשטעלט זיך די אױערן, זי זאָל נישט הערן. מײַן העלדין איז אָבער נישט פֿון די מײדלעך, װאָס מײנען, אָדער זײ װילן, אַז יענער זאָל מײנען, אַז ז ײ װ ײ ס ן נ י ש ט פֿ ו ן ק ײ ן ז אַ ך , און באַקומען דעריבער פֿאַרב אין פּנים, אַז זײ דערהערן אַזעלכע װערטער, װאָס װערן גערעדט נאָר צװישן מאַנסבילן… בעטי, װאָס איז אַלײן אױך נישט אױסגעװאַקסן צװישן מלאָכים, האָט געװיס אין איר גאַנצן לעבן נישט געהערט קײן הונדערט־חלק פֿון די מענטשלעכע רישעות, שלעכטיקײט און בײזװיליקײט, װאָס זי האָט זיך אָנגעהערט אין אײן נאַכט פֿון אָט דער דאָזיקער פֿאַרלױרענער הפֿקר־פֿרױ, װעלכע האָט זיך נישט באַקלאָגט, נאָר גלאַט איבערגעגעבן מיט אַלע תּגין און מיט אַלע פּישטשעװקעס אַלצדינג, װאָס זי האָט איבערגעטראָגן און טראָגט איבער נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג פֿון די „רוחות און שדים“ (מיט דעם נאָמען הײסט בײַ איר יעדע באַשעפֿעניש, װאָס טראָגט אַ באָרד), װעלכע יאָגן זי און פּלאָגן זי, לאָזן איר די גאַס נישט דורכגײן… װאָס האָבן זײ צו איר ― װײסט זי אַלײן נישט… אַזאַ רציחה איז דען געהערט געװאָרן אין דער װעלט? טױזנטער גנבֿים, גזלנים און באַנדיטן גײען אַרום פֿראַנק און פֿרײ. זי אַלײן װײס פֿון אַ חבֿרה „בלאַטניקעס“, „כאַפּיסניקעס“ און „מאַרװיכערס“, װאָס האָבן נישט לאַנג דערשטיקט אַ ייִנגל פֿון אַ יאָר דרײַצן, מורא געהאַט, ער זאָל נישט אַרױסגעבן זײערע גנבֿישע סודות ― עמיצער זאָל זיך עס אַרומקוקן, עמיצער זאָל עס אַפֿילו געבן אַ פּיפּס. און אַז אַן אָרעמע מױד האָט זיך אַרױסגעכאַפּט אױף דער גאַס, טאָמער װעט זי עפּעס פֿאַרדינען, זי װיל פֿרעסן ― אַהאַ, איז זי שױן בײַ זײ גרױס אין די אױגן!…
אַזױ הערט נישט אױף די דאָזיקע אומגליקלעכע צו באַקלאָגן זיך אױף איר װיסט מזל און אױף די אומגערעכטיקײט פֿון די מענטשן. און פֿאַרשטײט זיך, אַז דערבײַ װערט נישט פֿאַרגעסן אַ ברכה אױף זײער מאַמעס קאָפּ, אַזױ אַז איטלעכער פֿון די „שדים און רוחות“, גנבֿים, גזלנים און באַנדיטן, באַקומען פֿון איר יעדער זײַן חלק..
נאָר מער פֿון אַלע האָט די דאָזיקע פֿאַרלױרענע און צעהיצטע געפֿײַערט אױף אײנעם אַ יונגנמאַן מיטן נאָמען מאַקאַר זשערעבטשיק. דעם דאָזיקן נאָמען האָט זי דערמאַנט ― אַ מאָל צװאַנציק, אױב נישט מער. מאַקאַר זשערעבטשיק ― דאָס איז דער העלד פֿון איר ראָמאַן. דאָס איז איר געליבטער, צוליב װעלכן זי האָט זיך מפֿקיר געװען, צוליב װעלכן זי האָט זיך פֿאַרקױפֿט אין גאַס, בכדי ער זאָל האָבן אױף װאָס צו הוליען מיט אױסגעלאָזענע מײדלעך ― אַ חלירע זאָל אױף אים קומען מיט זײ אינאײנעם!… פֿונדעסטװעגן װאָלט זי אים מוחל געװען, כאַפּט אים דער רוח, לאָז ער זיך אַרומשלעפּן מיט אױסגעלאָזענע מױדן װיפֿל ער װיל! װאָס האָט ער אָבער צו שלאָגן בלאַט מיט פֿרעמדע װײַבער? און נאָך װאָסערע װײַבער! ― װאָס זײערע מענער פֿאַרנעמען זיך מיט גנבֿה, גזילה און עקספּראָפּריאַציעס! ער מײנט, אַז עס װעט אים אָפּלױפֿן גלאַט אָט דאָס, װאָס ער האָט צוליב זײ דערשטיקט אָ ייִנגל און צעשטאָכן אים דאָס לײַב, געמאַכט װי אַ רעשעטע… לאָז ער נאָר פּרוּװן װידער אַרומשלעפּן זיך מיט פֿרעמדע װײַבער, װעט זי זיך מיט אים אָפּרעכענען! נישקשה, זי האָט אױף אים און אױף זײ אַלע אַ רעכטע בײַטש: בײַ איר ליגט נאָך דאָס רענצל פֿונעם דערשטיקטן ייִנגל…
בעטי האָט מער געטראַכט פֿון דער דאָזיקער פֿאַרלױרענער, װי געהערט אירע מעשׂיות. זי האָט געטראַכט װעגן לעבן פֿון דער דאָזיקער אומגליקלעכער, װאָס האָט פֿאַר איר אַלײן קײן װערט, װעגן איר גרעסטן װוּנטש, װאָס באַנוגנט זיך מיט אַ פּאַפּיראָסל, און װעגן די בלוטיקע געשיכטעס, װאָס זי דערצײלט מיט אַזאַ קאַלטבלוטיקײט. נאָר װאָס װײַטער האָט זי זיך גענומען אַלץ מער צוהאָרכן צו דער שרעקלעכער געשיכטע מיטן דערשטיקטן ייִנגל, װאָס האָט אין זיך אַ סך ענלעכקײט מיט דער געשיכטע פֿונעם געהרגעטן קיריליכעס זונדל. דאָ אַ שטיפֿקינד בײַ זײַן פֿאָטער און דאָרט אַ שטיפֿקינד בײַ זײַן פֿאָטער. דאָ איז דער שטיפֿפֿאָטער אַ שיכּור און האַנדלט מיט גנבֿישע זאַכן און דאָרט איז דער שטיפֿפֿאָטער אַ שיכּור און האַנדלט מיט גנבֿישע זאַכן… און עס װילט זיך איר זײער אַ פֿרעג געבן בײַ דער דאָזיקער פֿאַרלױרענער, װי אַזױ האָט מען גערופֿן דעם דערשטיקטן ייִנגל?… נאָר אַזױ װי זי האָט נאָך מיט איר דורך דער גאַנצער נאַכט קײן אײנציק װאָרט גערעדט, װײסט זי נישט, װי אַזױ זי זאָל מיט איר אַרײַן אין אַ שמועס. ובפֿרט, אַז יענע װערט נישט אַנטשװיגן אױף קײן מינוט, דאָס מױל מאַכט זיך איר נישט צו. און אַזױ קײטלט זיך בײַ איר אײנס מיטן אַנדערן, אַלע מאָל אַן אַנדער געשיכטע, אײנע שרעקלעכער און העסלעכער פֿון דער אַנדערער. בעטי האָט זיך גאָר נישט אַרומגעזען װוּ די נאַכט איז אַהינגעקומען ― ביז עס האָט זיך דערהערט אַ קלונג פֿון שליסלען און אַ סקריפּ פֿון דער טיר, װאָס האָט זיך מיט אַמאָל ברײט אױפֿגעעפֿנט און אַ העלער פּאַס פֿון טאָג־ליכטיקײט האָט זיך װי מיט גװאַלד אַרײַנגעריסן פֿונעם קילן אינדרױסן אַהער אין דער דאָזיקער גרוב, און דאָ האָט די שמעקעדיקע פֿרױ צום ערשטן מאָל ערשט דערזען װי עס געהער צו זײַן דאָס מײדל, מיט װעלכער זי האָט פֿאַרבראַכט כּמעט אַ גאַנצע נאַכט און פֿאַר װעלכער זי האָט אױסדערצײלט אינגאַנצן איר האַרץ ― און זי איז איבערראַשט געװאָרן: אַזױ יונג, אַזױ שײן און אַזױ פֿריש ― אַזעלכס האָט זי נאָך קײנמאָל אױף דער „גאַס“ נישט באַגעגנט!… און נאָך מער איבערראַשט איז זי געװאָרן, אַז זי האָט דערהערט אָט דאָס מײדל רעדן מיט דער פּאָליציע.
בעטי, אַז זי האָט דערזען דעם אַרײַנגעקומענעם נאַדזיראַטעל און דערהערט, אַז מען הײסט איר גײן מיט אים, האָט זי זיך אַװעקגעשטעלט און האָט געזאָגט גאַנץ פֿעסט, אַז מיט אים אײנעם אַלײן װעט זי נישט גײן פֿון דאַנען, דער טױט זאָל איר זײַן!
יענער האָט דאָס תּחילת נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, אײגנטלעך, װאָס דאָס הײסט, האָט אים בעטי קלאָר געמאַכט, אַז אױב ער װיל, זי זאָל גײן פֿון דאַנען, זאָל ער אַרױסרופֿן אַהערצו נאָך אײנעם, אַנישט װעט זי זיך נישט רירן פֿונעם אָרט ― סײַדן מיט גװאַלד…
― בראַװאָ! אָט דאָס הײסט אַ מױד! אַ מאָלאָדיעץ אַ מױד! ― האָט זיך אָנגערופֿן די שמעקעדיקע נקבֿה און פֿאַרגאַנגען זיך אױף איר הײזעריקן געלעכטער,― אָט אַזױ דאַרף מען מיט זײ האַנדלען, מיט די זשוליקעס! בראַװאָ!…
און אַז בעטי איז געװען אין דרױסן און געזעסן מיט צװײ נאַדזיראַטעלעס אױף דער דראָזשקע, האָט זיך איר נאָך אַלץ אױסגעדאַכט, אַז זי הערט דעם געמישטן ריח פֿון העליאָטראָפּ מיט יאָדאָפֿאָרם, װאָס האָט זי נישט אָפּגעלאָזט דערנאָך דעם גאַנצן טאָג.
דאָס צװײ־און־זעכציקסטע קאַפּיטל
ד י ב ע ר ז ע ק אָ כ ט װ י אַ ג י ה נ ו ם
מיט דער גיכקײט פֿון אַ בליץ האָבן די טעלעגראַפֿן־דראָטן צעטראָגן איבער אַלע עקן פֿון דער װעלט די איבעראַשנדע ידיעה, אַז „ענדלעך האָט זיך אײַנגעגעבן צו געפֿינען דעם מערדער פֿונעם געהרגעטן קריסטלעכן ייִנגל װלאַדימיר טשיגירינסקי און אַז דער מערדער איז אַ ייִד, נאָך גאָר אַ יונגער מאַן, װאָס שטודירט אױף דאַנטיסט“…
„דער פֿאַרברעכער ― איז געשטאַנען װײַטער אין דער ידיעה ― האָט זיך דערװײַל נאָך נישט מודה געװען און זײַנע חבֿרים האָט ער דערװײַל נאָך נישט אַרױסגעגעבן, נאָר אַלע סימנים זענען קעגן אים און ס'איז קײן ספֿק נישט, אַז ער האָט געהאַט צו זיך מינדסטנס נאָך דרײַ מיטהעלפֿער און אַז דער פֿאַרברעכן אין באַגאַנגען געװאָרן צוליב אַ רעליגיעזן צװעק“…
דאָס איז געװען די ערשטע באָמבע, די ערשטע טעלעגראַפֿישע ידיעה אין קורצן, װאָס די בלעטער פֿונעם געװיסן מין האָבן דאָס אױפֿגעכאַפּט, צעשמירט, צעלײגט אױף טעלערלעך און געמאַכט דערפֿון אַ גאַנצן צימעס.
ייִדן פֿון דער גאַנצער װעלט, אָנגעלערנט און געװױנט געװאָרן צו דעם בילבול נאָך פֿון פֿאַרצײַטן, האָבן זיך כּלומרשט אױסגעלאַכט דערפֿון, געמאַכט חוזק פֿון דעם גאַנצן ענין, געזאָגט װערטלעך, אַז דאָס „האָבן גאַזעטן אױסגעטראַכט צוליב פּרנסה“, נאָר אינװײניק אין האַרצן האָט עס פֿאַרדראָסן. „טאָמער איז קאַרג, נאַט אײַך אַ רעשטל צו די צרות!“…
נאָר אױב בײַ די ייִדן פֿון דער גאַנצער װעלט האָט זיך נאָך געקאָנט געפֿינען אַ װערטל,זענען אָבער די ייִדן פֿון דער שטאָט, װוּ מען האָט געפֿונען דעם פֿאַרברעכער, אומגעגאַנגען װי צעטומלט, פֿאַרחושכט פֿון בזיון און מיט אַ פֿאַרבאָרגענעם פּחד אין האַרצן. און מער װי אומעטום האָט זיך דאָס אָפּגערופֿן אױף דער דאָרטיקער בערזע. די בערזע האָט דערמיט געװיגט זיך, געקאָכט װי אַ קעסל, װי דער גיהנום.
דער זײַטיקער מענטש, װאָס איז װינציק באַקאַנט מיט דער בערזע און מיט אירע טוערס, אַז ער גײט דורך פֿאַרבײַ דעם דאָזיקן פּלאַץ און דערזעט די כאַליאַסטרע מעקלערס, װי זײ קאָכען זיך, און די היציקע ספּעקולאַנטן און סוחרים, װי זײ זיצן מיט פֿאַרדאגהטע פּנימער אַרום די װײַסע טישלעך, פֿאַרטיפֿט אין אַ שמועס, מאָלט זיך אים אױס, אַז די דאָזיקע אַלע מענטשן האָבן נישט אין זינען קײן זאַך און רעדן ניט פֿון קײן זאַך אױסער געלט און אױסער װעקסעלעך און אױסער אַקציעס, קורסן פֿון פּאַפּירען, מקחים פֿון צוקער, זאַמד און ראַפֿינאַד, „האָס“ און „בעס“ און „סטעללאַזש“ און נאָך אַזעלכע זאַכן, און װײַטער מעג זיך איבערקערן די גאַנצע װעלט, איז נישט זײער עסק.
אַ טעות, אַ גרױסער טעות! מער װי דרײַ חלקים צײַט גײט דאָ אַװעק אױף נײַעס. זאָל פּאַסירן אױף דער װעלט אָדער אין שטאָט עפּעס אַ נײַעס ― מעג עס זײַן אַ מפּלה פֿון אַ גאַנצער עסקאַדרע בײַ צוסימאַדי שלאַכט פֿון צושימאַ, אָדער אַ גבֿירישע חתונה; מעג עס זײַן אַ גרױסער פּאָגראָם אין שעדליץ, אָדער אַ קלײנער אָנזעץ אין שטאָט; מעג עס זײַן די גרעסטע ערדציטערניש אין מעסינאַ, אָדער אַ פּלאַטשיקע חכמה, װאָס דער שטאָט־מיליאָנער, דער קעניג פֿון דער בערזע, האָט געזאָגט װעגן זײַן קעפּסװײַב, ― די דאָזיקע אַלע נײַעסן קומען אָן קודם־כּל אָדער אױף דער בערזע. דאָ װערט יעדע זאַך איבערגעחזרט און אױסגעטײַטשט און איבערגעװױגן און אָפּגעשאַצט פּינקטלעך נאָכן װערט. און װײַל די װעלט איז גרױס און נײַעס קומט פֿאָר כּמעט יעדע שעה, דעריבער איז נישטאָ דער טאָג, װאָס די בערזע זאָל נישט קאָכען זיך, ניט האָבן איר העלד, איר „העלד פֿון טאָג“.
איצטיקס מאָל איז דער העלד פֿון טאָג געװען דער דאַנטיסט ראַבינאָװיטש. אױף דער בערזע האָט מען קײן אַנדער נאָמען נישט געהערט, נאָר דעם נאָמען ראַבינאָװיטש. װוּ צװײ, איז ער געװען אַ דריטער. „ראַבינאָװיטש! ראַבינאָװיטש! װעלכער ראַבינאָװיטש?… פֿון װאָסערע ראַבינאָװיטשעס?…“ דער האָט געמײנט אַז ער אין אַװדאי פֿון די אָדעסער ראַבינאָװיטשעס, און דער האָט געמײנט, אַז פֿון די קרעמענטשוגער; און דער האָט געדרונגען, אַז נישט פֿון די אָדעסער און נישט פֿון די קרעמענטשוגער, נאָר דװקא אַ באָברױסקער פֿון באָברױסק, אַ ליטװאַק הײסט עס. האָט זיך אָבער געפֿונען נאָך אײנער, װאָס האָט אַ זאָג געגעבן, אַז ער װײס אײנעם אַ מעקלער מיטן נאָמען קאַץ, װעלכער זאָגט, אַז ער קען זיך מיט דעם דאַנטיסט ראַבינאָװיטשן „ליטשנע“ אַלזאָ גיט נאָר אַהערצו אָט דעם קאַץ!
קאַץ איז אַ מעקלער נישט פֿון די געהױבענע. אײנער פֿון די, װאָס רײַבן זיך אַרום די גרעסערע מעקלערס, מעקלערן צװישן אײן מעקלער מיטן אַנדערן און, װי די פֿײגעלעך, כאַפּן זײ אונטער די ברעקעלעך, װאָס פֿאַלן אַראָפּ פֿון די שור־הברס מיט די לװיתנס פֿון דער בערזע… מערסטנטײל זעט איר זײ שפּאַצירן אַרום אין דרױסן, בײַ דער בערזע, און זעלטן, זײער זעלטן טרעפֿט איר זײ אין אַ בערזן־קאַפֿע בײַ די װײַסע טישלעך, װוּהין זײ כאַפּן זיך אַרײַן נאָר אונטער אַ נױט, באין־ברירה, װען דאָס קנעפּל, װאָס שטײט אין דרױסן אױף דער װאַך, האָט אױף זײ געװאָרפֿן אַן אױג און מבֿטיח געװען, אַז טאָמער הערן זײ נישט אױף אַרומצודרײען זיך אױפֿן טראָטואַר, אַזױ פֿירט ער זײ אָפּ ― זײ װײסן שױן װוּהין… אַלײן איז אָט דער קאַץ אַ קלײניטשקער, מיט קורצינקע פֿיסעלעך, און דערפֿאַר רופֿט מען אים דאָ נישט קאַץ, נאָר קעצעלע.
― זאָגט נאָר, קעצעלע, ס'איז אמת, װאָס מע זאָגט, אַז איר קענט זיך מיט דעם דאַנטיסט, מיט דעם ראַבינאָװיטשן „ליטשנע“?
― נאָך אַ מין קענען! נאָך אַ מין „ליטשנע“! ― זאָגט קעצעלע און איז צופֿרידן, װאָס גרױסע מעקלערס רעדן מיט אים װי מיט זײער גלײַכן, גאָר זאַ פּאַניבראַטאַзапанибрата: גוט־ברודעריש. מען בעט אים גאָר זיצן.
― װאָס װעט איר טרינקען? טײ אָדער קאַװע?
― לאָז זײַן טײ, לאָז זײַן קאַװע, ― זאָגט קעצעלע און זעצט זיך אַװעק גאַנץ ברײטלעך, גלעט זיך אױס כּלומרשט דאָס בערדל מיט די װאָנצעס און לאָזט אַרױס אַ קלײן הוסטעלע.
ער איז אױפֿן זיבעטן הימל. ער פֿילט, אַז איצט, אין דער מינוט, איז דער העלד פֿון טאָג אָט דאָ ער, קאַץ.
― זאָגט־זשע נאָר, פּאַני קאַץ (אױף אַ מינוט װערט ער אױס קעצעלע, נאָר קאַץ), שױן עפּעס לאַנג, אַז איר קענט זיך מיט דעם דאָזיקן דאַנטיסט, מיט דעם ראַבינאָװיטשן? װער אין ער? פֿון װאַנען איז ער? טרינקט, פֿאַרװאָס טרינקט איר נישט?
― האָט צײַט! אַלצדינג אױף אַמאָל? ― זאָגט קאַץ און װאַרפֿט אַרײַן אַלע פֿיר שטיקלעך צוקער אין דעם גלעזל קאַװע, װי אַ מענטש, װאָס איז אַנדערש נישט געװױנט געװאָרן צו טרינקען נאָר זיס, ― קענען קען איך זיך מיט אים שױן לאַנג, ס'איז רעכט צו זאָגן, נאָך פֿון אָנהײב װינטער אָן. נאָר נאָענט האָבן מיר זיך מיט אים באַקענט ערשט אַרום חנוכּה־צײַט (פּלוצלינג צעלאַכט זיך קעצעלע, דערמאַנט זיך עפּעס זײער אַ לעכעריקס) כע־כע־כע! װיפֿל מאָל, מײנט איר, כּדומה למשל, האָבן מיר מיט אים געשפּילט אינאײנעם אין „סטוקלקעстукалка“, אין „באַנטשאָקбанчик: Faro“ און אין „טערטל־מערטל“, נײן װיפֿל אַן ערך? זענט איר זיך משער?…
קעצעלע קוקט אַרום די גאַנצע כאַליאַסטרע מעקלערס און ספּעקולאַנטן, װאָס פֿאַר אַן אײַנדרוק דאָס האָט אױף זײ געמאַכט, און פֿאַרזופּנדיק מיט דער זיסע קאַװע, דערצײלט ער װײַטער:
מיט אים שפּילן אין קאָרטן, הערט איר, איז מסוכּן נפֿש! אין „סטוקלקע“, למשל, קלאַפּט ער אײַך אַלע מאָל „טיאָמנע“. אין „באַנטשאָק“, אַז מע שפּילט מעג זײַן אַ פֿולע שיסל מיט געלט, איז נישט זײַן עסק. „װאַבאַנקвабанк: אַלץ אַרײַן“ ― און רופֿט מיך קנאַקניסל! און אין „טערטל־מערטל“ איז גאָר אַן אומגליק: װינציקער װי אַ קאַרב אַ קאָרט װײסט ער נישט. און אַמאָל איז רעכט צו זאָגן צװײ קאַרבן אַ קאָרט! און דרײַ קאַרבן אַ קאָרט! און אַ פֿינפֿערל אַ קאָרט איז אױך אַ מטבע! ― אַז מע שמועסט געלט איז - טפֿו!
קעצעלע איז גאַנץ צופֿרידן מיטן עפֿעקט, װאָס זײַנע װערטער מאַכן אױף דער בערזע און װיל דערצײלן נאָך גרעסערע װוּנדער פֿון דעם, װי אַזױ דער דאַנטיסט ראַבינאָװיטש שפּילט אין קאָרטן, האַקט מען אים איבער:
― גוט, גוט. נאָר װוּ נעמט ער עס אַזױ פֿיל געלט?
קעצעלע צעלאַכט זיך מיט אַ צעשאָטן געלעכטערל װי אַרבעסלעך: כע־כע־כע!
― גוט געזאָגט, װי איך בין אַ ייִד. װוּ נעמט ער געלט? יענער איז אַ גבֿיר, אַן אַדיר, אַ מיליאָנער! דאָס הײסט, ער אַלײן קײן סך געלט האָט נישט. ער האָט זײַן אײגנס אַ מומע אַ מיליאָנערשע, װאָס פֿאַרמאָגט, ס'איז רעכט צו זאָגן, גוטע דריטהאַלבן מיליאָן, אין סיביר…
― אין סיביר?
― ס'רעדט זיך אַזױ אין סיביר. מײנען מײנט מען אין די טיף רוסישע גובערניעס. פֿון דאָרטן שטאַמט ער און דערפֿאַר טאַקע רעדט ער נאָר אױף רוסיש און נישט אַ װאָרט ייִדיש. ס'איז רעכט צו זאָגן, אַז אױף ייִדיש פֿאַרשטײט ער גאָרנישט. אָבער װאָס גאָרנישט הײסט! װי זאָגט איר, נישט אַ לעק. פֿונדעסטװעגן, אײנס צום אַנדערן געהער זיך נישט אָן. אַ יונגערמאַן, אױף מיר אַזאַ יאָר! געענדיקט מיט אַ גאָלדענעם מעדאַל און שטודירט אױף דאַנטיסט און איז פֿאַרליבט אין דעם בעל־הביתס טעכטערל, שאַפּיראָ רופֿט מען אים, ער איז, אָט דער שאַפּיראָ הײסט עס, אַלײן אַ סלוזשעשטשיслужащий: באַאַמטער, אַ בוכהאַלטער און נישט קײן איבעריקער קײן איבערגעשפּיצטער. אַזױ זיך אַ ייִד אַ מיטלמעסיקער, דאָס הײסט, נישט קײן גרױסער חכם און נישט קײן קלײנער נאַר, כע־כע־כע! דערפֿאַר אָבער האָט ער אַ טעכטערל ― איר זאָלט זען אַ מױד ― נו, נו!
אַזױ לאָזט אױס קעצעלע, מוט זיך אַ קוש די שפּיץ פֿינגער, פֿאַרזופּט מיט דעם לעצטן ביסל קאַװע און באַלעקט זיך די פֿאַרנעצטע װאָנצעס מיט דער צונג פֿון אונטן אַרױף.
די בערזע־לײַט האָבן ליב אױסהערן אַ זאַך דװקא מיט קאָפּ. זײ האָבן אָבער ליב אַרײַנצוגריבלען זיך אַ ביסל טיפֿער, באַטראַכטן עס פֿון אַלע זײַטן און צוגלידערן װי עס געהער צו זײַן. עפּעס האָט אַרױסגעזען בײַ זײ די גאַנצע געשיכטע, װאָס קעצעלע דערצײלט, משונה װילד און נישט געלײגט זיך אױפֿן מוח. נאָך אַ מאָל: אַ ייִד קומט פֿון סיביר, האָט אַ מומע פֿון דריטהאַלבן מיליאָן ― לאָמיר פֿון זײ האַלב אַװעקשענקען דער װאַנט און אַ דריטל אַרײַנװאַרפֿן אין װאַסער, װעט אױך בלײַבן גענוג. קומט ער צו פֿאָרן אַהער מיט אַ גאָלדענעם מעדאַל און שטודירט אױף דאַנטיסט, און שפּילט מיט קעצעלען אין „סטוקלקע“ און אין „טערטל־מערטל“! און צו די זײַדענע קלײדער פֿאַרליבט ער זיך אין אַן אָרעם מײדל פֿון אַ סלוזשעשטשי, ― זאָגט אײַך װאָס איר װילט, ס'איז עפּעס צו… צו… צו…
צו װאָס ― זאָגן זײ נישט. נאָר פֿון זײער שמועס שטױסט זיך קעצעלע, אַז דער עולם איז נישט אינגאַנצן צופֿרידן. זײַן פּנים באַקומט אַזאַ אַן אױסזען, װי אין דער צײַט, װען ער לײגט פֿאָר אָ געשעפֿט און עס װערט נישט אָנגענומען; די אױגן קוקן מאָדנע הינטיש. ער װיל צורעכט מאַכן דעם אײַנדרוק און זאָגט צו זײ װי מיט אַ געבעט.
― איך װײס נישט, װאָס אײַך קװעטשט אײגנטלעך. איר האָט מיך נישט װאָס חושד צו זײַן. װי זאָגט איר: „זאַ טשטאָ קופּיל זאַ טאָ פּראָדאַלза что купил за то продал: דאָס װאָס איך האָב געקױפֿט האָב איך פֿאַרקױפֿט“. איך גיב אײַך איבער נאָר דאָס, װאָס איך װײס, װאָס א י ך האָב געהערט, און װײַטער ― צוקאָפּנס בײַ אים בין איך, װי זאָגט איר, נישט געשטאַנען און זײַן געלט האָב איך נישט געצײלט, הײַנט װאָס האָט איר מיך דאָ חושד צו זײַן?
אומזיסט פֿאַרענטפֿערט זיך קעצעלע. אַרױסגעװאָרפֿן זײַנע רײד: קײנער הערט אים נישט. דער עולם רעדט שױן גאָר צװישן זיך. און נישט מע רעדט, נאָר מע אַמפּערט זיך, מע קריגט זיך און מע װאַרפֿט זיך דורך מיט שטעכװערטער. עס לאָזט זיך אױס, אַז אַ סך פֿון זײ קענען זיך אױך „ליטשנע“ מיט דעם ראַבינאָװיטשן. דאָס הײסט, קענען זיך קענען זײ נישט, נאָר געזען האָט מען אים װיפֿל מאָל מיט אָט דעם מײדל, שאַפּיראָס טאָכטער, אין טעאַטער, אין צירק און אין קינעמאַטאָגראַף, און גלאַט אױף דער גאַס שפּאַצירן. און דעם מײדלס פֿאָטער, שאַפּיראָן, קענען אַלע. אַ סימן, שלמה פֿאַמיליאַנט איז זײַנער אַ נאָענטער קרובֿ, טאַקע אַן אײגענער שװאָגער. דאָס הײסט, אָט דעם שאַפּיראָס װײַב און שלמה פֿאַמיליאַנט זענען שװעסטער און ברודער.
― איר קערט װעלן זאָגן קאַפּױר מיט די פֿיס אַרױף: אָט דער שאַפּיראָ מיט שלמה פֿאַמיליאַנטס װײַב זענען ברידער און שװעסטער.
― לאָז זײַן אַזױ. אָבער װאָס געהער זיך עס אָן מיטן דאַנטיסט ראַבינאָװיטש?
― הערט איר דאָך אַ מעשׂה: אַז אָט דער דאַנטיסט ראַבינאָװיטש איז אַ קװאַרטיראַנט פֿון דעם שאַפּיראָ דעם פֿאָטער פֿונעם מײדל דער קראַסאַװיצע, און דער שאַפּיראָ, דער פֿאָטער פֿון דער קראַסאַװיצע, װױנט נישט װײַט פֿון דעם שטשיגירינסקיס מוטער, קירילעכע רופֿט מען זי. און אָט דער שאַפּיראָ, דער פֿאָטער פֿון דער קראַסאַװיצע, האָט אַ זונדל אַ גימנאַזיסטל פֿון דריטע קלאַס פֿון אַ יאָר צװעלף־דרײַצן, װאָס איז געװען באַקאַנט און פֿלעגט שפּילן אין פֿערדלעך מיט קיריליכעס זונדל װאָלאָדי שטשיגירינסקי. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן, װי דאָ קײטלט זיך? ― דעריבער אין װאָס? דעריבער גײען קאַטשקעס באָרװעס? ― האַקט אים איבער אײנער.
― און גענדז אָן אַרבע־כּנפֿותן? לײגט צו נאָך אײנער.
― שיבֿעה דבֿרים בגולם, אַז איר לאָזט נישט אױסרעדן ביזן סוף,― זאָגט װײַטער יענער, װאָס גיט צו פֿאַרשטײן דעם שׂכל. ― הערט נאָר װי עס קײטלט זיך דאָ. באַדאַרף אָט דער דאַנטיסט ראַבינאָװיטש לערנען מיט דעם שאַפּיראָס גימנאַזיסטל. און אָט דעם שאַפּיראָס גימנאַזיסטל, װאָס איז באַקאַנט מיט דעם װאָלאָדקען און שפּילט מיט אים אין פֿערדלעך, באַדאַרף קומען אײנמאָל אַהײם און בעטן בײַ זײַן לערער, בײַם דאַנטיסט ראַבינאָװיטש הײסט עס, אַזױ װי אָט דער װאָלאָדקע איז אַן אָרעם ייִנגל, האָט נישט קײן לערער, און דער שטיפֿטאַטע זײַנער, דער גױ קיריל כמאַראַ, הרגעט אים און שלאָגט אים בעת ער, קיריל, שיכּורט זיך אָן; על־כּן זאָל דער דאַנטיסט ראַבינאָװיטש לערנען מיט זײַן חבֿר װאָלאָדקען אָן געלט. איר פֿאַרשטײט דעם שׂכל?
דעם שׂכל פֿאַרשטײט די בערזע. נאָר צי זי איז צופֿרידן ־ דאָס זעט מען נישט. פֿאַרקערט, מען האָט איר נאָר צערײצט דעם אַפּעטיט, נישט מער. אַדרבה, אַז אָט דער דאַנטיסט ראַבינאָװיטש איז אַזאַ װױלער און אַזאַ גוטער, אַז ער נעמט זיך אונטער לערנען מיט אַן אָרעם שגצל אָן געלט, נאָר פֿאַר רחמנות אַלײן, ― דעריבער איז געדרונגען, אַז ער האָט דאָס אים געהרגעט? דעריבער דאַרף מען כאַפּן אַ ייִדן און אײַנזעצן אים אין געפֿענקעניש? שטראַם־גראַם מאַך מיר אַ האַרמידער!
― צו װעמען האָט איר טענות, צו מיר? רופֿט זיך אָפּ אַ ייִד אַ מעקלער מיט אַ ממזרשן קוק און מיט זײער געדיכטע ברעמען.
― טשעפּעט זיך אָפּ, איך ראָב אײַך אַפֿילו נישט אין זינען! ― ענטפֿערט אים דער אַנדערער מעקלער, אַ יונגערמאַן אַן אָנכאַפּער מיט אַ הײזעריקלעך קול און מיט אַ רױט פּנים.
― אַז איר האָט מיך ניט אין זינען, ― מאַכט צו אים יענער װאָס מיט די געדיכטע ברעמען, ― הײַנט װאָס־זשע האָט איר צו מײַנע קנעפּלעך?
― ייִדן צאַפּט זיך בלוט ― רופֿט זיך אָפּ אַ דריטער, שױן נישט קײן מעקלער, נאָר אַ ספּעקולאַנט מיט געלע הענטשקעלעך און האַלט דעם קאָפּ אַ ביסל אױף אַ זײַט ― ייִדן צאַפּט זיך בלוט, און אײַך ליגט אין זינען װערטלען זיך.
בײדע מעקלערס, דער יונגערמאַן דער אָנכאַפּער און דער װאָס מיט די געדיכטע ברעמען, קערעװען זיך אױס אײנער צום אַנדערן מיט יענער זײַט, װאָס מע באַדאַרף בעטן מחילה…
הכּלל, װוּ־זשע האַלטן מיר מיט אונדזער ראַבינאָװיטשן?
און דער שמועס ציט זיך װײַטער מיט נאָך מער היץ און מיט נאָך מער פֿײַער.
דער גיהנום קאָכט ― די בערזע װיגט זיך. דאָס דרײַ־און־זעכציקסטע קאַפּיטל דער „פֿ אַ ר ב ר ע כ ע ר“ א ױ פֿ ן פֿ אַ ר ה ע ר
צװישן אַלע, װאָס האָבן אײַנגעלײגט די װעלט און געקאָכט זיך איבער דעם „פֿאַרברעכער“, װאָס מע האָט געפֿונען, איז געװען גאָר אײנער, װאָס האָט ניט אַרױסבאַװיזן קײן סימן אַפֿילו, אַז ער איז אױפֿגערעגט אָדער אומרויִק. דאָס איז געװען דער „פֿאַרברעכער“ אַלײן.
צו באַװוּנדערן, װי רויִק און נישט געצװוּנגען דער דאַנטיסט ראַבינאָװיטש האָט זיך געהאַלטן, אַז מע האָט אים, נאָכדעם װי ער האָט זיך גוט אױסגעשלאָפֿן און רעכט איבערגעביסן, אַרײַנגעפֿירט און אַװעקגעשטעלט פֿאַר דער אױספֿאָרשונג און גענומען נאָך אַ מאָל אױפֿן פֿאַרהער, ― ער זאָל זאָגן, װאָס װײס ער װעגן דעם געהרגעטן ייִנגל װלאַדימיר טשיגירינסקי?
אָ! ער װײס אַ סך, זײער אַ סך װעגן דעם דאָזיקן טרױעריקן פֿאַקט: און ער חזרט איבער נאָך אַ מאָל דאָס, װאָס ער האָט שױן אין דער פֿרי געזאָגט: אַז ער האָט אַלײן אין זינען געהאַט אַרױסצוטרעטן מיט זײַן מעלדונג, נאָר ער האָט זיך אָפּגעהאַלטן ביז אַהער פֿון אַרײַנרײַסן זיך נישט־גערופֿענערהײט אין דער אױספֿאָרשונג, איבער אַ סך טעמים. ערשטנס, האָט ער נישט געװאָלט זײַן קײן ממזר, שפּילן אַ ראָל פֿון אַ שפּיאָן… צװײטנס, האָט ער גערעכנט, װי ער האָט שױן אין דער פֿרי באַמערקט, אַז די אױספֿאָרשונג װעט שױן אַלײן אַרױפֿפֿירן אױפֿן ריכטיקן װעג איצט, װיבאַלד ער זעט, אַז מע האָט די עלטערן פֿונעם געהרגעטן באַפֿרײַט און מע האָט אַרײַנגעצױגן אַהער מענטשן זײַטיקע, צום בײַשפּיל, דעם ייִדן שאַפּיראָ מיט זײַנע קינדער, װאָס זענען גאָט די נשמה שולדיק, האָט ער שױן חרטה, װאָס ער האָט געשװיגן ביז אַהער. ער קאָן זאָגן, אַז ע ס ל י ג ט א י ם א ױ ף ז ײַ ן ג ע װ י ס ן .
אַזױ האָט ראַבינאָװיטש־פּאָפּאָװ אָנגעהױבן מיט זײַן געדיכטע באַריטאָן־שטימע, װאָס איז געװען אַ ביסל צו־הױך גענומען און װאָס האָט אַ ביסל צו־שטאַרק אָפּגעקלונגען אינעם גרױסן ברײטן, נאָר פּוסטן חדר, װאָס איז באַשטאַנען מער נישט װי פֿון אַ לאַנגן טיש מיט געװאַנט געדעקט, עטלעכע הױכע שטולן מיט געשניצטע װענטלעך און לאַנגע געפּאָלירטע בענק אַרום און אַרום האַרט בײַ די װענט. פֿונדעסטװעגן, נישט קוקנדיק אױפֿן צו ― הױכן טאָן, האָבן די דאָזיקע עטלעכע װערטער פֿונעם „פֿאַרברעכער“, און איבערהױפּט די לעצטע, אַז ע ס ל י ג ט א ױ ף ז ײַ ן ג ע װ י ס ן , געמאַכט אַ גוטן אײַנדרוק אױף די אױספֿאָרשער, װאָס זענען באַשטאַנען פֿון דרײַ מענטשן: אײנער - דערזעלבער, װאָס האָט אים גענומען אױספֿרעגן נאָך אין דער פֿרי ― דאָס איז געװען אַ מענטש פֿול מיט ענערגיע, אַ טיפֿער ברונעט מיט געדיכטע שטײענדיקע אונטערגעשױרענע האָר מיט אַ שװאַרצן פּענסנע. די ענערגיע רעדט אַרױס בײַ אים פֿון זײַנע שאַרפֿע אױגן, פֿון זײַן שאַרפֿער שטימע און פֿון זײַן יעדן ריר. אַז ער רעדט, האָט ער ליב אױסציִען די װערטער און כּמעט אױף יעדן צװײטן־דריטן װאָרט שטעלן די טראָפּ, אונטערשטרײַכן און בעת־מעשׂה האַלב צומאַכן די אױגן. דאָס איז געװען דער פֿירער פֿון דעם פֿאַרהער, דער סודעבנעсудебне: געריכט סלידאָװאַטעל.
דער אַנדערער - אַ בלאָנדין, נאָך גאָר ― אַ יונגער מאַן, נאָר שױן מיט אַ גלאַטן קאָפּ, אָן אַ סימן פֿון געװוּקס, און מיט אַ הױכן גלאַנצנדיקן שטערן, װאָס גיט זיך שטאַרק אַרױס פֿאָרנט, און זעט אױס דעריבער װי ער האָט נישט אײן קאָפּ, נאָר צװײ. אין די גאָלדענע ברילן זיצן בײַ אים אַזעלכע דיקע שאַרפֿע גלעזלעך, אַן קױם װאָס מע זעט אַרױס דורך זײ די אױגן, װעלכע קוקן נישט, נאָר זײ שטעכן דורך װי שפּיזן. דאָס איז אַ קאַנדידאַט אױף סלידאָװאַטעל.
און דער דריטער ― אַ הױכער יונג מיט שפּאָרן, מיט פֿאַרב אין די באַקן, זײער אַן עלעגאַנטער אָפֿיציר מיט אַקסלבענדער און מיט אַ לעבעדיק פּנים פֿון אַ מענטשן, װאָס פֿאַרשטײט צו לעבן אַ גוטן טאָג. דער דאָזיקער דריטער האָט זיך די גאַנצע צײַט געהאַלטן װי אַ זײַטיקער פּאַרשױן, װאָס נעמט נישט קײן אָנטײל אין דער אױספֿאָרשונג און װאָס איז געקומען מער נישט אױס גרױס אינטערעס צום פּראָצעס און צום באַשולדיקטן. אַלע דרײַ האָבן אױסגעװיזן װי צופֿרידן מיט דער האַלטונג פֿונעם דאָזיקן „אינטעליגענטן פֿאַרברעכער“.
נאָכדעם װי מע האָט אים איבעראַנײַס איבערגעפֿרעגט און פֿאַרשריבן זײַן נאָמען מיט זײַנע יאָרן מיט זײַן שטאַם מיט זײַן באַשעפֿטיקונג מיט די אַלע איבעריקע פֿאָרמאַליטעטן, האָט אים דער פֿירער פֿונעם פֿאַרהער, װאָס מיטן ענערגישן פּנים און מיטן שװאַרצן פּענסנע, אין זײער אַ פֿרײַנדלעכן טאָן פֿאָרגעלײגט, ער זאָל דערצײלן בהדרגה, נישט געכאַפּט און פּינקטלעך, אַלצדינג, די גאַנצע געשיכטע, פֿונעם אָנהײב ביזן סוף, מיט אַלע אײנצלהײטן און מיט און מיט אַלע קלײניקײטן, װי אַזױ, װוּ און װען דאָס איז פֿאָרגעקומען, און אַז ער זאָל אָנרופֿן בײַ די נעמען אַלע די, װאָס האָבן זיך באַטײליקט אינעם מאָרד, צו װעלכן צװעק און אַזױ װײַטער.
נאָך דעם דאָזיקן אַרײַנטריט האָבן זיך אַלע דרײַ צוגערוקט צום טיש און צוגעגרײט זיך אױסהערן די אינטערעסאַנטע דערקלערונג, װאָס דער פֿאַרברעכער האָט זײ נאָך אין דער פֿרי צוגעזאָגט צו געבן און האָט זײ מבֿטיח געװען, אַז „זײ װעלן שטױנען“…
דער באַשולדיקטער איז אױך געװען נישט װינציק צופֿרידן, װאָס מע האָט זיך צוגעגרײט אים הערן, װי עס האָט אױסגעװיזן, מיט קאָפּ. עס אין אים געװען אָנגענעמען, ערשטנס, װאָס צוליב אים, װיבאַלד ער װעט נאָר אָפּגעבן זײַן ראַפּאָרט, אַזױ װעט מען די אומשולדיקע שאַפּיראָס מסתּמא באַלד אַרױסלאָזן פֿרײַ און אפֿשר נאָך בעטן מחילה, װאָס מע האָט זײ חושד געװען אין אַזאַ זאַך. צװײטנס ― װאָס ער װעט מיטהעלפֿן דער אױספֿאָרשונג אַרױף אױפֿן ריכטיקן װעג און אױפֿדעקן די אמתע מערדער פֿונעם אומגליקלעכן װאָלאָדקע. דעריבער איז ער צוגעטראָטן צו זײַן דערקלערונג פֿרײלעך, לעבעדיק. ער האָט גאָר נישט געװוּסט, פֿון װאַנען ער זאָל אָנהײבן: פֿון דעם מאָמענט, װאָס דער װאָלאָדקע איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן? פֿון דעם, װאָס ער, ראַבינאָװיטש, האָט איבערגעקלערט און איבערגעפֿילט, בעת ער האָט צום ערשטן מאָל געלײענט די געװיסע אַרטיקלען אין די געװיסע בלעטער װעגן דעם געהרגעטן װאָלאָדי שטשיגירינסקי פֿון ייִדן צוליב זײער מצה אױף פּסח?… דערבײַ האָט ער אין זינען געהאַט זאָגן אַ פּאָר װערטער בכלל װעגן דעם אומזיניקן בלוט־בילבול, װאָס װאָלט שױן צײַט געװען, מען זאָל מאַכן אַ סוף דערמיט. דערנאָך האָט ער זיך באַטראַכט, אַן דאָס װעט ער איבערלאָזן אױפֿן סוף און איצט װעט ער זײ בעסער איבערגעבן די געשיכטע פֿון סאַמע אָנהײב, װי אַזױ ער האָט זיך באַקאַנט צום ערשטן מאָל מיט דעם ייִנגל װאָלאָדי שטשיגירינסקי און װי אַזױ זײַנע עלטערן, פֿינצטערע, אומגעבילדעטע מענטשן, האָבן געקוקט אױף אים קרום, נישט געװען צופֿרידן, װאָס ער, אַן אומבאַקאַנטער סטודענט, שלאָגט זיך אָן אַלײן צו לערנען מיט זײער קינד אומזיסט… ער װעט קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן די דאָזיקע קאָמישע סצענע, װי אַזױ ער איז אַרײַנגעקומען צום ערשטן מאָל צו װאָלאָדקען אַהײם, געטראָפֿן דעם שטיפֿפֿאָטער קיריל כמאַראַ, אַן אָנגעברוגזטן, װי אַ מענטש, װאָס האָט זיך נאָר־װאָס אױסגעניכטערט און איז בײז אױף דער גאַנצער װעלט. „װאָס דאַרפֿט איר?“ ― איז אױף אים אָנגעפֿאַלן דער אױסגעניכטערטער כמאַראַ. „אַזױ און אַזױ, בײַ אײַך, האָב איך געהערט זאָגן, איז דאָ אַ ייִנגל, הײסט ער װאָלאָדקע און װיל זיך לערנען און האָט נישט מיט װעמען…“ איז דער קיריל געװאָרן נאָך מער בײן. „מיט אײַך װאָס געהער דאָס זיך אָן?…“
ראַבינאָװיטש האָט זיך ערשט פֿאַרקאַטשעט צו דערצײלן און דערצײלן, װי אַזױ נאָכדעם ס'איז אָנגעקומען קירילעכע און, דערהערט דעם שמועס, איז זי געבליבן שטײן אין מיטן שטוב אַ דערשראָקענע, נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס װיל מען אײגנטלעך פֿון איר װאָלאָדקען האָבן? ― האָט אים אָבער דער פֿירער פֿונעם פֿאַרהער, דער װאָס מיטן ענערגישן פּנים און מיטן שװאַרצן פּענסנע, פּלוצעם איבערגעהאַקט אין מיטן.
― איר װעט אפֿשר אַזױ גוט זײַן פֿריִער אונדז אױפֿקלערן, װי אַזױ איז דאָס געװען, װאָס איר זענט געקומען גראָד צו אָט דעם װאָלאָדי שטשיגירינסקי? פֿאַרװאָס אין געפֿאַלן דער גורל אױף אים און נישט אױף אַן אַנדערן? װער האָט אים א ױ ס ג ע ק ל י ב ן ? װער האָט אײַך אָ נ ג ע װ י ז ן אױף אים?
דאָ איז ראַבינאָװיטש געבליבן שטײן מיט אַ צעטומלט שמײכל אױף די ליפּן. עס איז געװען צו זען, אַז ער פֿאַרשטײט נישט, װאָס מע פֿרעגט בײַ אים: „װאָס פֿאַר אַ „גורל?…“
דער עלטערער, דער פֿירער פֿונעם פֿאַרהער, האָט אַרױסגעזען, אַז דער באַשולדיקטער איז װי צעמישט, מבֿולבל געװאָרן, האָט ער אים נאָך אַ מאָל פֿאָרגעלײגט, ער זאָל זיך מטריח זײַן איבערגעבן אַקוראַט, װ י אַ ז ױ א י ז ד אָ ס ג ע ש ע ן , װאָס ער איז געקומען ג ר אָ ד צו דעם ייִנגל װאָלאָדי שטשיגירינסקי?
„װי אַזױ דאָס איז געשען? ― דאָס איז געשען זײער פּשוט!“ ― און דער באַשולדיקטער דערצײלט די מעשׂה אַקוראַט װי געװען, װי־אַזױ אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן איז צו אים צוגעשטאַנען זײַן תּלמיד, שאַפּיראָס זונדל, אַ גימנאַזיסטל פֿון דריטע קלאַס, אָט דער, װאָס מע האָט אים נעכטן פֿאַרנומען אינאײנעם מיטן פֿאָטער: באשר אַזױ װי ער, דער גימנאַזיסט שאַפּיראָ, האָט אַ חבֿר װאָלאָדקע, אַן אָרעם ייִנגל פֿון זײער שכן, װאָס װיל לערנען און האָט נישט מיט װעמען, זאָל ער, ראַבינאָװיטש, אים געבן אַן אוראָק, כאָטש אײן מאָל אָדער צװײ מאָל אין װאָך, אומזיסט געװײנלעך, װאָרעם דער שטיפֿפֿאָטער װעט פֿאַר אים קײן געלט נישט װעלן צאָלן.
― האָט איר אים ש ױ ן , די רגע, צוליב געטאָן און איר האָט זיך ש ױ ן אױפֿגעהױבן און ש ױ ן אַװעקגעגאַנגען צו אָט דעם װאָלאָדקען?
דער באַשולדיקטער האָט אַ פּנים נישט אַזױ גיך געכאַפּט די איראָניע פֿון די דאָזיקע װערטער און געענטפֿערט בתּמימות, אַז נישט ש ױ ן ד י רגע האָט ער זיך אױפֿגעהױבן נאָר אַז דער תּלמיד שאַפּיראָ איז צוגעשטאַנען צו אים אײן מאָל און צװײ מאָל און דרײַ מאָל און נאָך אָנגעשטעלט די שװעסטער און די מוטער: „טוט אים צוליב“ ― האָט ער אים צוליב געטאָן און נאָר מיט אַ תּנאַי, אַז אָט דער װאָלאָדקע, װאָס ער בעט פֿאַר אים, זאָל קומען צו אים, צו ראַבינאָװיטשן אױפֿן אוראָק, נישט ער זאָל גײן אַהין.
― װאָס פֿאַר אַ מ ײ ן האָט איר געהאַט דערבײַ?…
דער באַשולדיקטער איז װידער געבליבן מבֿולבל, און דער עלטערער האָט אים אַװעקגעשטעלט נאָך אַ מאָל דאָס אײגענע:
― װאָס פֿאַר אַ מ ײ ן האָט איר געהאַט דערבײַ, װאָס איר האָט ד ו ר כ א ױ ס געװאָלט, אַז װאָלאָדקע זאָל קומען צו א ײַ ך אױפֿן אוראָק, נישט איר צו אים?
קײן שום מ ײ ן האָט ער דערבײַ נישט געהאַט ― ענטפֿערט זײ דער באַשולדיקטער בתּמימותדיק און פּראָסט, אָן קונצן. עס איז אים געװען מער אַנגענעמען צו לערנען מיט װאָלאָדקען בײַ די שאַפּיראָס אין שטוב און װײַטער גאָרנישט.
― מער אַנגענעמען, זאָגט איר? ― האַ… אפֿשר מער באַקװעם און מער נ ו צ ל ע ך ?… ― האָט אים יענער איבערגעפֿרעגט און געשטעלט די טראָפּ אױפֿן װאָרט ,נוצלעך“ און איבערגעקוקט זיך שטאַרק בעת־מעשׂה מיט זײַנע צװײ קאָלעגן.
― עס קאָן זײַן, אַז מער נוצלעך,― האָט דער באַשולדיקטער צוליב געטאָן, װידער פּראָסט, אָן קונצן, און גענומען דערצײלן װײַטער, אַז גײן צו אים האָט אָבער דער װאָלאָדקע נישט געקאָנט, װײַל שאַפּיראָ, װעלכער האָט נישט אָנגעהױבן צו װיסן װער װאָלאָדקע און װאָס װאָלאָדקע, האָט נישט געטאָרט װיסן פֿון דער גאַנצער געשיכטע: אַזױ אַז ער, ראַבינאָװיטש, האָט געמוזט אײַנגײן דערױף, ער זאָל קומען צו װאָלאָדקען אַהײם און דאָרט מאַכן מיט אים די אוראָקן אַלזאָ, אַזױ װי ער איז געקומען אַהין דעם ערשטן מאָל…
נאָר דאָ װערט דער באַשולדיקטער װידער איבערגעריסן:
― זאָגט נאָר: בעת אײער תּלמיד האָט מיט אײַך גערעדט װעגן װאָלאָדקען, האָט איר געװײנלעך געװוּסט, אַז דער װאָלאָדקע איז אַ קריסטלעך קינד?…
― װאָס איז דער אונטערשיד? ― ענטפֿערט דער באַשולדיקטער מיט פֿאַרװוּנדערונג - אַ קריסט, אָדער ניט אַ קריסט, אַן אָרעם ייִנגל און װיל לערנען, פֿאַרװאָס זאָל מען אים נישט העלפֿן?
― מיר לאָזן זיך נישט אַרײַן מיט אײַך אין פֿילאָזאָפֿיע… מיר בעטן אײַך נאָר, איר זאָלט ענטפֿערן גלײַך אױף דעם, װאָס מע, פֿרעגט בײַ אײַך. א י ר ה אָ ט ג ע װ וּ ס ט א י ן י ע נ ע ם מ אָ מ ע נ ט , אַ ז װ אָ ל אָ ד ק ע ש ט ש י ג י ר י נ ס ק י א י ז אַ ק ר י ס ט , אָ ד ע ר נ י ש ט ?…
אין די דאָזיקע װערטער האָט זיך שױן געלאָזט הערן אַ ביסל פֿאַרדראָס.
דער באַשולדיקטער טראַכט אַ װײַלע און זאָגט, אַז ער האָט עס געװוּסט.
דער, װאָס מיטן שװאַרצן פּענסנע, טוט אַ װוּנק צו דעם, װאָס מיט די שאַרפֿע ברילן ער זאָל דאָס פֿאַרשרײַבן. יענער פֿאַרשרײַבט און דער באַשולדיקטער קוקט נאָך מיט די אױגן, װי מען שרײַבט. ער פֿאַרשטײט נישט, װײַזט אױס, צו װאָס דאָס איז אַזױ נױטיק צו פֿאַרשרײַבן…
― אַלזאָ, דערצײלט, מיר האָרכן אײַך, ― מאַכט צו אים דער עלטערער שױן װידער מיט אַ װײכן פֿרײַנדלעכן טאָן און מיטן געדאַנק, ― אַז איצט װעט מען אים שױן הערן און מער נישט איבעררײַסן.
און װידער האָבן זיך אַלע דרײַ צונױפֿגערוקט און צוגעגרײט האָרכן מיט קאָפּ, װען װעט שױן קומען די רעכטע „דערקלערונג“, װאָס דער „פֿאַרברעכער“ האָט צוגעזאָגט געבן. און דער פֿאַרברעכער האָט זיך נישט געלאָזט לאַנג בעטן און האָט גאַנץ ברײטלעך און מיט זעלטענעם ייִשובֿ־הדעת רויִק גענומען דערצײלן אַלץ, װאָס ער װײס װעגן דעם דאָזיקן „שרעקלעכן רעטעניש“.
„אַז דער באַרג גײט ניט צום מחמד, גײט מחמד צום באַרג…“ ― אַזױ האָט דער פֿאַרברעכער אָנגעהױבן זײַן געשיכטע בהרחבֿה און דערצײלט גרינג און גלאַט, װי אַ װאַסער, װי אַזױ ער האָט אָנגעהױבן אַרײַנצוגײן צו אָט דעם װאָלאָדקען אַהײם, װי אַזױ ער האָט די ערשטע צײַט נישט באַמערקט קײן באַזונדערע זאַך, אױסער דעם, װאָס דעם װאָלאָדקעס מוטער און נאָך מער זײַן שטיפֿפֿאָטער קיריל כמאַראַ האָבן די ערשטע צײַט זיך באַגאַנגען מיט זײער אומזיסטיקן רעפּעטיטאָר עפּעס ניט אַזױ פֿרײַנדלעך; זײ האָבן געקוקט אױף אים, אַזױ האָט זיך אים אױסגעװיזן, מיט חשד, מיט פֿאַרדאַכט…“
― װאָס האָבן זײ געקאָנט האָבן אױף אײַך פֿאַר אַ פֿאַרדאַכט? ― בעט זיך דער עלטערער, דער סלידאָװאַטעל, נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿון איבערצורײַסן.
דאָס װײס ער נישט. אפֿשר האָבן זײ אים חושד געװען, אַז ער איז אַ געהײם־אַגענט פֿון דער פּאָליציע? ער האָט אַ סימן: בײַ די ערשטע אוראָקן איז דער שטיפֿפֿאָטער נישט אָפּגעטראָטן פֿונעם שטיפֿקינד, זיך צוגעהערט, טאָמער רעדט מיט אים דער רעפּעטיטאָר פֿון זײַטיקע זאַכן…
― איז דאָס אמת, אַז איר האָט זיך אײנמאָל אױסגעדריקט פֿאַר שטשיגירינסקיס שטיפֿפֿאָטער, פֿאַרן גױ קיריל כמאַראַ, אַז װען ער זאָל אײַך אַװעקגעבן זײַן שטיפֿקינד אין אײַערע י יִ ד י ש ע הענט, װאָלט איר פֿון אים געהאַט מער נוצן, װי ער האָט פֿון זײַן שטיפֿקינד? דאָס געדענקט ניט ראַבינאָװיטש. ער געדענקט נאָר, אַז ער האָט ניט אײן מאָל געלױבט זײַן תּלמיד פֿאַרן שטיפֿפֿאָטער, אַז װאָלאָדקע האָט גוטע פֿעיִקײטן צום לערנען. און דאָס איז געװען אַן אמת. װאָלאָדקע האָט װאָס װײַטער־װײַטער אַרױסגעװיזן אַזעלכע פֿעיִקײטן צום לערנען, אַז ער האָט גיך ליב געקראָגן דאָס דאָזיקע ייִנגל. אײן זאַך נאָר, װאָס װאָלאָדקע איז געװען, װי עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַן איבערגעשראָקענער און אַ ביסל אַ פֿאַרטראַכטער, אײנער פֿון יענע קינדער, װאָס לעבן אין זײער אײגענער פֿאַרבאָרגענער װעלט און האָבן עפּעס אױף דער נשמה. נאָר ער, ראַבינאָװיטש, האָט נישט אין זינען געהאַט אַפֿילו זיך אַרײַנרײַסן אין זײַן פֿאַרבאָרגן װעלטל. פֿאַר אים איז װאָלאָדקע געװען מער נישט װי אַן אָרעם ייִנגל, װאָס נײטיקט זיך אין זײַן אוראָק און װײַטער גײט אים נישט אָן… געװוּסט האָט ער, דאָס הײסט ער האָט געהערט פֿון שאַפּיראָס קינדער, אַז װאָלאָדקע איז בײַ קיריל כמאַראַ אױף גרױסע צרות און אַז ער װערט פֿונעם שטיפֿפֿאָטער זײער אָפֿט געשלאָגן. איז דאָס אָבער אױך געװען נישט זײַן עסק. נאָר אײנמאָל האָט זיך געטראָפֿן, ער איז געװען ניט װילנדיק אַן עדות פֿון זײער אַ טרױעריקער סצענע: זײַן תּלמיד שאַפּיראָ איז אַרײַנגעפֿאַלן אײנמאָל אין שטוב אַרײַן מיט אַן אימפּעט. „מע הרגעט װאָלאָדקען!“ איז אַזױ װי זײ זענען געזעסן ― ער און די פֿרױ פֿון שאַפּיראָן און איר טאָכטער ― אַזױ זענען זײ אַלע דרײַ אַרײַנגעלאָפֿן צו זײער שכנה, צו קיריליכען, און אַרױסגעריסן דעם אומגליקלעכן װאָלאָדקען פֿונעם שטיפֿפֿאָטערס הענט קױם אַ לעבעדיקן. פֿון דעמאָלט אָן האָט זײַן תּלמיד װאָלאָדקע באַקומען צו אים מער צוטרױען…
― און איר פֿלעגט אים אָפֿטלעך ברענגען מתּנות?… ־ רײַסט אים װידער איבער דער עלטערער.
מתּנות? נײן. ביכלעך האָט ער אים יאָ אַ פּאָר מאָל געבראַכט צו טראָגן. אַלטע ביכלעך פֿון זײַן ייִדישן תּלמיד, װאָס יענער האָט זײ שױן במילא נישט באַדאַרפֿט האָבן און װאָלאָדקען זענען זײ געװען נײטיק…
― און קײן געלט האָט איר אים קײנמאָל נישט געגעבן? ― פֿרעגט אים איבער יענער און פֿאַרקוקט אים אין די אױגן אַרײַן.
„נײן, דאַכט זיך, אַז קײנמאָל ניט.“
― דערמאַנט אײַך, אפֿשר איז יאָ געװען אַמאָל דער פֿאַל? דאַכט זיך, איר האָט אים געגעבן אַ זילבערנע מטבע, ער זאָל זיך קױפֿן אַ באַל אױף צו שפּילן?…
דער באַשולדיקטער דערמאַנט זיך. „אַך, יאָ. אמת.ס'איז געװען אַמאָל דער פֿאַל“.
― למאַי־זשע פֿאַרלײקנט איר פֿאַקטן?…
דער באַשולדיקטער קוקט פֿאַרװוּנדערט. „פֿאַקטן?… ער האָט עס גערעכנט פֿאַר אַזאַ קלײניקײט, אַז ס'איז גאָר ניט כּדאַי דערפֿון צו רעדן, ובפֿרט עס געהער זיך צום עסק כּלל־וכּלל נישט אָן“…
― צי עס געהער זיך ניט אָן אָדער עס געהער זיך יאָ אָן ― דאָס לאָזט שױן איבער פֿאַר אונדז ― מאַכט צו אים דער סלידאָװאַטעל מיט אַ שאַרפֿן טאָן, ― איר זײַט אַזױ גוט און דערצײלט אונדז אַלעס און לאָזט נישט דורך קײן פֿאַקטן, זײ מעגן זײַן קלײניקײטן.
דאָ איז דער באַשולדיקטער געבליבן שױן גאָר מטושטש, פֿאַרגעסן, װוּ ער האַלט, און דעריבער איז ער רױט געװאָרן ביז איבער די אױערן, װאָס האָט געקאָנט דינען פֿאַר אַ באַװײַז, אַז דער מענטש װיל עפּעס פֿאַרלײקענען און אַז מע האָט אים געכאַפּט אין אַ ליגן און ער װײסט ניט, װאָס צו טאָן װײַטער. און דערצו האָבן זיך דרײַ פּאָר אױגן אַזױ שטאַרק אײַנגעקוקט אין אים, אַז ער האָט אַזש אָנגעהױבן צו שװיצן. דער עלטערער פֿון די דרײַ איז אים געקומען צו הילף:
― אַלזאָ האָט איר זיך אָפּגעשטעלט דערױף, װי אַזױ איר האָט זיך א ײַ נ ג ע ק ױ פֿ ט צו אײַער תּלמיד: דאָס הײסט, װי אַזױ ער האָט באַקומען צו אײַך װאָס װײַטער אַלץ מער צוטרױען… װאָס־זשע, הײסט עס, איז ד ע ר פֿ ו ן אַ ר ױ ס ג ע ק ו מ ע ן ?
― דערפֿון איז ניט אַרױסגעקומען גאָרנישט, ― זאָגט דער באַשולדיקטער און קערט זיך אום צוריק צו זײַן דערצײלונג: ― אײנמאָל ― דאָס איז געװען, ער האָט קײן טעות ניט, אין מיטן װינטער ― קומט ער צו גײן און טרעפֿט דעם תּלמיד װאָלאָדקען אַ פֿאַרװײנטן: „װאָס איז, װאָלאָדקע, מע האָט דיך געשלאָגן?“ ―„נײן, נאָך ערגער…“ „װאָס קאָן זײַן ערגער?“ ― „מע װיל מיך קױלען…“ „װער װיל דיך קױלען?“ ― „זײ װילן מיך קױלען…“ „נאַרישקײטן! פֿון װאַנען האָסטו עס גענומען?“ און װאָלאָדקע דערצײלט אים אַ גאַנצע געשיכטע, װאָס ער קאָן זי איבערגעבן אין קורצן:
װאָלאָדקעס שטיפֿפֿאָטער, קיריל כמאַראַ, פֿאַרנעמט זיך מיט גנבֿה, דאָס הײסט ער אַלײן גײט ניט גנבֿענען, עס נײען אַנדערע פֿאַר אים. זײ זענען אַ גאַנצע קאָמפּאַניע. קומט בײַנאַכט ― גײען זײ אַרױס אױף דער אַרבעט, און אַלצדינג, װאָס מע מאַכט דורך דער נאַכט, ברענגט מען דאָס צו זײ, און זײַן שטיפֿפֿאָטער געפֿינט שױן דערױף אַן אָרט: װוּ דער שטיפֿפֿאָטער באַהאַלט, װײס נישט װאָלאָדקע. קײנער װײס ניט… װיפֿל מאָל ס'איז שױן געװען פּאָליציע, געמאַכט „אָביסקן“, נאָר מע קאָן נישט געפֿינען גאָרנישט. דערװײַל טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, עפּעס אַ פּריץ מיט בלױע ברילן שטײט אין גאַס, ניט װײַט פֿון זײער שטוב, האַלט אין די הענט אַ סקאָרמוטש און קנאַקט ניסלעך, אַ ניסל נאָך אַ ניסל. שטעלט זיך װאָלאָדקע אָפּ און קוקט, װי דער פּריץ קנאַקט ניסלעך. דערזעט דער פּריץ, אַז װאָלאָדקע קוקט, מאַכט ער צו אים: „װילסט?“ און דערלאַנגט אים אַ פֿולע זשמעניע מיט ניסלעך… דאָס איז געװען אײנמאָל. דאָס אַנדערע מאָל דערזעט ער װידער דעמזעלבן פּריץ מיט די בלױע ברילן װידער אױפֿן זעלבן אָרט און װידער מיט אַ סקאָרמוטש און סמאָצקעט צוקערקעס. דערזעט ער, װי װאָלאָדקע קוקט אױף אים, מאַכט ער צו אים: „װילסט?“ און דערלאַנגט אים אַ צוקערקע. דאָס דריטע מאָל באַגעגנט ער װאָלאָדקען, רופֿט ער אים צו און דערלאַנגט אים אָ מטבע און מאַכט צו אים: „נאַ, װעסט דיר אַלײן קױפֿן, װאָס דו װילסט. דו ביסט דאָך אַ װױל ייִנגעלע… דו זאָג מיר אָט װאָס: דו ביסט קיריל כמאַראַס אַ שטיפֿזונדל, איך קען דיך, דײַן שטיפֿטאַטע האַנדלט מיט גנבֿהשע זאַכן, נאָר ער באַהאַלט זײ אַזױ, אַז דער רוח אַלײן װעט זײ נישט געפֿינען… זאָלסט זײַן אַ װױלינקער, אַ קלוגיטשקער, װאָלסטו זיך אונטערגעהערט, װאָס דײַן שטיפֿטאַטע רעדט ביט דער חבֿרה און װאָלסט זיך אונטערגעקוקט, װוּהין מע טראָגט די גנבֿהשע זאַכן.. דו דאַרפֿסט ניט מורא האָבן, נאַרעלע, פֿאַר קײן זאַך. דײַן מאַמע װעט דאָס ניט שאַטן, און דײַן שטיפֿטאַטן, אַז מע װעט אײַנזעצן, װעט זײַן פֿאַר דיר בעסער ― װעסט װינציקער זײַן געשלאָגן…“ געקומען אַהײם, האָט זיך װאָלאָדקע אַ טראַכט געגעבן: װאָס זאָל ער טאָן? זאָל ער דערצײלן דער מאַמען צי נײן? און גײט און דערצײלט דער מאַמע, פֿאַרשטײט זיך, בסוד. גײט די נאַרישע קירילעכע און גיט עס איבער אַלצדינג דעם מאַן. װערט ער מלא־רציחה און װיל שלאָגן װאָלאָדקען. שטעלט זיך אײַן פֿאַר אים די מוטער. גײט אַװעק אַ טאָג און אַ נאַכט און נאָך אַ טאָג. און אױף דער אַנדערער נאַכט ליגט װאָלאָדקע אױף דער ערד אין זײַן װינקעלע און מאַכט זיך װי ער שלאָפֿט, הערט ער אַ שמועס, װי זײַן שטיפֿטאַטע רעדט מיט דער חבֿרה גנבֿים, גיט זײ איבער די מעשׂה מיטן פּריץ און האַלט זיך מיט זײ אַן עצה: „װאָס טוט מען מיטן ממזר?“… „ממזר“ ― דאָס מײנט מען אים, װאָלאָדקען… זײַן שטיפֿפֿאָטער, קיריל כמאַראַ, רופֿט אים ניט מיט קײן אַנדער נאָמען אױסער „בײַסטרוק“ (דער ממזר). װאָלאָדקע הײבט אָן נאָך שטאַרקער צו כראָפּען אין הערט, װי אײנער פֿון זײ רופֿט זיך אָן, אַז „מע באַדאַרף דעם ממזר באַשטאַטן (אוקאָקאָשיטукокошить: אומברענגען)“. װעמען די דאָזיקע װערטער האָבן געהערט ― דאָס קאָן װאָלאָדקע ניט זאָגן אַקוראַט. נאָר דאָס װאָרט „אוקאָקאָשיט“ ― דאָס האָט ער געהערט פֿאַר זיכער… דאָס איבעריקע, װאָס די חבֿרה האָבן גערעדט, האָט ער שױן ניט געקאָנט הערן, װאָרעם ס'איז אָנגעקומען די מוטער און זײ זענען גאָר אַנטשװיגן געװאָרן… פֿון דעמאָלט אָן ― אַזױ האָט אים װאָלאָדקע געזאָגט ― איז ער ניט זיכער מיטן לעבן. אַלע נאַכט, װען ער לײגט זיך שלאָפֿן און לאָז ער נאָר צומאַכן די אױגן, אַזױ מאָלט זיך אים אױס, אַז אָט קומט מען צו אים מיט אַ מעסער און מע מאַכט אים כיק איבערן האַלדז, אָדער מע נעמט אַ שאַרפֿע האַק און מע האַקט אים אָפּ דעם קאָפּ.
פֿאַרשטײט זיך, אַז ער האָט אים אױסגעלאַכט און באַרויִקט, װי װײַט מעגלעך, ― אַזױ לאָזט אױס דער פֿאַרברעכער זײַן דערצײלונג, ― און װאָלאָדקע האָט, װי עס װײַזט אױס, פֿון דער מעשׂה גיך פֿאַרגעסן, װאָרעם ער האָט װידער זיך גענומען צום לערנען. ער אָבער האָט פֿון דער געשיכטע ניט פֿאַרגעסן. װיבאַלד װאָלאָדקע איז נאָר פֿאַרפֿאַלן געװאָרן און זײַן מוטער קירילעכע איז געקומען צו די שאַפּיראָס זיך נאָכפֿרעגן אױף איר פֿאַרפֿאַלענעם זון, האָט ער איר גלײַך אָנגעװיזן, װוּהין זי זאָל גײן און בײַ װעמען זי זאָל זיך נאָכפֿרעגן. ער, ראַבינאָװיטש, האַלט ניט פֿון דער מײנונג, אַז דאָס איז אױסשליסלעך דעם שטיפֿפֿאָטערס שטיקל אַרבעט, װי אַנדערע רעכענען, איבער עפּעס אַ ירושה, װאָס דער װאָלאָדקע האָט אױף זיך געהאַט. געװיס האָט דער קיריל כמאַראַ אין דעם אַ גרױסן חלק. נאָר אין דער דאָזיקער בלוטיקער געשיכטע זענען פֿאַרמישט די חבֿרה גנבֿים און באַנדיטן, מיט װעלכע קיריל כמאַראַ שטײט אין שטענדיקע פֿאַרבינדונג, און צװישן זײ באַדאַרף מען, לױט זײַן מײנונג, זוכן די אמתע פֿאַרברעכער, װאָס זענען געװען פֿאַראינטערעסירט אין דעם, מע זאָל אָפּרױמען און אומברענגען דעם אומגליקלעכן װאָלאָדקע שטשיגירינסקי, װאָס האָט זיך זײ אױסגעדאַכט, אַז ער איז פֿאַר זײ אַ שעטנז… ער איז איבערצײַגט, אַז מע װעט זײ נאָר געבן אַ רעכטן זוך, װעט מען זײ געפֿינען אַלע ביז אײנעם…
אָט דאָס איז גאָר? ― האָט זיך אַרױסגעריסן בײַם עלטערן, נאָכדעם װי ער האָט זיך איבערגעקוקט מיט זײַנע קאָלעגן, װאָס האָבן די גאַנצע צײַט געהאַט געדולד גענוג אױסצוהערן די דאָזיקע מער לאַנגע װי אינטערעסאַנטע געשיכטע, װאָס דער פֿאַרברעכער האָט אַזױ קונציק צוגעפּאַסט צום דאָזיקן עסק…
און דער „פֿאַרברעכער“ איז דװקא געװען צופֿרידן מיט דעם, װי גלאַט ער האָט דאָס איבערגעגעבן זײַן דערקלערונג. עס האָט אים נאָר אױסגעזען אַ ביסל װוּנדערלעך דער אױסרוף פֿונעם סלידאָװאַטעל: „אָט דאָס איז גאָר?“… װאָס נאָך האָט זיך זײ געװאָלט, למשל?… דעם רעכטן פּשט פֿון די װערטער האָט ער צעקײַט ערשט דערנאָך, אַז מע האָט אים אַרױסגעפֿירט און צוריק אין עטלעכע מינוט אַרום אַרײַנגעפֿירט, און ערשט דעמאָלט געגעבן אַ נעם דעם בחור צום דין־וחשבון, װי עס געהער צו זײַן. דאָס זעקס־און־זעכציקסטע קאַפּיטל ער בלאָנדזשעט
בײַם װײַטערן פֿאַרהער, אַז מע האָט אַרײַנגעפֿירט דעם באַשולדיקטן, האָט ער באַמערקט אַ קלײנע פֿאַרענדערונג. אױפֿן גין־געדעקטן טיש זענען געװען צוגעגרײט פֿאַרשידענע זאַכן, אױסגעלײגט יעדער מין באַזונדער. דאָרט זענען געװען:
1) דאָס פּעקל ביכער, װאָס מע האָט פֿאַרנומען בײַ אים אינעם טאָג פֿון ערבֿ־פּסח.
2) אַלע זײַנע פּאַפּירען, בריװ און נאָטיצן, איבערגעבונדן מיט אַ גרינעם פֿאָדעם.
3) דאָס קלײנע בײַכיקע ביכעלע מיטן אױפֿשריפֿט „מײַן טאָגבוך“.
4) אַן אַלטער ספֿר מיט פֿאַרשמאָלצעװעטע שװאַרצע טאָװלען און מיט אַ געלן צעפֿױלטן רוקן. דעם דאָזיקן אַלטן ספֿר װאָלט דער באַשולדיקטער געמעגט שװערן, אַז ער זעט דעם ערשטן מאָל אױף זײַן לעבן. מיט אַ באַזונדער נײַגעריקײט האָט ער באַטראַכט די דאָזיקע אַלע זאַכן און די פּנימער פֿון די אױספֿאָרשער, װאָס האָבן אױסגעזען איצט נאָך מער האָפֿערדיק װי פֿריִער.
װאָס װעט דאָ זײַן?…
פּאַװאָלינקע, פֿאָרזיכטיק איז אױפֿגעבונדן געװאָרן קודם־כּל דאָס בינטל כּתבֿים און אַרױסגענומען און איבערגעלײגט געװאָרן דאָס באַװוּסטע בריװל פֿון זײַן שװעסטער „װיעראַ פּ“, װאָס שרײַבט אים, אַז זי הערט נישט אױף צ ו ב ע ט ן ג אָ ט פֿ אַ ר א י ם , ע ס ז אָ ל א י ם ג ר י נ ג אָ נ ק ו מ ע ן , א ו ן ע ר ז אָ ל ז ײ ש ױ ן ד ע ר פֿ ר ײ ע ן צ ו ם ה ײ ל י ק ן י ו ם ־ ט ו בֿ מ י ט ד ע ר ג ו ט ע ר ב שׂ ו ר ה , א ױ ף װ ע ל כ ע ר ז ײ אַ ל ע ק ו ק ן ש ױ ן אַ ז ױ אַ ר ױ ס “
עס װערט אים געשטעלט די פֿראַגע. ערשטנס, װער אין אָט די װיעראַ פּ., װאָס האַלט א י ן א ײ ן ג אָ ט ב ע ט ן ? און צװײטנס, װאָס איז דאָס פֿאַר אַ ב שׂ ו ר ה , װאָס אַ ל ע קוקן אױף איר אַזױ אַרױס צ ו ל י ב ן ה ײ ל י ק ן י ו ם ־ ט ו בֿ ?…
די אַלע אונטערגעשטראָכענע װערטער װערן אַרױסגעזאָגט צעצױגן און מיט אַ באַזונדערע טראָפּ און אַלע אױגן זענען אָנגעשטרענגט אױפֿן פֿאַרברעכער, װאָס װעט ער זאָגן? רויִק און מיט אַ שמײכל אױף די ליפּן דערקלערט זײ דער „פֿאַרברעכער“, אַז די גוטע בשׂורה, אױף װעלכע אַלע קוקן אַרױס, איז נישט מער װי אַ טעלעגראַמע פֿון אים, אַז ער, ראַבינאָװיטש, פֿאָרט אױף פּסח אַהײם.
― מער נישט קײן זאַך?…
מער נישט קײן זאַך, אױסער אַ בריװ, אַז ער פֿאָרט אױף פּסח אַהײם.
― פֿריִער האָט איר געזאָגט אַ טעלעגראַמע, איצט זאָגט איר שױן אַ בריװ?
אַ בריװ, אָדער אַ טעלעגראַמע, ס'איז אַלץ אײנס.
― נישט אַלע מאָל איז דאָס אַלץ אײנס. דאָרט, װוּ אַ ל ע קוקן אַרױס אױף אַ ג ו ט ע ר בשׂורה און ב ע ט ן ג אָ ט, ס'זאָל אָ פּ ל ױ פֿ ן ג ל אַ ט, איז אַ טעלעגראַמע מער אױפֿן אָרט װי אַ בריװ… נאָר לאָמיר דאָס אָפּלײגן אױף אַ זײַט און זיך אומקערן צום אינהאַלט פֿונעם דאָזיקן בריװ. איר זאָגט, אַז די בשׂורה, װאָס אַ ל ע קוקן אַרױס אױף איר צוס ה ײ ל י ק ן יום־טובֿ, איז מער נישט װי אײַער קומען צו פֿאָרן אַהײם. נעמען מיר אָן, אַז ס'איז אַזױ. פֿרעגט זיך: װער זענען דאָס די אַ ל ע , װאָס קוקן אַזױ אַרױס אױף אײַער קומען צו פֿאָרן?:
דער באַשולדיקטער פּרוּװט זיך אױסטײַטשן, אַז אַלע מײנט מען ― די גאַנצע פֿאַמיליע.
― װאָלט געשטאַנען די גאַנצע פֿאַמיליע. דער באַגריף פֿונעם דאָזיקן װאָרט אױפֿן דאָזיקן פּלאַץ קאָן נאָר זײַן אַ גאַנץ אַנדערער, אַזעלכער, װאָס אײַך לױנט זיך אפֿשר נישט אָנצורופֿן.
דער באַשולדיקטער, װײַזט אױס, איז נישט אײַנגענומען, װאָס מע גריבלט זיך אין זײַן שװעסטערס בריװ, פּרוּװט ער זיך אַרױסדרײען דורך אַן אַנדער מיטל. ער דערקלערט זײ, אַז זײ האָבן נישט װאָס צו זוכן אינעם דאָזיקן אומשולדיקן בריװל קײן שום פֿאַרבאָרגענעם געדאַנק, װאָרעם נישט ער, ניט דער, װאָס שרײַבט אים דעם דאָזיקן בריװ, פֿירן נישט קײן פּאָליטישע אַגיטאַציע, און מיט קאָנטראַבאַנדע באַשעפֿטיקן זײ זיך נישט.
― דאָס איז זײער גוט ― ענטפֿערט אים דער װאָס מיטן שװאַרצן פּענסנע ― דאָס אין זײער גוט, װאָס איר פֿירט נישט קײן פּ אָ ל י ט י ש ע אַגיטאַציע און װאָס איר באַשעפֿטיקט זיך נישט מיט ק אָ נ ט ר אַ ב אַ נ ד ע . עס װאָלט אָבער געװען נאָך בעסער, װען איר זאָלט זײַן אַ ביסל אױפֿריכטיקער און זאָגן, װער איז אָט די דאָזיקע, אָדער אָט ד ע ר ד אָ ז י ק ע ר , װאָס שרײַבט צו אײַך דעם בריװ אונטערן נאָמען „װיעראַ פּ.“
דאָ איז אים געװאָרן נישט גוט. זײער נישט גוט. נישט װײַל דרײַ פּאָר אױגן האָבן אים אין דער מינוט דורכגעדרונגען דורך און דורך. אים האָט געקװעטשט אַן אַנדער זאַך: אױסזאָגן זײ דעם אמת און אױפֿדעקן זײ דעם סוד, אַז די װיעראַ פּ. איז װיעראַ פּאָפּאָװאַ, און אַז די װיעראַ פּאָפּאָװאַ דאָס אין זײַנע אַ שװעסטער און אַ טאָכטער פֿונעם געװעזענעם ט־ר פּרעדװאָדיטעל דװאָריאַנסטװאָдворянство: אַדללײַט, אַ פֿרומע קריסטין, װאָס בעט גאָט פֿאַר איר ברודער, ער זאָל קומען אַהײם, און װײַטער גאָרניט ― װאָלט געהײסן פּלוצעם אַראָפּװאַרפֿן די מאַסקע פֿאַר דער אָפּגערעדטער צײַט, מאַכן אַ סוף צום דאָזיקן שפּאַס, װאָס איז אַװעק אַ ביסל צו־װײַט… ער איז דערצו נאָך גאָר נישט צוגעגרײט נישט מצד זיך אַלײן, נישט מצד זײַן חבֿר, דעם אמתן ראַבינאָװיטש, װעלכן ער קאָן אַרײַנשלעפּן אין אַ צרה, און אַלײן אױך האָבן אַ רעכטן פּסק פֿאַר מעלדן זיך מיט אַ פֿאַלשן נאָמען און פּאָר זיצן אױף אַ פֿרעמדן פּאַס מיט פֿרעמדע דאָקומענטן: און ועל־כּולם ― און דאָס איז דער עיקר! ― זײַן ראָמאַן מיט שאַפּיראָס טאָכטער, װאָס האָט זיך אָנגעהױבן מער ניט װי אַ שפּיל, װי אַ גרינגער פֿלירט פֿון אַ בחור מיט אַ מײדל, און איז אַװעק אַזױ װײַט און אַזױ ערנסט, אַז ער קאָן זיך גאָר ניט פֿאָרשטעלן, װאָס עס קאָן דערפֿון אַרױס פֿאַר זײ בײדן, װען ער רײַסט איבער סאַמע איצט אין רעכטן אָנהײב, אין רעכטן ברען פֿון זײער פֿרײַנדשאַפֿט, װאָס האָט אָנגעהױבן אַריבערגײן אין אַזאַ פֿלאַם־פֿײַעריקע ליבע… נײן! לאָז זיך זײַן װאָס עס װיל זיך ― ער װעט נישט זאָגן, װער דאָס איז. ער ק אָ ן נ י ש ט ז אָ ג ן .
― איר ק אָ נ ט נישט זאָגן? צי איר װ י ל ט נישט זאָגן?
דער באַשולדיקטער מײנט, אַז ס'איז אַלץ אײנס. ער רעכנט, אַן יעדער מענטש האָט רעכט צו האָבן זײַנע אײגענע אינטערעסן, װאָס געהערן זיך אָן נאָר צו אים אַלײן…
― גאַנץ ריכטיק, ― רײַסט אים איבער דער עלטערער װאָס מיטן שװאַרצן פּענסנע און זעצט פֿאָרט זײַן אַרבעט גאַנץ ענערגיש ― גאַנץ ריכטיק. יעדער מענטש האָט רעכט צו האָבן זײַנע אײגענע אינטערעסן. דאָרט אָבער, װוּ די אױספֿאָרשונג שלאָגט זיך דורך אַ װעג, װיל דערגײן דעם אמת, װאָס װערט געזוכט ― דאָרט איז נישטאָ קײן אָרט מער פֿאַר א ײ ג ע נ ע א י נ ט ע ר ע ס ן און ס ו ד ו ת . איר זײַט אַזױ גוט און זאָגט אָקאָרשט, װ ע ר איז אָט דער, װאָס שרײַבט זיך אונטער מיט אַ נקבֿהשן נאָמען װיעראַ פּ.? װוּ װױנט ער? און מיט װאָס פֿאַרנעמט ער זיך?
דער באַשולדיקטער האַלט זיך קױם אײַן, ער זאָל זיך ניט צעלאַכן. װאָס איז זײ געפֿעלן, אַז װיעראַ פּ. באַדאַרף זײַן אַן „ער“ ־ ניט קײן „זי“? ער פֿאַרשטײט ניט, װאָס פֿאַר אַ שײַכות קאָן האָבן זײַן שװעסטער װיעראַ און איר בריװל צו דער אױספֿאָרשונג? און פֿאַרװאָס זאָל ער נישט טאָרען האָבן זײַנע סודות? און ער בלײַבט בײַ זײַנעם. „נײן, ער קאָן ניט זאָגן“.
― פֿאַרשרײַבט! ― מאַכט דער עלטערער צום ייִנגערן, און דער ייִנגערער, דער װאָס מיט די צװײ קעפּ און מיט די שאַרפֿע ברילן, פֿאַרשרײַבט. דער באַשולדיקטער קוקט אַרײַן, װי יענער שרײַבט, גלײַך װי מע טוט דאָס פֿון זײַן כּבֿוד װעגן, און ער פֿאַרשטײט ניט, כאָטש נעמט אים אַראָפּ דעם קאָפּ, װאָס טוט זיך דאָ?…
לאַנג טראַכטן אָבער לאָזט מען אים ניט. דער װאָס מיטן שװאַרצן פּענסנע לײגט צונױף דאָס בריװל צוריק אין פּעקל אַרײַן, בינדט עס צונױף מיטן זעלבן גרינעם פֿאָדעם, שטײט אױף, נעמט זיך צום פּעקל ביכער, ציט אַרױס אַ בוך נאָך אַ בוך, רופֿט זײ אָן בײַ די נעמען און װענדט זיך צום באַשולדיקטן, ענערגיש, נאָר פֿרײַנדלעך װי פֿריִער, ער זאָל זײ דערקלערן, צו װעלכן צװעק ער האָט צונױפֿגעזאַמלט בײַ זיך די דאָזיקע ל י ט ע ר אַ ט ו ר פֿונעם אַזױ גערופֿענעם „ ר י ט ו אַ ל “?
דער באַשולדיקטער איז צופֿרידן, װאָס מע האָט אים געלאָזט צורו מיט זײַן שװעסטערס בריװל, און האָט זיך גענומען גאַנץ אױפֿריכטיק און דײַטלעך צו דערקלערן דעם גאַנצן אמת: אַז אַזױ װי אין דער לעצטער צײַט, באַלד נאָכדעם װי מע האָט געפֿונען דעם װאָלאָדי שטשיגירינסקי אַ געהרגעטן, האָבן די געװיסע בלעטער אױפֿגעהױבן אַ שאַרפֿע אַגיטאַציע װעגן דעם, אַז ייִדן באַנוצן קריסטלעך בלוט אין זײער „מאַצצאַ“ אױף פּסח, איז אים געװען זײער אינטערעסאַנט צו באַקענען זיך מיט דער היסטאָריע און מיט דער גאַנצער ליטעראַטור פֿונעם ענין, װאָס מע רופֿט אים „ריטואַל“, האָט ער אַנטליִען בײַ אַ באַקאַנטן דאָס דאָזיקע פּעקל ביכער אױף איבערצולײענען איבער יום־טובֿ און נאָכדעם אַװעקגעבן צוריק.
און ביז דעמאָלט האָט איר גאָר נישט געװוּסט, װאָס איז אַזעלכס אָט דאָס, װאָס מע רופֿט אָן „ריטואַל“?
דער באַשולדיקטער האָט נישט באַמערקט, װי איראָניש די פֿראַגע איז געשטעלט געװאָרן, און ענטפֿערט בתּמימות, אַז ער האָט כּמעט נישט געװוּסט.
― כּ מ ע ט ? װי זאָל מען פֿאַרשטײן דאָס װאָרט „כּמעט“?
ער דערקלערט, אַז „כּמעט“ הײסט, אַז ער האָט געװוּסט, אַז ייִדן באַנוצן קריסטלעך בלוט, דאָס הײסט ער װיל זאָגן, ער האָט געהערט…
― אָט האָט איר נאָר־װאָס געזאָגט גאַנץ קלאָר, אַז איר האָט ג ע װ ו ס ט , אַז ייִדן באַנוצן קריסטלעך בלוט, איצט זאָגט איר שױן, אַז איר האָט ג ע ה ע ר ט … װוּ האָט איר עס אַ שטײגער געהערט?
װוּ ער האָט דאָס געהערט? ער האָט געלײענט װעגן דעם אין די בלעטער…
― פֿריִער האָט איר עס ג ע װ וּ ס ט , דערנאָך האָט איר עס ג ע ה ע ר ט , איצט האָט איר שױן גאָר ג ע ל ײ ע נ ט פֿון די בלעטער… אפֿשר װעט איר זײַן אַזױ גוט אָנרופֿן בײַם נאָמען יענעם ב אַ ק אַ נ ט ן , װאָס האָט אײַך א ױ ס ג ע ל יִ ע ן די דאָזיקע ליטעראַטור?
דאָ איז אים װידער געװאָרן שלעכט. אָנרופֿן דעם רבֿ, װעלכער איז געװען אַזױ פֿרײַנדלעך צו אים און אים באַזאָרגט מיט די דאָזיקע ביכער, װאָלט געהײסן אָפּצאָלן אַ רעה פֿאַר אַ טובֿה, װאָרעם װער װײס, װאָס אין די ביכער געפֿינט זיך נאָך, אַז בסך־הכּל האָט ער צײַט געהאַט אינעם טאָג פֿון ערבֿ־פּסח איבערקוקן מער ניט אַז אַ פּאָר פֿון זײ, אי דאָס געצײלטע בלעטער. איז ער געפֿאַלן אױף אַן עצה און האָט זײ אָפּגעטאָקט אַ ליגן און נאָך אַ כּפֿול־שמונהדיקן דערצו: אַז די דאָזיקע בלעטער האָט אים אױסגעליִען ― אַ באַקאַנטער, װאָס ער האָט פֿאַרגעסן זײַן נאָמען, און אַז דער באַקאַנטער איז אַװעקגעפֿאָרן ― ער װײס ניט װוּהין, און אַז ער װײס ניט, אױב ער װעט נאָך קומען צוריק:
דאָס האָט ער שױן צוגעטראַכט צוליב דעם, ער זאָל פּטור װערן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל פֿון דעם דאָזיקן פּעקל, װאָרעם ער פֿילט, אַז װאָס װײַטער ער גײט, מער בלאָנדזשעט ער, און װאָס מער ער רעדט, מער פּלאָנטעט ער מיט דער צונג, און אַלצדינג, װאָס ער זאָגט, זעט ער, װי עס װערט פֿאַרשריבן. צו װאָס אַ שטײגער פֿאַרשרײַבן זײ דאָס, צוליב װעלכן צװעק פֿרעגן זײ זיך אַזױ נאָך אױף די דאָזיקע ביכער? צו װאָס דאַרף מען דאָס? און װאָס פֿאַר אַ שײַכות האָבן זײ בכלל צו דעם װאָס מע האָט אים אַהער געבראַכט? און פֿאַרװאָס קערט מען זיך ניט אום צום רעכטן ענין װעגן װאָלאָדקע שטשיגירינסקיס טױט און צו דער דערקלערונג, װאָס ער האָט זײ דאָ הײַנט געגעבן…
דער באַשולדיקטער װישט זיך דעם שװײס פֿונעם שטערן און קוקט אױף די אױספֿאָרשער, װאָס רעדן זיך דערװײַל דורך שטילערהײט צװישן זיך. די ביכער זענען צוריק צונױפֿגעלײגט געװאָרן און איבערגעבונדן אין זײער פּעקל, און אױף זײער אָרט האָט זיך באַװיזן דאָס קלײנע בײַכיקע ביכעלע מיטן אױפֿשריפֿט: „מײַן טאָגבוך“, און ראַבינאָװיטש האָט זיך אַ טראַכט געגעבן: ניט שױן־זשע װעט מען זיך נעמען גריבלען אין זײַן „טאָג־ביכל“, אַזױ װי מען האָט זיך געגריבלט נאָר־װאָס אין זײַן שװעסטערס בריװל? נאָר װאָס איז דאָרט פֿאַראַן אױסער געדאַנקען װעגן זײַן געליבטער?… און װאָס װעט ער זײ זאָגן, טאָמער גריבלען זײ זיך בײַ אים אין דער נשמה: װער איז בעטי? און װאָס איז בעטי?
אונדזער פֿאַרברעכער האָט נעבעך געהאַט אַ גרױסן טעות. אַ סבֿרה, אַז בײַ אים אין „טאָגביכל“ האָבן זיך געפֿונען אַ סך װיכטיקערע זאַכן פֿאַר דער אױספֿאָרשונג, װי אַלע זײַנע נאָטיצן װעגן זײַן געליבטער…
― זאָגט נאָר, ראַבינאָװיטש: דאָס אין א ײַ ע ר טאָגבוך?
ראַבינאָװיטש, װעלכער האָט נאָך פֿריִער דערקענט דאָס בײַכיקע ביכעלע, טוט פֿון יוצא װעגן אַ קוק אַרײַן אינװײניק אַרײַן און דערקלערט, אַז יאָ, ס'איז ז ײַ ן טאָגבוך.
דער עלטערער, װאָס מיטן ענערגישן פּנים, מאַכט צורעכט זײַן שװאַרצן פּענסנע און בעט דעם באַשולדיקטן, ער זאָל זײַן אַזױ גוט און אױפֿקלערן דעם זין פֿון דעם, װאָס ער שרײַבט אָט דאָ אין זײַן טאָגבוך (ער לײענט אױסגעצױגן, װי זײַן שטײגער איז, און שטרײַכט אונטער כּמעט איטלעכס װאָרט:)
„ ה ו ר אַ ! ה ײַ נ ט ב י ן א י ך ג ע װ ע ן ב ײַ ד י מ צ ו ת ! א י ך אַ ל ײ ן ב י ן ג ע װ ע ן ד ע ר ב ײַ א ו ן ב י ן צ ו פֿ ר י ד ן , ז ײ ע ר צ ו פֿ ר י ד ן , װ אָ ס א י ך אַ ל ײ ן ב י ן ג ע װ ע ן ד ע ר ב ײַ “…
― קאָנט איר אונדז אפֿשר זאָגן, װאָס אײגנטלעך האָט איר דאָרטן געטאָן בײַ דער „מאַצצאַ“? און װאָס זענט איר געװען אַזױ גליקלעך, װאָס א י ר ז ע נ ט אַ ל ײ ן ג ע װ ע ן ד ע ר ב ײַ ?…
ניט באַלד האָט זײ דער באַשולדיקטער געענטפֿערט דערױף. ער האָט געפֿונען פֿאַר נױטיק צו געבן פֿריִער אַ שטיקל הקדמה אַלץ װעגן דער אַגיטאַציע, װאָס װערט אָנגעפֿירט אין דער לעצטער צײַט אין דער ליטעראַטור, אַז ייִדן באַנוצן קריסטלעך בלוט אין זײער „מאַצצאַ“ אױף פּסח… האָט מען אים אָבער איבערגעריסן סאַמע אין אָנהײב און געבעטן, ער זאָל זיך ניט אַרײַנלאָזן אין װײַטע חקירות װעגן ליטעראַטור און ענטפֿערן גלײַך, קורץ און שאַרף, אױף דעם, װאָס מע פֿרעגט בײַ אים: „ װ אָ ס ה אָ ט ע ר ג ע ט אָ ן ב ײַ ד ע ר „ מ אַ צ צ אַ “ און װאָס איז ער געװען אַזױ צופֿרידן, װאָס ער איז אַ ל ײ ן געװען ד ע ר ב ײַ ?…
קורץ און קלאָר ענטפֿערט ער דערױף, אַז געװען איז ער דאָס צום ערשטן מאָל בײַ דער דאָזיקער צערעמאָניע מער נישט װי אָנצוקוקן, װי אַזױ עס װערט געבאַקן דאָס דאָזיקע ברױט, װאָס האָט אַזאַ אַן אַלטע היסטאָרישע פֿאַרגאַנגענהײט און איז אײַנגעװיקלט אין אַזאַ שרעקלעכער לעגענדע: און צופֿרידן איז ער געװען דערמיט, װאָס ער האָט געהאַט ענדלעך אַ געלעגנהײט פּערזענלעך צו איבערצײַגן זיך, װי אַזױ די „מאַצצאַ“ װערט געבאַקן, און אָפּשאַצן, אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, די באַדײַטונג פֿונעם „ריטואַל“…
ראַבינאָװיטש איז געװען גאַנץ צופֿרידן מיט זיך אַלײן, װי פֿײַן און װי קײַלעכיק ער האָט זיך עס אַ ביסל אױסגעדריקט. נאָר אין דערזעלבער צײַט איז ער געװען איבערראַשט, װי ער האָט דערהערט, װי דער עלטערער האָט אַ זאָג געגעבן צום ייִנגערן: „פֿאַרשריבן?“ ― „פֿאַרשריבן“ ענטפֿערט אים יענער, און דער ערשטער גײט װײַטער.
― אין אײַער טאָגבוך זאָגט איר װײַטער (לײענט, צעציט די װערטער): מ אָ ר ג ן ג ײ א י ך צ ו ם ר בֿ . . . א י ך װ ע ל ר ע ד ן מ י ט א י ם װ ע ג ן ד אָ ג מ אַ ט ן א ו ן װ ע ג ן ר י ־ ט ו ־ אַ ל “… דאָס לעצטע װאָרט האָט ער באַזונדער צעצױגן, צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן, זיך אָפּגעװאָרפֿן צוריק אױף זײַן שטול, האַלב צוגעמאַכט די אױגן און געװאַרט אױף ענטפֿער. אױך די איבעריקע צװײ האָבן געװאַרט, װאָס װעט ער דערױף ענטפֿערן… ער האָט זײ נישט געלאָזט לאַנג װאַרטן און געװאָלט זײ דערקלערן, אַז װײַל ער איז נישט קאָמפּעטענט גענוג אין די רעליגיעזע דאָגמאַטן, דעריבער האָט ער זיך געװאָלט דורכשמועסן מיט אַן אױטאָריטעטנע פּערזאָן… ― איר זענט נישט ק אָ מ פּ ע ט ע נ ט ג ע נ ו ג אין די רעליגיעזע דאָגמאַטן? ― רײַסט אים איבער דער עלטערער, קוקנדיק אױף זײַנע קאָלעגן מיט פֿאַרװוּנדערונג, ― איר פֿאַרברענגט די צײַט מיט די, װאָס רופֿן זיך „כאַססידימצעס“, און זענט נאָך נישט קאָמפּעטענט גענוג? װי קומט עס, איך בעט אײַך? אָט אָ דאָ זאָגט איר אַלײן אין אײַער טאָג־ביכל (לײענט): „ נ ע כ ט ן ה אָ ב א י ך פֿ אַ ר ב ר אַ כ ט א י ן אָ װ נ ט מ י ט כ אַ ס ס י ד י ם “… װער זענען דאָס די דאָזיקע „כאַססידים“, װי איר רופֿט זײ אָן? צו װאָס פֿאַר אַ סעקטע געהערן זײ?
ראַבינאָװיטש פֿאַלט נאָך אַלץ בײַ זיך נישט אַראָפּ און דערקלערט זײ גאַנץ רויִק, װאָס הײסט „כאַססידים“. ער זאָגט, אַז, לױט אים איז באַװוּסט, זענען „כאַססידים“ קײן שום סעקטע נישט, און אַז בײַ ייִדן איז איבערהױפּט נישטאָ קײן סעקטעס…
― פֿון װאַנען־זשע נעמט זיך צו זײ באַזונדערע מינים טענץ? אָט זאָגט איר אין אײַער טאָג־ביכל װײַטער (לײענט): „ א י ך ה אָ ב ג ע ט אַ נ צ ט א י נ א ײ נ ע ם מ י ט אַ ל ע כ אַ ס ס י ד י ם ז ײ ע ר כ אַ ס ס י ד י ם ־ ט אַ נ ץ “… װאָס איז דאָס בײַ אײַך פֿאַר אַ מין כאַססידים־טאַנץ?
דאָס איז אַ געװײנלעכער טאַנץ ― גיט ער זײ צו פֿאַרשטײן: ― מע נעמט צו גלעזלעך משקה, װערט מען פֿרײלעך. דער, װאָס קאָן זינגען, זינגט. דער, װאָס קאָן נישט זינגען, דער פּליעסקעט מיט די הענט, און די אַלע איבעריקע העפּען…
― װוּ איז דאָס געװען, אין װעלכן אָרט האָט איר זיך עס באַקענט מיט דער דאָזיקער סעקטע, און קאָנט איר זײ נישט אָנרופֿן בײַ די נעמען?
דאָ איז אונדזער העלד, װאָס האָט שױן געהאַט אַ ביסל װי באַרויִקט זיך און אָנגעהױבן רעדן אַזױ ברײט, װידער אַמאָל געבליבן געפּלעפֿט, אָן װערטער. אָנרופֿן בײַם נאָמען שאַפּיראָס שװאָגער, װוּ ער האָט אַזױ פֿרײלעך פֿאַרבראַכט פּורים צו דער סעודה, ― דאָס װאָלט געװען אַזױ גוט װי אַרײַנפּלאָנטען אַהער זײַטיקע מענטשן, װאָס װײסן נישט פֿון װאָס צו זאָגן. און ער פּרוּװט זיך געבן זײַן דערקלערונג: אַזױ װי דאָס איז געװען שױן לאַנג, דאַכט זיך, אַז אין מיטן װינטער, דעריבער האָט ער פֿאַרגעסן…
מיט אַ סאַרקאַסטיש שמײכעלע באַמערקט אים דער עלטערער און טוט אַ קוק אױף זײַנע קאָלעגן:
― אַ שאָד, װאָס איר האָט אַ קורצן זכּרון ― איר װאָלט זיך געקענט דערמאַנען אַ סך אינטערעסאַנטע זאַכן. צום בײַשפּיל, אָט זאָגט איר אין אײַער טאָג־ביכל שױן צום סאַמע לעצט (לײענט): „ ה ײַ נ ט י ק ע ר ט אָ ג א י ז ב ײַ מ י ר אַ װ ע ק ג ע ג אַ נ ג ע ן כּ מ ע ט א י נ ג אַ נ צ ן א ױ פֿ ן ר י ט ו אַ ל . . . ה ײַ נ ט ה אָ ב א י ך ג ע …“ דערמאָנט אײַך אָקאָרשט, װאָס פֿאַר אַ װאָרט האָט איר געװאָלט אַװעקשטעלן װײַטער נאָכן „גע“…?
דער באַשולדיקטער בײגט זיך צו און קוקט זיך אײַן. די אױספֿאָרשער אױך מיט אים. נײן, ער קאָן נישט געדענקען איצט, װאָס פֿאַר אַ װאָרט ער האָט דעמאָלט געװאָלט אַװעקשטעלן…
― אַזױ? ― האָט אױסגעצױגן דער פֿירער פֿון דער אױספֿאָרשונג מיט אַ טיפֿן זיפֿץ ― אַזױ? איר קאָנט זיך נישט דערמאַנען? אפֿשר װעט אײַך אָט דאָס בילד זאָגן, װאָס פֿאַר אַ װאָרט איר האָט דעמאָלט געװאָלט אַװעקשטעלן?… און מיט די װערטער טראָגט ער אים אונטער דעם אַלטן ספֿר מיט די פֿאַרשמאָלצעװעטע טאָװלען און צעפֿױלטן רוקן און עפֿנט אים אױף אַ פֿאַרבױגן בלעטל, טוט אים אַ װײַז מיטן פֿינגער אױפֿן בילד, װאָס שטעלט פֿאָר אַ עלטערן מאַן אין אַ לײַבסערדאַק מיט באָרד און פּאות האַלט אַ קאַװקאַזער שטעכמעסער און װיל אַרײַנשטעקן אין האַלדז אַרײַן פֿון אַ נאַקעטן ייִנגל, װאָס ליגט אַ געבונדענער, װי אַ שעפֿעלע גאַנץ רויִק, װי אײנער רעדט: „נאַט, קױלעט מיך, שנײַדט מיך, שטעכט מיך, טוט מיט מיר, װאָס איר װילט“…
דער ספֿר ― דאָס איז געװען אונדזער אַלטע באַקאַנטע הגדה פֿון דוד שאַפּיראָ, װאָס איז איבערגעגאַנגען צו אים בירושה פֿון די אמתע, פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס, און דאָס בילד איז געװען דאָס באַרימטע געמעל, װי אַזױ אונדזער פּאַטריאַרך אַבֿרהם אָבֿינו ברענגט אױף זײַן אײן־און־אײנציקסטן זון יצחק אױף דער עקדה. אונדזער גימנאַזיסטל סיאָמקע, געדענקען מיר, האָט דאָס דאָזיקע געמאָלעכץ דעמאָלט אינעם טאָג פֿון ערבֿ־פּסח, פֿאַר דעם אָביסק, געבראַכט אין התפּעלות. ראַבינאָװיטש זעט דאָס דעם ערשטן מאָל אױף זײַן לעבן. האָט ער זיך אָנגעבױגן איבערן אַלטן ספֿר און קוקט און קוקט, װי אַ האָן אין בני־אדם ― ער זאָל דאָס אָנהײבן צו װיסן, װאָס דאָס איז! די אױספֿאָרשער האָבן זיך אױך איבערגעבױגן איבערן בוך, כאַפּן אַ קוק אױפֿן בילד, אױפֿן פֿאַרברעכער און אײנער אױפֿן אַנדערן, װילן װיסן, װאָס פֿאַר אַן אײַנדרוק האָט געמאַכט אױפֿן פֿאַרברעכער די דאָזיקע אילוסטראַציע און װאָס װעט ער זאָגן? לאָזט זיך אױס, אַז די אילוסטראַציע האָט נישט געמאַכט אױפֿן פֿאַרברעכער קײן שום אײַנדרוק, אױסער נאָר װאָס ער איז געבליבן שטײן פֿאַרװוּנדערט. פֿאַרשטײט נישט, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מין קאַריקאַטור. ממה־נפֿשך: איז דאָס אַ גױ, צו װאָס טראָגט ער אַ לײב־סערדאַק מיט אַזעלכע לאַנגע פּאותן? און װי קומט אַהער אָט דער ספֿר? און װאָס געהער ער זיך אָן מיט אים? און װאָס פֿאַר אַ שײַכות האָט דאָס צו דער אױספֿאָרשונג? און װאָס געהער זיך דאָס אָן מיטן געהרגעטן װאָלאָדקע?…
נאָך אַ פּאָר לאַנגע מינוטן פֿון שטילשװײַגן און פֿון איבערקוקן זיך װערט אים אַװעקגעשטעלט די פֿראַגע, ער זאָל זײ דערקלערן די באַדײַטונג פֿון דעם דאָזיקן סימבאָל, װ אָ ס ל אָ ז ט ע ס ז ײ ה ע ר ן ?…
דער פֿאַרברעכער איז זיך מודה, אַז ער װײס אַלײן נישט, װאָס דאָס איז. ער האָט דאָס קײנמאָל נישט געזען.
― קײנמאָל נישט?
קײנמאָל נישט.
― אפֿשר װאָלט איר זיך מטריח זײַן איבערלײענען אַ פּאָר שורות אָט דאָ אין טעקסט, טאָמער װעט אײַך קלאָר װערן?…
מיט פֿאַרגעניגן װאָלט ער עס געטאָן, נאָר.. (ער װײס אַלײן ניט פֿאַרװאָס, נאָר ער װערט אַ ביסל רױטלעך) ער איז זיך מודה, אַז ער קאָן נישט איבערלײענען, װאָס דאָ שטערט.
― פֿאַרװאָס?
װײַל ס'איז… אױף ייִדיש. און ייִדיש לײענען קאָן ער ניט.
אַלע דרײַ זענען איבערראַשט.
― איר קאָנט ניט לײענען אױף ייִדיש?
נײן. ניט לײענען, ניט שרײַבן, ניט רעדן…
װען עס זאָל זיך אַרױסבאַװײַזן, למשל, אַז ער איז אַ פֿענאָמען, װאָס פֿאַרמאָגט צו זיבן פֿינגער אױף יעדער האַנט און אױף יעדן פֿוס, װאָלט ער זײ נישט געקאָנט אַזױ איבערראַשן, װי ער האָט זײ איבערראַשט מיט די לעצטע װערטער. סטײַטש: אַ ייִד, װאָס שטודירט „ריטואַל“, „דאָגמאַטן“ און „קאַבבאַלאַ“, פֿאַרנעמט זיך אַלײן מיט דער צערעמאָניע פֿון „מאַצצאַ“, טאַנצט מיט אַלע „כאַססידימצעס“ און „סיאַפּצעװוּכעס“ ― און האָט אַ העזה צו זאָגן, אַז ער פֿאַרשטײט ניט אױף ייִדיש, ניט לײענען, ניט שרײַבן, ניט רעדן!? אַ רעכטער פֿױגל! מיט אים װעט זײַן צו זינגען און צו זאָגן…
דער עלטערער שטערט אױף, מאַכט צורעכט דעם פּענסנע און הײסט דעם ייִנגערן פֿאַרשרײַבן די פֿאָלגענדע װערטער:
„דער באַשולדיקטער זאָגט, אַז ער קאָן ניט קײן ייִדיש. ניט לײענען, ניט שרײַבן, ניט רעדן.“
פֿאַר דער גאַנצער צײַט הערט ראַבינאָװיטש דאָס ערשטע מאָל, אַז מע רופֿט אים אָן מיטן נאָמען „ ב אַ ש ו ל ד י ק ט ע ר “. אין װאָס למשל באַשולדיקט מען אים? ניט שױן זשע איז מען אים חושד אינאײנעם מיט די שאַפּיראָס אין „ריטואַל־מאָרד“?!… און ער פֿילט, אַז ער איז אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ מאָדנער סיטואַציע, אין װעלכער ער איז אַלײן שולדיק. ער האָט דערזען, אַז עס הײבט זיך אָן פֿאַר אים אַ מין טראַגי־קאָמעדיע, װעלכע ער אַלײן האָט פֿאַר זיך געשאַפֿן. נאָר נישט דאָס הײבט אים אָן צו אַרן, ער זאָל זיך נעמען צום האַרצן, װאָרעם אין דער אמתן װאָס האָט ער פֿאַר אַ דאגה, אַז ס'איז גענוג, ער זאָל נאָר זאָגן אײן װאָרט, ער זאָל נאָר אָנרופֿן דעם א מ ת ן נ אָ מ ע ן זײַנעם, און די גאַנצע דאָזיקע טראַגי־קאָמעדיע זאָל בטל װערן, זיך צעגײן װי אַ רױך. נאָר דאָס קאָן ער נאָך איצט נישט טאָן. דאָס װעט ער ניט פֿאַרשפּעטיקן קײנמאָל… מען דאַרף פֿריִער זען, װאָס װעט זײַן דערפֿון? ניט שױן זשע איז מעגלעך, מע זאָל בױען אַ באַשולדיקונג אין אַזאַ שרעקלעכן פֿאַרברעכן אױף דעם גרונט פֿון אַזעלכע לעכערלעכע באַװײַזן, װאָס שטײען אױף הינערשע פֿיסלעך? נישט שױן זשע איז אַרױסגעװאָרפֿן די גאַנצע געשיכטע, װאָס ער האָט זײ דאָ, װעלנדיק העלפֿן דער אױספֿאָרשונג און ראַטעװען די אומשולדיקע שאַפּיראָס, איבערגעגעבן אַזױ פּינקטלעך, אַזױ באַריכות? און נישט שױן זשע האָט זײ די דאָזיקע קלאָרע געשיכטע נאָך נישט געעפֿנט די אױגן? אָדער רעכענען זײ, אַז דאָס האָט ער זײ די גאַנצע מעשׂה אױסגעטראַכט פֿון קאָפּ נאָר אױף צו פֿאַרבלענדן זײ די אױגן?…
ער װאַרפֿט אַ קוק אױף די אַלע דרײַ אױספֿאָרשער: „ניט שױן זשע איז דאָס מעגלעך, אַז מענטשן מיט געזונטן פֿאַרשטאַנד זאָלן קאָנען אַװעק אַזױ װײַט?.. ניט שױן זשע װעלן די דאָזיקע מענטשן, דאַכט זיך אינטעליגענטע, לײַטישע און ערלעכע מענטשן, װאָס זענען אױסן, װי עס װײַזט אױס, נישט מער אַז אײן זאַך ― צו ד ע ר ג ײ ן ד ע ם א מ ת , ניט װעלן סוף־כּל־סוף עפֿענען די אױגן, אױפֿװאַכן פֿונעם קאָשמאַר, װאָס האָט אָנגעװאָרפֿן אױף זײ די װעלט־לעגענדע פֿונעם ריטואַל, און דערזען דעם אמת, װאָס שטײט נאַקעט װי די מאַמע האָט אים געהאַט, און זיך איבערצײַגן, אַזױ װי ער האָט זיך איבערצײַגט, אַז דאָס איז מער ניט װי אַ חלום, אַן אײַנבילדונג, װאָס גײט בירושה פֿון דור צו דור, אַ שקר, אַ געװאַלדיקער װעלט־ליגן?“… אָט דאָס זענען געװען אין דער דאָזיקער מינוט די געדאַנקען פֿון אונדזער העלד, װאָס האָט גאָרנישט געהערט שױן מער, װאָס אַרום אים קומט פֿאָר. ער האָט נישט גערעדט אַפֿילו די דרשה, װאָס דער עלטערער פֿון די אױספֿאָרשער האָט צום סוף געפֿונען פֿאַר נױטיק צו זאָגן פֿאַרן פֿאַרברעכער אין אַ װײכן װאַרעמען טאָן, אַז ער זאָל א ױ פֿ ה ע ר ן ש פּ י ל ן ז ײַ ן ק אָ מ ע ד י ע , אַז מיט זײַן מודה זײַן זיך אינעם פֿאַרברעכן און מיט זײַן אָנרופֿן דעם נאָמען פֿון דער סעקטע װאָלט ער נאָך געטאָן אַ טובֿה זײַנע גלױבנס־גענאָסן. די װעלט װאָלט געװױרע געװאָרן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, װער די אמתע פֿאַרברעכער זענען, און מע װאָלט אױפֿגעהערט צו באַשולדיקן דאָס גאַנצע ייִדישע פֿאָלק, אַז זײ אַלע מוזן האָבן קריסטלעך בלוט אױף פּסח.
― למאַי פֿאַרלײקענען מיר ניט צום בײַשפּיל אונדזערע אײגענע סעקטעס און סעקטאַנטן? ― האָט ער אױסגעלאָזט זײַן רירנדיקע דרשה, װאָס איז געװען לחלוטין איבעריק, אַרױסגעװאָרפֿן. דער פֿאַרברעכער האָט זיך אײַנגעשפּאַרט, אַז דאָס, װאָס ער האָט זײ דאָ דערצײלט װעגן דעם שרעקלעכן רעטעניש, איז דער אײנציקער אמת, און אַז קײן אַנדער אמת װײס ער ניט, װאָרעם ס'איז דאָ נ אָ ר א ײ ן א מ ת א ױ ף ד ע ר װ ע ל ט . ער האָט זיך גאָר נישט איבערגעשראָקן און אַפֿילו ניט איבערגעביטן זיך אין פּנים, אַז מע האָט אים דערקלערט, אַז מע שיקט אים אָפּ אין טורמע פֿון זײַן טובֿה װעגן, בכדי ער זאָל זיך דאָרט באַטראַכטן און, זיצנדיק אײנער אַלײן, זיך איבערלײגן, טאָמער װעט ער קליגער װערן און סוף־כּל־סוף, אין זײַנע אײגענע אינטערעסן און אין די אינטערעסן פֿון דער גערעכטיקײט, אױסזאָגן ניט דעם פֿאַנטאַסטישן אמת, נאָר טאַקע דעם א מ ת ן א מ ת , װאָס ער װײס װעגן דעם דאָזיקן „שרעקלעכן רעטעניש“, װי ער רופֿט דאָס אָן…
װאָס איז פֿאָרגעקומען מיט בעטין אױף מאָרגן אין דער פֿרי און דעם גאַנצן טאָג נאָך דער שײנער נאַכט, װאָס זי האָט איבערגעלעבט? ― דאָס װײסט זי אַלײן ניט.
װי אַ שטורעם האָט זיך דאָס אַלצדינג איבערגעטראָגן איבער איר קאָפּ, און װי אַ חלום איז דאָס פֿאַר איר איבערגעגאַנגען, װי אַ לאַנגער, שװערער חלום.
עפּעס געדענקט זיך איר, אַז מע האָט זי איבערגעפֿירט פֿון אײן אָרט אױפֿן אַנדערן. עפּעס האָט מען גערעדט צו איר. עפּעס האָט מען זי אױסגעפֿרעגט. עפּעס האָט זי געענטפֿערט. אַלערלײ מענטשלעכע פּנימער האָט זי פֿאַר זיך געזען און אַלערלײ רײד האָט זי געהערט. און װאָס מענטשלעכער עס זענען געװען די פּנימער, און װאָס װײכער עס זענען געװען די רײד, מער האָט זי זיך דערמאַנט אָן דער פֿאַרגאַנגענער נאַכט, און דער גאַנצער שמערץ מיטן גאַנצן צאָרן, װאָס האָט זיך אָנגעקליבן בײַ איר אױף דער נשמה דורך דער דאָזיקער שרעקלעכער נאַכט, איז גרײט געװען אַלע מינוט אַרױסגיסן זיך בײַ איר דורך װערטער אָדער דורך טרערן. נאָר רעדן האָט זי נישט געקאָנט און קײן טרערן זענען נישט געװען. אַ קנױל האָט זיך איר געשטעלט אין האַלדז, דאָס האַרץ איז איר צונױפֿגעשרומפּן, און אָנשטאָט דעם, זי זאָל זיך אױסװײנען, טאָמער װעט איר גרינגער װערן, איז אױף איר פּלוצעם אָנגעפֿאַלן אַ געלעכטער, און זי איז אומגעפֿאַלן אױפֿן ערשטן בענקל און האָט זיך צעלאַכט.
און געלאַכט און געלאַכט, הױך געלאַכט, לאַנג געלאַכט, ביז דער געלעכטער איז סוף־כּל־סוף איבערגעגאַנגען אין אַ געװײן, אַ יאָמערלעכן געװײן.
נאָר ס'איז איר דערפֿון אױך ניט גרינגער געװאָרן. אַדרבה, װאָס מער זי האָט געװײנט, מער האָט דאָס זי געשטיקט, מער האָט דאָס איר געפּרעסט דאָס האַרץ און צונױפֿגעצױגן די נשמה. װאָס מער זי האָט זיך געװאָלט אײַנהאַלטן, געװעלטיקן איבער זיך, מער האָט דאָס זי געשטױסן צו שרײַען און צו רײַסן זיך בײַ די האָר און צו שלאָגן זיך מיט די הענט אין קאָפּ.
― דאָס מײדל איז גערירט, מע באַדאַרף זי בינדן, ― האָט אַ זאָג געגעבן אײנער פֿון די װאָס האָבן זי געבראַכט צו פֿירן אַהער. ער האָט נאָך אין דער פֿרי באַמערקט, אַז דאָס מײדל איז ניט בײַ אַלע געדאַנקען…
און ער דערצײלט גאַנץ אױספֿירלעך, װי אַזױ זי איז הײַנט אין דער פֿרי אָנגעפֿאַלן אױף אים, למאַי ער אין געקומען נאָך איר אײנער אַלײן, און װי אַזױ זי האָט געפֿאָדערט פֿון אים, אַז ער זאָל קומען מיט נאָך אײנעם, װאָרעם מיט אים אַלײן װעט זי ניט גײן, דער טױט זאָל איר זײַן! נו, איז דאָך קלאָר װי דער טאָג, אַז דאָס מײדל איז גערירט און מע באַדאַרף זי בינדן ― לאָזט אױס דער דאָזיקער מענטש און איז גרײט צו טאָן אַלצדינג, װאָס מע װעט אים הײסן. לאָז מען אים נאָר הײסן.
― איר זענט אַלײן גערירט! ― האָט זיך דערהערט אַן אָנגענעמענע שטימע.
װער האָט דאָס געזאָגט?
דאָס האָט געזאָגט, געדענקט זיך איר, אַ מאָן אַן עלטערער שױן, מיט אַ זײער סימפּאַטיש אױסזען, מיט גוטע גרױע אױגן. אָנגעטאָן איז ער געװען, געדענקט זיך איר, אין אַ מונדיר פֿון געלן זומערשטאָף, פֿון װאַנען עס האָבן אַרױסגעקוקט אַ שנײ־װײַס העמד און קלאָר־װײַסע הענט.
דאָס איז געװען דער מענטש, װאָס האָט אױף איר געמאַכט דעם שטאַרקסטן אײַנדרוק מיט זײַן מענטשלעך רעדן, מיט זײַן מענטשלעך באַגײן זיך מיט איר און מיט זײַן װאַרעמען קוק פֿון זײַנע פּראָסטע גוטע גרױע אױגן. זי װײסט ניט פֿאַרװאָס, נאָר זי האָט דערפֿילט אַ מ ע נ ט ש ן אינעם דאָזיקן מאַן. אַ מ ע נ ט ש זיצט אַקעגן איר, אַ מענטש, װאָס װעט זי פֿאַרשטײן, אױב זי װעט אים דערצײלן, װאָס זי האָט איבערגעלעבט אין דער פֿאַרגאַנגענער נאַכט…
און זי װיל אָנהײבן דערצײלן, עפּעס רעדן, נאָר זי קאָן ניט. אַן אומגליק, זי קאָן ניט רעדן!
דער מאַן שטײט אױף. נעמט זי אָן בײַ דער האַנט, האַלט זי בײַם דופֿק. גלעט איר דעם שטערן, די האָר. ער בעט זיך, זי זאָל באַרויִקן. װער איז דער דאָזיקער מאַן, װאָס אין זײַנע װערטער הערט זיך אַזױ פֿיל מיטלײד און סימפּאַטיע? אַזױ האָן רעדן נאָר אַ פֿאָטער צו אַ קינד, אָדער אַ ברודער צו אַ שװעסטער…
― ניט שױן־זשע זעט איר ניט, װאָס דעם מײדל איז? דעם דאָקטאָר לאָז מען רופֿן. דעם דאָקטאָר.
. . . . . . . .
און װײַטער? װאָס איז געװען װײַטער?
לאָזט איר נאָר אָקאָרשט דערמאַנען זיך. זי געדענקט אַלצדינג.
זי געדענקט אַ נאַכט… אַ לאַנגע, אַ שװערע, אַ פֿינצטערע, אַ פֿינצטערע נאַכט. מאָדנע פֿאַרבן, מאָדנע געשטאַלטן, מאָדנע פֿיגורן זעט זי… עפּעס דרײען זײ זיך מאָדנע אַרום אַ זאַך, װאָס ליגט פֿאַרבונדן אין אַ לײַלעך. די זאַך, װאָס ליגט פֿאַרבונדן אין אַ לײַלעך… זי װײס עס גאַנץ גוט ― דאָס איז קיריליכעס זונדל, דאָס איז װאָלאָדקע, אַ טױטער, אַ צעשטאָכענער, פּונקט אַזעלכער, װי זי האָט אים געזען דעמאָלט, נעבן זײער שטוב אַ געפֿונענעם, אַ געהרגעטן…
און מאָדנע קולות הערט זי. אַ מאָדנער ריח. אַ געמישטן ריח פֿון העליאָטראָפּ און יאָדאָפֿאָרם… אַ פּאָר גוטע גרױע אױגן קוקן אױף איר. נאָר זײ זענען מיט טונקעל־בלױע ברילן פֿאַרשטעלט. די בלױקײט און די ברילן צענעמט זיך, װערט העלער און אױף זײער אָרט באַװײַזן זיך געלע פֿלעקן, װאָס דרײען זיך, קױקלען זיך און שװינדלען פֿאַר די אױגן. און דער געמישטער ריח פֿון העליאָטראָפּ און יאָדאָפֿאָרם קריכט אין די בײנער אַרײַן. אַ לאַנגער שאַרפֿער קלונג, װי פֿון אַ טעלעפֿאָן, שנײַדט דורך די שטילקײט פֿון דער נאַכט און פֿאַרטױבט איר די אױערן. דאָס קלינגען, מאָלט זיך איר אױס, שרײַט: „גיכער־גיכער! גיכער־גיכער!“ און אַ פֿײַף הערט זיך נאָכן קלינגען, אַ לאַנגער, אױסגעצױגענער פֿײַף, װאָס לאָזט זיך אױס מיט אַ טיפֿן זיפֿץ, מיט אַ קרעכץ פֿון אַ מענטשן… „דאָס מײדל איז גערירט, הערט זי זאָגן, דאָס מײדל איז גערירט, מע דאַרף זי בינדן!…“ און די פּראָסטע גוטע גרױע אױגן פֿון יענעם מאַן הערן נישט אױף צו קוקן אױף איר אַזױ פֿרײַנדלעך, און זײַן שײנע װײַסע האַנט, פֿילט זי, הערט ניט אױף צו גלעטן איר דעם שטערן, די האָר…
װעמענס אױגן זאָלן דאָס זײַן? אַזעלכע גוטע און אַזעלכע גרױע? ניט שױן־זשע ז ײַ נ ע ? װעמענס האַנט זאָל דאָס זײַן, אַזאַ שײנע און אַזאַ װײַסע? ניט שױן־זשע ז ײַ נ ע ?… ניט שױן־זשע איז דאָס איר געליבטער, איר באַשערטער, איר אױסדערװײלטער?
― גרישאַ! טײַערער מײַנער! װי קומט צו דור אַזעלכע גרױע אױגן? און פֿון װען אָן האָסטו דאָס אָנגעהױבן טראָגן ברילן, בלױע ברילן?… דו ביסט אַ רעטעניש… אַ רעטעניש…
און װידער לאָזט זיך הערן אַ לאַנגער ― לאַנגער קלונג, װי פֿון אַ טעלעפֿאָן, װאָס רײַסט דורך די שטילקײט פֿון דער נאַכט און פֿאַרטױבט די אױערן מיטן געשרײ: „גיכער־גיכער! גיכער־גיכער!“ און װידער װאָלאָדקע אין װײסן לײַלעך, אַ צעשטאָכענער… און װידער „דאָס מײדל איז גערירט!…“ און װידער אַ פֿײַף, אַ לאַנגער, אױסגעצױגענער פֿײַף, װאָס לאָזט זיך אױס מיט אַ טיפֿן זיפֿץ, מיט אַ קרעכץ פֿון אַ מענטשן. װער זיפֿצט עס אַזױ? װער קרעכצט עס? װער קנאַקט עס מיט די פֿינגער? ניט שױן־זשע די מאַמע? װאָס־זשע שמעקט פֿון איר אַזױ?
― מאַמע! מאַמעניו! דו שמעקסט. דו װײסט מיט װאָס?
― מיט װאָס, טאָכטער?
― מיט העליאָטראָפּ און מיט יאָדאָפֿאָרם…
― פֿון װאַנען, קינדעניו? עס װײַזט זיך דיר אױסעט…
― פֿאַרװאָס־זשע איז מיר אַזױ טרוקן אין מױל? מאַמע! מאַמעניו!… פֿאַרװאָס־זשע ברענט מיך אַ טרונק? פֿאַרװאָס־זשע גיט מען מיר ניט קײן װאַסער? כאָטש אַ ביסל װאַסער? כאָטש אײן טראָפּן װאַסער???…
און אָט פֿילט זי, אַז אַ טײל פֿון איר „איך“ טײלט זיך אָפּ פֿון איר און, דרײענדיק זיך מיט אַ מוראדיקע גיכקײט, שװעבט אָפּ פֿון איר. און זי אַלײן שװעבט צוריק און לאָזט זיך אַראָפּ אין
אָפּגרונט אַלץ טיפֿער און טיפֿער…
― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
װאָס איז דאָס געװען מיט אונדזער בעטין? ― דאָס איז געװען אַ פּנים אַ צעטרײסלונג פֿון צו־שטאַרק אָנגעצױגענע נערװן. אַן אױסבראָך פֿון אַ צעװײטיקטער נשמה. אַ „נערװן־פֿיבער“ האָבן עס דאָקטױרים אָנגערופֿן, װאָס קאָן זיך אױסלאָזן העכסטנס מיט אַ היציק־שלאַפֿקײט, װעלכעס איז יעדנפֿאַלס נישט געפֿערלעך ― אַזױ האָבן געזאָגט די דאָקטױרים,― אַבי ס'זאָל קומען אַ קריזיס, האָבן זײ געזאָגט, און ס'זאָל ברעכן די היץ און ס'זאָל זיך ניט אַרײַנכאַפּן אין קאָפּ חלילה, אין מוח ― דעמאָלט, זעט איר, אין נישט גוט…
אַזױ טאַקע מיט דעם לשון האָבן געזאָגט די דאָקטױרים און האָבן געגעבן האָפֿענונג, אַז זי װעט דאָס אַריבערטראָגן בשלום און װעט זײַן געזונט. דערױף זענען זײ דאָך דאָקטױרים, זײ זאָלן אַכטונג געבן אױף דער טעמפּעראַטור. דאָס איז דער עיקר, װאָרעם װאָס קאָנען דאָקטױרים טאָן? זײ קאָנען ניט טאָן גאָרניט. טאָן קאָן נאָר די נאַטור אַלײן, אָדער גאָט, ― װי אַזױ איר װילט, אַזױ רופֿט דאָס אָן… נו, און װיבאַלד עס װענדט זיך אָן גאָט, קאָן מען זיך שױן פֿאַרלאָזן אױף א י ם . ע ר װעט דאָך נישט טאָן קײן עװלה ― שײך צו זאָגן! אַזױ האָט זיך געטראַכט די מאַמע. און אַגבֿ װוּ איז זי ― טאַקע די מאַמע אַלײן? שׂרה שאַפּיראָ, װאָס פֿאַרמאָגט איר אײגנס מער נישט אַז אײן שטיקל טאָכטער מיט אײן שטיקל זון, צװײ קינדער, צװײ ליכטיקע שטערן, צװײ אױגן אין קאָפּ ― װעט זי שװײַגן?…
אַז די װעלט זאָגט אַ שפּריכװאָרט: „אַ מענטש איז שװאַכער פֿון אַ שטרױ און שטאַרקער פֿון אײַזן“, איז דאָס טאַקע להבֿדיל אַ תּורה. שׂרה שאַפּיראָ האָט דאָס אַרױסגעזען אױף זיך אַלײן. װי אַזױ די דאָזיקע מאַמע האָט דאָס געקאָנט אַריבערטראָגן און איז נישט געשטאָרבן און אַפֿילו פֿון זינען נישט אַראָפּ ― איז טאַקע אַ נס מן השמים. „פֿון דעם אַלײן איז צו זען, אַן ס'איז דאָ אַ גאָט אױף דער װעלט“ ― האָט זי געזאָגט ניט אײן מאָל. די אַלע צרות, יסורים, פּחדים און בזיונות, װאָס שׂרה שאַפּיראָ איז אױסגעשטאַנען ביז אַהער ― װאָס פֿאַר אַ װערט האָבן זײ אַקעגן יענער אײנציקער נאַכט, װאָס זי האָט איבערגעלעבט, אַז מע האָט צוגענומען איר דודן מיט אירע צװײ קינדער, צװײ ליכטיקע שטערן, צװײ אױגן אין קאָפּ? און דערנאָך יענער פֿרימאָרגן מיט יענעם גאַנצן טאָג, װען איר טאָכטער איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן? פֿאַרפֿאַלן װי אין װאַסער אַרײַן! „װאָס הײסט עס פֿאַרפֿאַלן געװאָרן? װי איז דאָס מעגלעך?“ נו, זעט איר דאָך, אַלע זענען דאָ. איר דודן מיט איר סיאָמקען האָט מען אַרױסגעלאָזט. דעם קװאַרטיראַנט האָט מען אָפּגעשיקט אין טורמע. און בעטי? בעטי איז נישטאָ. אַלע פֿרײַנד און גוטע פֿרײַנד, אַלע באַקאַנטע, די גאַנצע גאַס, דער אַרױס דער אַרײַן:
„נישטאָ נאָך אײַער טאָכטער?“ מאָדנע מענטשן! זײ זעען דאָך, אַז זי איז ניטאָ, צו װאָס דאַרף מען נאָך זאַלצן אױף די װוּנדן?… „װאָס־זשע שװײַגט איר? פֿאַרװאָס טוט איר עפּעס ניט? למאַי לױפֿט איר ניט אין פּאָליציע?
כאַ־כאַ, גוט געזאָגט, כ'לעבן! יענע לױפֿט אַרום דעם גאַנצן טאָג פֿון קאַיאָר אָן פֿון אײן אוטשאַסטאָק אינעם אַנדערן, שלאָגט זיך װי אַ פֿיש, און קײנער װיל איר אַ װאָרט נישט זאָגן! אַנדערע האָבן גלאַט אָפּגעשװיגן. אַנדערע האָבן זי דורכגעטריבן, און אַנדערע האָבן זי נאָך אױסגעלאַכט, געמאַכט חוזק, טאָמער איז קאַרג… עס האָט נישט געהאָלפֿן, װאָס איר מאַן איז, װי ער באַרימט זיך, אַ שטיקל חשובֿ בײַ נאַטשאַלסטװע און קען זיך מיט אַלע נאַדזיראַטעלעס. עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן זכות אָבֿות פֿון איר רײַכן שװאָגער פֿאַמיליאַנט, װאָס קען זיך „ליטשנע“ מיטן גובערנאַטאָר. עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן פּראָטעקציעס פֿון דוד שאַפּיראָס שעף מיט זײַנע „בנים, װאָס זענען אַלע געװען דעם גאַנצן טאָג אױף די פֿיס. „װאָרעם װיבאַלד עס גײט אין נפֿש, איז דאָך ניט שײך“… אַזױ האָט געזאָגט דער שעף אַלײן און איז געװען גרײט, ס'זאָל „קאָסטן מי־יודע װיפֿל“, אַבי נאָר מען זאָל געפֿינען דאָס פֿאַרפֿאַלענע מײדל… עס איז אָבער געװען אומזיסט די טירחה, אַרױסגעװאָרפֿענע אַרבעט. „בעסער מישט אײַך נישט ― האָט מען זײ געזאָגט ― מישט אײַך ניט אין אַזעלכע זאַכן“… גלײַך װי דאָ װאָלט פֿאָרגעקומען עפּעס אַ מין סוד, װאָס איז אײַנגעװיקלט און איבערגעדעקט מיט אַ געדיכטן שלײער…
דאָס אײנציקע, װאָס זײ איז געראָטן געװױרע צו װערן: אַז מע האָט דאָס מײדל געבראַכט צו פֿירן אין אײנעם פֿון די אוטשאַסטקעס העט שפּעט נאָך האַלבע נאַכט, אױב ניט מיטן טאָגלעך שױן. פֿרעגט זיך: װוּ־זשע איז זי געװען די גאַנצע נאַכט פֿריִער? און װוּ איז זי אַהינגעקומען דערנאָך?… ― „בעסער מישט אײַך נישט אין אַזעלכע זאַכן“.
נאָר דער כּוח פֿון פּראָטעקציע איז נישט קײן קלײניקײט, און אַז אַ ייִד זאָגט, אַז ער לאָזט זיך קאָסטן „מי־יודע װיפֿל“, װעט ער זיך, זײַט זיכער, דורכשלאָגן דורך מױערן און װעט שױן געװױרע װערן אַלצדינג װאָס מע דאַרף… מע איז געװױרע געװאָרן ― שױן אַפֿילו שפּעטלעך אין דער נאַכט איז דאָס געװען ― אַז דאָס פֿאַרהאַלטענע מײדל שאַפּיראָ איז נאָך פֿון בײַטאָג אָן אָפּגעפֿירט געװאָרן אין „באָלניצעбольница: שפּיטאָל“.. „װאָס הײסט? װי קומט דאָס מײדל שאַפּיראָ, אַ געזונטע, אַ שטאַרקע, אַ פֿרישע, גאָר אין באָלניצע?“ ― הערט איר דאָך, װי אַזױ ס'איז געװען. אַז מע האָט זי געבראַכט אױפֿן פֿאַרהער, איז זי געװען געזונט און שטאַרק, געענטפֿערט צו דער זאַך, אַלץ װי עס געהער צו זײַן, נאָר פּלוצעם האָט זי זיך צעלאַכט און צעװײנט אַזױ, אַז מע האָט געמוזט ברענגען דעם דאָקטאָר, האָט דער דאָקטאָר געזאָגט, אַז זי איז קראַנק און מע דאַרף זי אָפּפֿירן אין באָלניצע, האָט מען זי אָפּגעפֿירט אין באָלניצע. „אָט דאָס אין גאָר?“ ― אָט דאָס איז גאָר.
עס איז שױן געװען שטאָק־נאַכט, אַז מע האָט געבראַכט צו די שאַפּיראָס אָט די דאָזיקע ידיעה. אײנער פֿונעם שעפֿס „בנים“ האָט דאָס איר אַלײן געבראַכט צו פֿירן די דאָזיקע בשׂורה. דוד שאַפּיראָ איז נישט געװען אין דער הײם (ער איז אַרומגעלאָפֿן מיטן שװאָגער פֿאַמיליאַנט איבער פֿאַרשײדענע קאַנצעלאַריעס); געװען איז נאָר שׂרה אַלײן. דערהערט, אַז איר טאָכטער איז אין דער באָלניצע: „אַ װײטיק איז דער מאַמע! אַ שלאַק איז איר! אַ מכּה איז איר! אַ דונער איז איר!“ האָט זי געכאַפּט אַ איזװאָזטשיק און, װי זי שטײט און גײט, אינאײנעם מיטן שליח, װאָס האָט איר געבראַכט די גוטע בשׂורה, האָט זי געהײסן זיך פֿירן גלײַך אין באָלניצע אַרײַן.
„אין װעלכער באָלניצע?“ פֿרעגט דער איזװאָזטשיק, אױסגעדרײט דעם קאָפּ צו זײַנע פּאַסאַזשירן.
„זאָל זי אַזױ װיסן בײז!“
שׂרה קוקט אױפֿן שליח, דער שליח קוקט אױף איר ― זײ װײסן בײדע ניט אין װאָסער באָלניצע. „סטײַטש, װאָס פֿאַר אַ ייִד איז דאָס? װי האָט ער דאָס ניט געפֿרעגט?“ ― „ס'איז אים אַרױסגעפֿלױגן פֿון קאָפּ“.
און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ לױפֿעניש פֿון אײן באָלניצע אין דער אַנדערער. „גװאַלד! ― האָט שׂרה זיך געבעטן ― לאָז מען האָבן אױף איר רחמנות! לאָז מען איר זאָגן, װוּ איז איר טאָכטער! זי הײסט בעטי, בערטאַ דאַװידאָװנאַ שאַפּיראָ רופֿט מען זי!“… און מע האָט רחמנות געהאַט אױף דער פֿאַרװאָגלטער מוטער און דורך לאַנגע קלינגענישן אױפֿן טעלעפֿאָן איז מען דערגאַנגען, אַז איר טאָכטער, ניט בערטאַ דאַװידאָװנאַ, נאָר בתיה דאָװידאָװאַ שאַפּיראָ, געפֿינט זיך אין ייִדישן שפּיטאָל.
דאַנקען און לױבן! לאָז זײַן בתיה דאָװידאָװאַ ― אַבי איר קינד, איר טאָכטער האָט זיך גלײַך אָפּגעזוכט. און די גליקלעכע מוטער איז אַװעק אין ייִדישן שפּיטאָל. נאָר דאָרט האָט אױף איר געװאַרט אַ נײַע צרה, מע האָט זי נישט צוגעלאָזט צו דער טאָכטער: שױן שפּעט ― מע טאָר ניט! „װאָס הײסט מע טאָר ניט? זי איז אַ מאַמע, צי נײן?“…― „זיבעצן מאָל אַ מאַמע ― אַז מע טאָר ניט, טאָר מען ניט. מאָרגן װעט איר קומען.“
„רבונו של עולם! װאָס פֿאַר אַ װעלט? װאָס פֿאַר מענטשן? װוּ איז רחמנות? װוּ איז גאָט?“… אַ גליק, װאָס זי האָט דערזען איר באַקאַנטן דאָקטאָר, זײער הײמישן דאָקטאָר, אָט דער װאָס דינגט זיך ניט. ער נעמט װיפֿל מע גיט אים. דעם טאַטן פֿון יענער װעלט װען זי דערזעט, װאָלט זי זיך ניט באַדאַרפֿט אַזױ דערפֿרײען. איז זי צוגעפֿאַלן צו אים: „גוט, װאָס ער איז כאָטש דאָ! גאָט אַלײן האָט אים געבראַכט! איר קינד, איר בעטי געפֿינט זיך דאָ אַ קראַנקע, און מע לאָזט זי ניט צו. װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן? אַ מאַמע! ― ערגער װי אין סדום!“…
― ששש! ― האָט זי דער דאָקטאָר געװאָלט באַרויִקן, ― שרײַט ניט אַזױ! פּילדערט ניט! ליאַרעמט ניט!
„װאָס הײסט, זי זאָל ניט שרײַען און ניט פּילדערן און ניט ליאַרעמען, אַז איר קינד, איר בעטי…“
― אײַער קינד, אײַער בעטי, מע װײסט, מע װײסט. אָט דאָס גײ איך פֿון איר טאַקע. זי איז ניט געזונט, נאָר אָן סכּנות און מע דאַרף ניט שרײַען, ניט פּילדערן, ניט ליאַרעמען אײַער טאָכטער איז ניט אין דרױסן, זי איז אין באָלניצע. און אַ באָלניצע איז ניט קײן הקדש, װאָס מע קאָן קומען װען מע װיל און װער עס װיל… מאָרגן אין דער פֿרי װעט איר קומען, װעט מען אײַך צולאָזן. איצט קאָן מען ניט. איר פֿאַרשטײט, װאָס מע רעדט צו אײַך, צי װער־װאָס?
„זי פֿאַרשטײט. פֿאַרװאָס זאָל זי ניט פֿאַרשטײן? מע דאַרף אָבער האָבן גאָט אין האַרצן און אַרײַנגײן אין איר „פּאָלאָזשעניע“, זי איז דאָך אַ מאַמע! גװאַלד! װאָס איז פֿאַר אַ װעלט, װאָס פֿאַר מענטשן, מע זאָל ניט לאָזן אַ מאַמען אַ קוק טאָן אױף איר קינד כאָטש פֿון דער װײַטן? ניט שױן־זשע װעט ער זײַן גלײַך צו אַלעמען, ער, אַ הײמישער דאָקטאָר, אַ הײמישער מענטש, װאָס קען איר טאָכטער, װאָס קען זײ אַלעמען אױסגעבונדן, זאָל ער אַזעלכעס זאָגן, איז שױן עק װעלט!“
אומזיסט האָט דער הײמישער דאָקטאָר אױסגעטאָן די ברילן און אָנגעטאָן צוריק. אומזיסט האָט ער געװאָרטשעט, געכאַפּט דאָס היטל און אַ װאָרף געגעבן דאָס צוריק אױפֿן טיש. אומזיסט האָט ער זי אָנגערופֿן „ייִדענע“, און „אָנשיקעניש“, און „פּריטשעפּע“ ― ער האָט געמוזט, סוף כּל סוף, צוליב דער דאָזיקער ייִדענע, אָנשיקעניש און פּריטשעפּע, אומקערן זיך מחילה צוריק, אָננעמען זי פֿאַר אַ האַנט, שטיל אױף די שפּיץ פֿינגער זי צופֿירן צום חדר, װוּ איר טאָכטער ליגט, אַ װײַז געגעבן איר פֿון דער װײַטן אױפֿן בעטל און מיט גװאַלד האָט ער אָפּגעשלעפּט זי צוריק.
― נו, זענט איר שױן צופֿרידן? אַן עק, אַצינד קאָנט איר שױן פֿאָרן אַהײם.
„משוגע אירע שׂונאים! װאָס הײסט זי װעט פֿאָרן אַהײם דעמאָלט, װען איר טאָכטער ליגט אָט דאָ אין באָלניצע? װאָס איז זי ― אַ מאַמע, צי אַ פֿרעמדע? זי זאָל כאָטש װיסן, װאָס איר איז? װאָס פֿאַר אַ חלאַת?“
― זאָגט מען דאָך אײַך, אַז אָן סכּנות, אַז עס קאָן זיך ענדיקן העכסטנס מיט אַ היציק שלאַפֿקײט.
„אַ היציק שלאַפֿקײט? אַ װײטיק איז איר, אַ שלאַק האָט זי געטראָפֿן! אַ דונער האָט זי דערשלאָגן!“
― ששש! װידער האָט איר זיך צעפּילדערט? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין שטראָף אָט די ייִדענע! איר װילט, מע זאָל אײַך אַרױסטרײַבן?“
אַרױסטרײַבן? פֿאַרװאָס קומט דאָס איר? דערפֿאַר װאָס זי איז אַ מאַמע און װיל װיסן, װאָס מיט איר קינד טוט זיך? און װער זאָגט דאָס? ער! אַ הײמישער דאָקטאָר! אַ הײמישער מענטש! לאָז ער איר געבן זײַן האַנט תּקיעת־כּף ― אים װעט זי גלױבן. אַז איר קינד איז חלילה ניט מסוכּן.“
װידער טוט אױס דער דאָקטאָר די ברילן און טוט זײ אָן צוריק. װידער אַ װאָרף דאָס היטל אין טיש אַרײַן און גיט איר זײַן „האַנט תּקיעת־כּף“, אַז איר טאָכטער איז ניט מסוכּן, און אַז ער פֿון זײַן זײַט װעט טאָן װאָס ער קען, ער פֿאָרט אַהער צװײ מאָל אַ טאָג, און װאָס נאָך װיל זי? „גאָרניט, װאָס נאָך זאָל זי װעלן? זי װיל אַ קלײניקײט: מע זאָל זי לאָזן דאָ נעכטיקן װוּ ס'איז ניט, ערגעץ אױף דער ערד, אַבי נאָענט נעבן קינד…“
עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן זאַך. דער הײמישער דאָקטאָר האָט געמוזט פּועלן בײַ דער אַדמיניסטראַציע פֿון שפּיטאָל, מע זאָל לאָזן אָט די פּריטשעפּע ביז מאָרגן װוּ ס'ניט איז ערגעץ אין אַ װינקעלע אױף זײַנע אַחריות ― און ער האָט געכאַפּט דאָס היטל און איז שױן געװען מיט אײן פֿוס בײַ דער טיר, גרײט געװען מאַכן פּליטה, האָט אים שׂרה שאַפּיראָ נאָך אַ מאָל אָנגענומען בײַ דער האַנט: „טײַטש, ער איז דאָך נישט גלײַך צו אַלע. ער איז דאָך אַ הײמישער דאָקטאָר און אַ הײמישער מענטש. אַלע דאָקטױרים מעגן זײַן נאָך אים די כּפּרה…“
― אומגליק! װאָס נאָך װילט איר?
„זי װיל, ער זאָל זיך מטריח זײַן, ער פֿאָרט דאָך במילא אין שטאָט, זאָל ער זיך שױן אַראָפּכאַפּן צו איר אַהײם און איבערגעבן איר מאַן, אַז זײער טאָכטער געפֿינט זיך אין שפּיטאָל, און אַז זי איז חלילה ניט מסוכּן, און אַז זי, די מאַמע, איז דאָ נעבן איר, און אַז ער, דוד, זאָל אַכטונג געבן אױף סיאָמקען און זאָל געבן צו װיסן דעם שװאָגער פֿאַמיליאַנט און אַלעמען, און אַז ער זאַל למען השם…
― גװאַלד, פֿון װאַנען נעמען זיך אַזעלכע מאַמעס אױף דער װעלט? ― האָט זיך דער דאָקטאָר אָנגעכאַפּט בײַם קאָפּ און האָט זיך געלאָזט לױפֿן װי פֿון אַ שׂריפֿה אין דרױסן אַרױס, און שׂרה נאָך אים. זי האָט אים פֿאַרגעסן בעטן נאָך אַ נאַרישקײט: אַז ער, דער דאָקטאָר, זאָל זאָגן איר מאַן, דודן הײסט עס, אַז ער, דוד הײסט עס, זאָל למען השם…
נאָר דער דאָקטאָר האָט שױן נישט געהערט מער. ער האָט אָנגערוקט דאָס היטל איבער די אױערן, אַרײַן מיט אײן פֿוס אין אַן אָפּגעבאַרעט פֿאַעטאָנדל, װאָס האָט אױף אים געװאַרט, און:
― פּאַשאָל!…
זײער אַ װױלע זאַך אָט דאָס, װאָס מע האָט צוגעטראַכט, אַז אין אַ שפּיטאָל זאָלן זײַן „שװעסטער“, װאָס גײען אַרום די קראַנקע און טוען אַלצדינג װאָס מע דאַרף. נאָר װי קאָן מען גלײַכן אַ „שװעסטער“ צון אַ מאַמע? װער װעט זיך אונטערנעמען טאַקע באמת אױסזיצן גאַנצע נעכט און טאַקע באמת קײן אױג נישט צומאַכן װי אַ מאַמע? װער װײסט נאָך אַזױ, װאָס דער קראַנקער דאַרף, װאָס ער האָט ליב און װאָס ער האָט פֿײַנט, װי אַ מאַמע? װער קאָן אַזױ אונטערלײגן און אױסגלעטן די קישנס װי אַ מאַמע? אַכצן „שװעסטער“ און יעדע „שװעסטער“ זאָל זײַן מיט אַכצן קעפּ ― װעלן זײ קײנמאָל ניט טרעפֿן, װי אַ מאַמע טרעפֿט מיטן קוק, װאָס דער חולה װיל.
אַלע אין שפּיטאָל האָבן דאָס אַרױסגעזען און די דאָקטױרים האָבן געמוזט אײַנגײן דערױף, אַז נעבן דער קראַנקער שאַפּיראָ מעג זיך געפֿינען איר מוטער נישט נאָך דעם גאַנצן טאָג, נאָר אַפֿילו די גאַנצע נאַכט, און אַז זי נײטיקט זיך ניט אין קײנעמס הילף.
שׂרה שאַפּיראָ האָט גיך איבערגענומען אַלצדינג אין אירע הענט און אױסגעלערנט זיך גײן אױף די שפּיץ פֿינגער ניט ערגער װי די „שװעסטער“ און פֿאַרצײכענען די טעמפּעראַטור אױף דער װאַנט ניט ערגער װי די „שװעסטער“. פֿון אײַנגעבן דעם רעצעפּט צו דער צײַט שמועסט מען ניט, אַז זי װעט זיך אױסגלײַכן מיט אַלע „שװעסטער“ פֿון דער גאַנצער װעלט. האָט קײן מורא ניט ― זי װעט חלילה נישט דורכלאָזן די צײַט אַפֿילו קײן צענטל פֿון אַ סעקונדע! װאָס איז זי ― קײן מאַמע ניט? זי האָט קײנמאָל ניט געגעבן קײן רפֿואות אירע קינדער, אַז זײ זענען געװען קלײנינקע? מער נישט אײן זאַך איז געװען, װאָס די דאָקטױרים האָבן מורא געהאַט: טאָמער קומט די קראַנקע צו זיך און דערזעט די מוטער און הײבט אָן רעדן מיט איר װעגן הײמישע זאַכן, קאָן עס זי אױפֿרעגן ― און דאָס איז מסוכּן פֿאַר דער קראַנקער… נאָר דאָס האָט שױן גענומען אױף זיך דער „הײמישער“ דאָקטאָר. אַ הײמישער דאָקטאָר איז גאָר אַנדערע װערטער. מען קאָן זיך מיט אים אױסשמועסן. ער האָט באַצײַטנס צוגעגרײט די מוטער דערצו, אַז מע באַדאַרף זײַן זײער געהיט און פֿאָרזיכטיק, און אַז די קראַנקע װעט אָנהײבן װערן בעסער, דאַרף מען ביסלעכװײַז, ניט מיט אַמאָל, איר געבן צו װיסן, װוּ זי געפֿינט זיך, און נישט אַרײַנלאָזן זיך מיט איר אין שמועסן פֿון דער הײם און פֿונעם אַרעסט און פֿונעם גאַנצן ענין.
― איר פֿאַרשטײט, װאָס מע רעדט צו אײַך? צי װער װאָס?
זי פֿאַרשטײט, פֿאַרװאָס זאָל זי ניט פֿאַרשטײן? זי איז דען קײן מאַמע ניט?
― אַ מאַמע ניט קײן מאַמע, ― זאָגט איר דער דאָקטאָר, ― נאָר אַ ייִדענע זײַט איר, און אַ ייִדענע האָט אין זיך נײן מאָס רײד, דאָס איז אַן אַלטער כּלל…
מאָלט אײַך פֿאַר די װערטער האָט זיך דער דאָקטאָר בײַ איר ניט גענאַרט. שׂרה האָט אים אָפּגעענטפֿערט, אַפֿילו גאַנץ פֿאַרשטעלט, אַז „ס'זענען פֿאַראַן דאָקטױרים, װאָס האָבן אין זיך „ נ ײַ ן א ו ן נ ײַ נ צ י ג מאָס רײד…“ צי האָט ער פֿאַרשטאַנען? מיר מײנען, אַן יאָ, נאָר באַלײדיקן זיך האָט ער זיך ניט באַלײדיקט. װאָס איז? ― ער קען נישט בעטין, אַז זי איז נאָך געװען אָט אַזאַ ברעקעלע? און סיאָמקען װיפֿל מאָל האָט ער אָפּגעראַטעװעט פֿונעם טױט? און איר דודן האָט ער נישט געהײלט עטלעכע יאָר דורכאַנאַנד? און װאָס ער האָט זיך בײַ איר אָנגענומען, מעגן עס פֿאַרמאָגן אַלע שׂונאי ישׂראל. אײן מאָל גענומען און דרײַ מאָל געפֿאָרן אומזיסט. אַז ער איז אַ דאָקטאָר, װאָס נעמט װיפֿל מע גיט אים, איז דאָך ניטאָ װאָס צו רעדן. פֿונדעסטװעגן זאָגט מען אױף אים אױף דער ייִדישער גאַס, אַז ער איז „מאַסף־ממון“. אַ סבֿרה גאָר, אַז ער האָט געלט אין באַנק. װיפֿל ― װײסט מען ניט, נאָר ער האָט. קוקט ניט, װאָס ער גײט אין אַזאַ אַלטער טענדע־װערענדע פֿון כמעלניצקיס צײַטן און זעט אױס אין איר, בעת ער לױפֿט פֿון אײן שטוב צו דער אַנדערער, װי אַ װינטמיל מיט צװײ פֿליגל. קוקט ניט, װאָס ער טראָגט אַזאַ מאָדנע היטל פֿון אַן אַלטן שליאַכטשיץ. קוקט ניט, װאָס ער שליאָנדערט מיט אױסגעטראָטענע קאַלאָשן. ער איז פּשוט אַ קאַרגער מענטש, זשאַלעװעט אַ גראָשן, װאָרעם אַז ניט, װאָס האָט ער צו טאָן אױף דער בערזע, אין די קאַנטאָרן, סטראַכירט װיגרישנע בילעטן?… אַ דאָקטאָר אַן אָרעמאַן פֿאָרט ניט אַרױס מיט אַן אײגענעם עקיפּאַזש. אמת, אַזאַ מין עקיפּאַזש מעג מען אױך װינטשן די שׂונאים ― אַ פֿאַעטאָנדל מישטײנס געזאָגט אַן אָפּגעבאַרעטס און קוקט אױף אַ זײַט. אַ פֿערד אַ זקן, אַן אױסגעמוטשעטער, אַ שפּיצבײניקער, און מאַכט לעמל אױף אַ פֿוס. נאָר אַלץ בעסער װי גאָרניט. װי װאָלט אױסגעזען אָט דער דאָקטאָר, װען ער זאָל דאַרפֿן גײן צו פֿוס, אַז מע צערײַסט אים אָקערשט ניט אױף שטיקלעך? אױף דער ייִדישער גאַס, װאָס איז פֿול מיט אָרעמע לײַט, קבצנים, דלפֿנים, ענײם־ואבֿיונים, איז ער שטאַרק אָנגענומען, זײער באַרימט, זײער פּאָפּולער און זײער באַליבט. אײן חסרון נאָר, װאָס ער איז אַ ביסל אַ בײזער, אַ „װספּילשליװערвспыльчив: כּעסן“, װי מע זאָגט אױף אים, און האַלט נישט פֿון דער מעדיצין. איר האָט געזען, אַ דאָקטאָר זאָל אַלײן חוזק מאַכן פֿון דאָקטױרים און זאָגן, אַז דער גאַנצער עסק איז װערט אַ שאָס פּולװער? אַ מאָדנער מענטש! אַז מע דאַרף גאָר אַ רעצעפּט בײַ אים אױסװײנען: „פֿאַרשרײַבט כאָטש עפּעס. װאָס ניט איז, אַבי פֿאַרשרײַבט!“
― װאָס זאָל איך אײַך פֿאַרשרײַבן? צרות זאָל איך אײַך פֿאַרשרײַבן? צי דלות? צי קאָפּװײטיק?
― אַ דאַנק. קײן צרות זענען מיר נישט זשעדנע, דלות האָבן מיר אַלײן און קאָפּװײטיק לאָזן האָבן אונדזערע שׂונאים. איר פֿאַרשרײַבט שױן בעסער אַ רעצעפּט.
און ער מוז נעבעך פֿאַרשרײַבן אַ רעצעפּט ― אַ ברירה האָט ער? כאָטש ער שמיצט זיך און װאַרפֿט זיך און זאָגט, אַז דער רעצעפּט איז װערט דרײַ שמעק טאַביקע. דער עיקר איז פֿרישע לופֿט, גוט עסן, מילך, מילך טרינקען…
― נו, און געלט, הער דאָקטאָר, װוּ נעמט מען דערצו?
גאָר דאָס הערט שױן ניט דער הער דאָקטאָר. ער האָט אָנגערוקט דאָס היטל, זיצט שױן אינעם אָפּגעבאַרעטן פֿאַעטאָנדל מיטן אױסגעמוטשעטן פֿערדל דעם זקן און:
― פּאַשאָל!
אָט אַזאַ מין דאָקטאָר איז עס, און ער איז דאָס געװען שׂרה שאַפּיראָס צד אין שפּיטאָל. װען ניט ער, װאָלט מען זי פֿון דאָרטן לאַנג שױן משלח געװען, װאָרעם זי האָט זיך זײ אַלעמען דאָרטן, ניט אױסגערעדט זאָל זײַן, שטאַרק אײַנגעגעסן אין די בײנער אַרײַן. זי האָט ניט דורכגעלאָזט קײן אײן קאָנסיליום, און נאָר געבעטן, מע זאָל ראַטעװען איר קינד, מע זאָל איר געבן װאָס מער רפֿואות, װאָס מער „פּילנעסטשמירה“. זי װײסט, אַז איר טאָכטער װעט טאַקע אם־ירצה־שם זײַן געזונט, װאָרעם זי האָט אַ גרױסן גאָט, ער װעט בײַ איר ניט אַװעקנעמען איר קינד, איר אױג אין קאָפּ. נאָר פֿונדעסטװעגן באַדאַרף אַ מענטש טאָן װאָס ער קאָן…
שׂרה שאַפּיראָ האָט אין די רפֿואות גופֿא אַרײַנגעמישט זיך; געװאָלט װיסן, װ אָ ס מע פֿאַרשרײַבט דער קראַנקער. און צ ו ל י ב װ אָ ס ? למאַי אָט איז בײַ איר שװיגערין געליגן ניט הײַנט געדאַכט קראַנק אַ טאָכטער, אױך אױף אַ היציק שלאַפֿקײט, האָט מען איר געגעבן ניט קײן מיקסטורל, נאָר פּראָשקעס, און ניט אַלע דרײַ שעה, נאָר אַלע שעה, און ניט קײן קאַװע־לעפֿעלע נאָר אַן עס־לעפֿל.
איר „צד“, דער הײמישער דאָקטאָר, רײַסט זיך בײַ די האָר און שװערט איר בײַ זײַן ייִדישקײט, אַז טאָמער מישט זי זיך אַרײַן אין די זאַכן, װאָס זענען שײך צו די דאָקטױרים, װעט זײַן פֿוס נישט צוטרעטן מער צו איר טאָכטערס בעטל, זי מעג אַפֿילו זײַן קראַנק ער װײס אַלײן ניט װי אַזױ!…
נאָר בלאָטע. שׂרה הערט אים װי דעם קאָטער. זי װײסט גאַנץ גוט, אַז ניט נאָר צװײ מאָל אין טאָג, װאָס ער מוז זײַן אין שפּיטאָל, אַבי ער האָט נאָר צײַט, כאַפּט ער זיך אַראָפּ דרײַ מאָל און פֿיר מאָל אױך, ער איז גרײט זיך מפֿקיר זײַן צוליב איר טאָכטער ― אַזױ װײַט, אַז דעם דאָקטאָרס קאָלעגן, װאָס האָבן ליב הינטער די אױגן באַרעדן אײנס דאָס אַנדערע און אָפּלצעװען ניט װי דאָקטױרים, נאָר טאַקע װי פּראָסטע בשׂר־ודמס, האָבן צװישן זיך אָפּגעפּסקנט, אַז זײער קאָלעגע גײט זיך אָן מיט די שאַפּיראָס עטװאָס נעענטער װי אַ הײמישער דאָקטאָר… (דאָס איז געװען אַ װוּנק אױף דעם, װאָס ער איז אַ בחור שױן אין די יאַרן).
שׂרה שאַפּיראָ האָט דעריבער בײַ זײ קײן אַנדער נאָמען ניט געהאַט װי „די שװיגער“. און באַגאַנגען איז זי זיך מיט זײער הײמישן דאָקטאָר טאַקע װי אַ שװיגער: איבערגעגעבן מיט אים אַהײם אַלע טאָג אַלערלײ נױטיקע זאַכן, „פּאָרוטשעניעסпоручения: שליחותן“ און האָט זיך געשאַפֿן מיט אים, װי מע קאָן זיך שאַפֿן נאָר מיט אַ „הײמישן מענטשן“.
אַ פּאָר מאָל האָט ער געבראַכט צו פֿירן מיט זיך אױף זײַן פֿאַעטאָנדל איר מאַן דוד שאַפּיראָן (ער פֿאָרט דאָך במילא ― עס קאָסט אים געלט?) און אַמאָל איר סיאָמקען (אַ קינד ― װאָס װעט אים אַרן, אַז ער װעט אים אונטערפֿירן?).
דער דאָקטאָר האָט זיך באמת מחיה געװען, אַז בעטי איז געקומען צו זיך און האָט אָנגעהױבן צו װערן בעסער: ער װעט אױפֿגעריכט װערן פֿון אָט דער ייִדענע, דער פּריטשעפּע, פּטרן אַ פּעקל פֿונעם האַלדז!
ניט אַזױ גיך אָבער טוט זיך עס, װי עס רעדט זיך. בעטיס געזונט װערן איז געגאַנגען צו פּאַװאָליע, צו לאַנג. עס האָט נישט אַרױסגעזען, אַז זי זאָל אַזױ גיך קאָנען אױפֿשטײן און אױסשרײַבן זיך פֿון שפּיטאָל. נאָר דאַנקען גאָט דערפֿאַר. אײדער די מאַמע האָט דערלעבט דערהערן פֿונעם דאָקטאָר דאָס גוטע װאָרט „קריזיס“! אײדער זי האָט דערלעבט רערן פֿון די איבעריקע דאָקטױרים, אַז די סכּנה איז פֿאַרבײַ! די גאַנצע צײַט האָט שׂרה כּמעט נישט געװײנט. מע האָט זי נישט געלאָזט. נאָר איצט, ― װיפֿל טרערן זי האָט פֿאַרמאָגט, אַזױ פֿיל האָט זי אױסגעגאָסן. פֿאַרשטײט זיך אין אַ װינקעלע, אַז די טאָכטער זאָל נישט זען. און אַז זי האָט זיך גוט אױסגעװײנט און אױסגעװישט די אױגן, האָט איר דער דאָקטאָר געזאָגט בײז, װי זײַן שטײגער איז:
― נו? איצט גלױבט איר שױן, אַז אײַער טאָכטער װעט זײַן געזונט?
― אם־ירצה־שם מיט גאָטס הילף! ― ענטפֿערט אים שׂרה מיט אױסגעװײנטע אױגן און איז זיך מודה, אַז זי האָט געװוּסט, אַז פֿריִער גאָט דערנאָך ער. זי האָט געװוּסט, אַז זי האָט אַ גרױסן גאָט, אַ שטאַרקן גאָט!…
― װאָלט איר שױן איצט געװיס געמעגט פֿאָרן אַהײם? צי װער־װאָס?
„שױן? װידער דאָס אַלטע לידל? װידער אַ מאָל די הײם? זי װאָלט װעלן װיסן, מיט װאָס איז זי, אַ מאַמע, איטלעכן גרױס אין די אױגן? און װעמען מאַכט זי דאָ ענג? אױף װעמענס ערד גײט זי? און װעמענס ברױט עסט זי?…“
― אָבער שאַ! אָבער גענוג! אָבער אַן עק לאָז דאָס האָבן! מיט אַ װאָגן זאַטשעפּעט! מיט קײן צען װאַסערן זיך ניט אָפּװאַשן! ― זאָגט דער דאָקטאָר, אַנטלױפֿט פֿון דער דאָזיקער ייִדענע און מאַכט מיט די הענט, גלײַך װי פֿון אַ בין. נאָר אַז זײ קומען צו צו איר טאָכטערס בעט, איז גאָר ניט צו דערקענען, אַז זײ האָבן זיך נאָר־װאָס געקריגט. זײערע בײדנס פּנימער שײַנען, זײערע בײדנס אױגן לױכטן און שמײכלען צו דער קראַנקער בעטין, װי צו אַ קלײן קינד אַ קאַפּריזנע, װאָס האָט נאָר־װאָס אױפֿגעװאַכט פֿון שלאָף, האַלט נאָך האַלב צוגעמאַכט די אױגלעך, און מע װײסט ניט, אױף װאָס פֿאַר אַ זײַט ס'איז אױפֿגעשטאַנען…
װי דאָס אױפֿװאַכן פֿון אַ זומער־טאָג ― אַזױ איז געװען בעטיס אױפֿװאַכן פֿון איר שװערע לאַנגע קרענק. דאָס ערשטע פּנים, װאָס זי האָט דערזען און דערקענט, איז געװען איר מאַמעס פּנים אין װעלכן עס האָט זיך אָפּגעשפּיגלט אין דער מינוט עטלעכע געפֿילן מיט אַמאָל: פּחד, גליק, ליבשאַפֿט, געטרײַשאַפֿט, רחמנות, געבעט… דאָס אַלצדינג אינאײנעם האָט געמאַכט די דאָזיקע מוטער אַזױ לעכערלעך, אַז די קראַנקע האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿון אַ שמײכל טאָן צו איר מיט די אױגן און אַ זאָג טאָן:
― מאַמע…
און מער נישט.
דאַכט זיך, װאָס ליגט אַזעלכעס אינעם דאָזיקן װאָרט? און װיפֿל מאָל האָט די קראַנקע דערמאָנט דעם דאָזיקן נאָמען אין דער גאַנצער צײַט, װאָס זי געפֿינט זיך אין שפּיטאָל? אַ מאָל הונדערט װעט זײַן װינציק. נאָר נײן. ניט אינעם װאָרט ליגט דער סוד, נאָר אינעם טאָן, אינעם קול, און דערהױפּט אינעם קוק. אַן אַנדער קוק איז דאָס געװען. און די גליקלעכע מאַמע גלױבט ניט אירע אױערן און ניט אירע אױגן. און איר האַרץ איז גרײט אַרױסצושפּרינגען פֿאַר פֿרײד. און אירע אױגן װערן אָנגעפֿילט. און גרינגער פֿון אַ פֿעדער הײבט זי זיך אױף און אױף די שפּיץ פֿינגער גײט זי צו, בײגט זיך אָן איבער דער טאָכטער און קױם װי זי רעדט אַרױס:
― װילסט עפּעס, בעטי?
װאָס פֿאַר אַ זאַך למשל איז דאָ אױף דער װעלט, װאָס בעטי זאָל װעלן און װאָס זי שׂרה, זאָל איר נישט דערלאַנגען? „דאָס
טעלערל פֿונעם הימל?“ ― עס רעדט זיך נאָר אַזױ. אױפֿן הימל איז ניטאָ קײן טעלערלעך און צום הימל איז צו הױך. נאָר אַז מע זאָל דאַרפֿן גײן למשל הונדערט מײַל צופֿוס? אָדער אָפּגראָבן מיט די הענט אַ גאַנצן באַרג מיט ערד? אָדער אַראָפּלאָזן זיך נאָך נידעריקער און גײן צוליב איר קינד בעטלען, די האַנט אױסציִען, װײנען, אױסװײנען? ― װי מײנט איר אַ שטײגער, װעט זי עפּעס לאַנג טראַכטן? אױב אַזױ, קענט איר ניט שׂרה שאַפּיראָ! אַז דער דאָקטאָר האָט נאָר אַ זאָג געגעבן װ ײַ ן , גוטן װײן, „קײזער־װײַן“, האָט שׂרה איבערגעגעבן צו איר מאַן, אַז ער זאָל למה″ש די רגע קומען אין שפּיטאָל אַרײַן, מע דאַרף אים זײער נײטיק האָבן! און אַז דוד איז געקומען, האָט זי אים אַרױסגערופֿן אױף אַ װײַלע אין דרױסן אַרױס אױף אַ סוד, און דאָרט האָבן מאַן און װײַב עפּעס זײער לאַנג און זײער האַסטיק אױסגעשמועסט זיך. װאָס דאָס איז געװען פֿאַר אַ שמועס ― װײסן מיר ניט ― ס'איז אַ סוד… נאָר דעמזעלבן טאָג איז געבראַכט געװאָרן אַ פֿלאַש װײַן, פֿונעם בעסטן סאָרט „קײזער־װײַן“, און געבראַכט האָט דאָס די רײַכע שװיגערין, טױבע פֿאַמיליאַנט אַלײן, אין איר אײגענעם פֿאַעטאָן, מיט אַ טענה צו דער שװיגערין: פֿאַרװאָס זאָל זי האָבן אַ טבֿע, אַז זי דאַרף עפּעס האָבן, שיקט זי שליחים? פֿאַרװאָס זאָל זי איר ניט זאָגן גלײַך: „טױבעניו, איך דאַרף אַ פֿלעשל װײַן“. אָדער: „טױבעניו, איך דאַרף אַ סלױ אײַנגעמאַכטס!“ װען האָט זי איר דען אָפּגעזאָגט? ובפֿרט איצט, בײַ אַ זאַך, װאָס איז פּיקוח נפֿש? ― האָט די פֿרומע נגידית אױסגעלאָזט מיט אַ לשון־קודש־װאָרט און צונױפֿגעשנורעװעט די ליפּן מיט אַ צוקער־זיס שמײכעלע און געמאַכט בעת־מעשׂה אַזאַ צדקניתדיקע פֿרומע מינע, אַז זי װאָלט דאַכט זיך געמעגט גאָר אָן אַ שום איבערשלאָג גײן פֿון דאַנען אָטאָ גלײַך אין גן־עדן אַרײַן.
דאָס אַנדערע פּנים, װאָס בעטי האָט דערזען און דערקענט, איז געװען דער דאָקטאָר. זײער „הײמישער“ דאָקטאָר. װוּ זשע איז דער טאַטע? און פֿאַרװאָס איז איר נישט באַקאַנט דאָס חדר? װוּ געפֿינט זי זיך? פֿאַרװאָס איז דאָ אַזױ ליכטיק?
― ששש! … ― זאָגט איר דער דאָקטאָר און לײגט אַרױף אַ פֿינגער אױפֿן מױל. ― מע טאָר נאָך נישט רעדן. מע טאָר נאָך נישט טראַכטן פֿון קײן זאַך. מען דאַרף נאָר ליגן רויִק און װײַטער נישט…
אים איז גרינג צו זאָגן ליגן רויִק, נישט רעדן, נישט טראַכטן, אַז איר װילט זיך אַזױ װיסן, װוּ זי איז און װאָס מיט איר איז… אַז זי איז ניט אין דער הײם ― דאָס זעט זי. אַז זי איז קראַנק ― דאָס פֿילט זי. נאָר װי קומט זי אַהער? װי אַזױ און װען איז דאָס געשען?… און זי מאַכט צו די אױגן און הײבט אָן צו דערמאַנען זיך, אַ שריט נאָך אַ שריט, אָן אַלצדינג, װאָס מיט איר האָט זיך אָפּגעטאָן, און ביסלעכװײַז װאַכט אױף אין איר זכּרון, אַ מאָמענט נאָך אַ מאָמענט, אַלצדינג, װאָס זי האָט איבערגעלעבט. און ביסלעכװײַז װערט זי געװױרע, װוּ זי געפֿינט זיך. און װאָס װײַטער זעט זי פֿאַר זיך אַלץ נײַע באַקאַנטע פּנימער. אָט איז שױן דער טאַטע אױך געקומען. מער נישט אַז אױף אײן מינוט, װאָרעם ער האָט דאָך קײן צײַט ניט. ער איז דאָך אַ פֿאַרקױפֿטער מענטש… אָט איז אױך איר ברודערל סיאָמקע געקומען צו פֿאָרן מיטן דאָקטאָר אױפֿן פֿאַעטאָנדל! „אַ מחיה, זאָגט ער, צו פֿאָרן מיטן דאָקטאָר אױפֿן פֿאַעטאָנדל“, ער פֿאָרט אָבער באַלד אַװעק צוריק, װאָרעם דער דאָקטאָר קאָן נישט װאַרטן… און אַפֿילו די מומע טױבע מיט די טעכטער זענען געקומען געװױרע װערן, װאָס זי מאַכט, נאָר זײ זענען ניט געזעסן אַפֿילו קײן צװײ מינוט און מע האָט נישט געלאָזט זײ מיט איר אַ װאָרט אַרױסרעדן אױסער: „װאָס מאַכסטו? װי גײט עס דיר אין געזונט?…“ אַלע, אַלע באַקאַנטע האָט זי שױן געזען, נאָר אײנעם האָט זי נאָך נישט געזען, און דער א ײ נ ע ר איז איר אפֿשר נישט װינציקער טײַער, אױב ניט טײַערער נאָך פֿון אַלע אַנדערע… און זי פֿאַרשטײט ניט דעם שׂכל, פֿאַר װאָס אַלע יאָ, און ער ניט?… װאָס איז מיט אים? װעמען פֿרעגט מען? װי אַזױ פֿרעגט מען? און זי װאַרט, טאָמער װעט עמיצער דערמאַנען דעם נאָמען זײַנעם? און זי קוקט אַלעמען אין די אױגן אַרײַן, טאָמער װעט זי עפּעס אַרױסזען? נאָר קײנער דערמאַנט ניט זײַן נאָמען און פֿון קײנעמס אױגן איז ניט אַרױסצוזען קײן זאַך… װי זשע איז דאָס מעגלעך, אַז ע ר זאָל ניט זײַן דאָ, נעבן איר? אַז ע ר זאָל װינציקער פֿון אַלע זיך אינטערעסירן מיט איר קראַנקײט?.. שױן־זשע האָט ער זיך אױפֿגעהױבן און אַװעקגעפֿאָרן אַהײם, אָדער אפֿשר איז ער אױך קראַנק? נײן. װאָלט מען דאָך איר געזאָגט. זי זעט אָבער, אַז מע שװײַגט אָפּ װעגן אים, אַז קײנער דערמאַנט ניט דעם נאָמען זײַנעם, גלײַך װי מע װאָלט זיך אָנגערעדט, גלײַך װי מע האָט מורא זאָגן דעם אמת… װאָס־זשע קאָן דאָס זײַן פֿאַר אַן אמת?… פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס סאַמע ערגסטע שטעלט זיך איר פֿאָר. עס שטעלט זיך איר פֿאָר דאָס, װאָס זי קאָן נישט ברענגען פֿאַרן מױל, װאָס זי האָט מורא אַפֿילו צו נעמען אױף די געדאַנקען…
נאָר אָט גײט דער דאָקטאָר, זײער „הײמישער“ דאָקטאָר. אפֿשר װעט זי בײַ אים עפּעס קאָנען אַרױסבאַקומען?
― נו? װי אַזױ זענען מיר געשלאָפֿן? זאָגט דער דאָקטאָר, אָנגענומען די קראַנקע בײַם דופֿק נאָר פֿון יוצא װעגן.
און ס'גײט אַװעק אַ געװײנלעכער געשפּרעך װעגן טעמפּעראַטור, װעגן אַפּעטיט, װעגן װאָס פֿאַר אַ רפֿואה מע זאָל נעמען און װאָס פֿאַר אַ רפֿואה מע זאָל אַװעקשטעלן. נאָר די קראַנקע זעט נאָכן דאָקטאָרס אױגן, אַז ניט די טעמפּעראַטור און ניט די רפֿואות זענען איצט מער װיכטיק. די טעמפּעראַטור איז נאָרמאַל און די רפֿואות זענען ניט מער נײטיק…
― מיר װעלן אין גיכן אָנהײבן טראַכטן װעגן אױסשרײַבן זיך פֿון שפּיטאָל און איבערפֿאָרן אַהײם, ― זאָגט דער דאָקטאָר, װאָס האָט ליב רעדן אױף לשון „מיר“, ― און נישט גלײַך אַהײם װעלן מיר אַריבערפֿאָרן, נאָר אױף אַ דאַטשע. דאָרט װעלן מיר זיך גיך פֿאַרריכטן און װערן לײַטן גלײַך.
בעטין איז ניט זײער אַנגענעם, װאָס מע רעדט מיט איר װי מיט אַ קלײן קינד, װעלכעס מע נאַרט אָפּ און מע פֿאַררעדט דעם די צײן. זי זעט, זי פֿילט, אַז עס הענגט אױף איר אַ סוד; אַז עפּעס קומט פֿאָר ― אַזעלכעס, װאָס זי דאַרף נישט װיסן, װאָס מע באַהאַלט פֿאַר איר… די מוטער זעט, אַז די טאָכטער איז ניט צופֿרידן, אַז די טאָכטער איז קאַפּריזנע, אױ קאַפּריזנע! און זי קריכט פֿון דער הױט אַרױס, װיל איר מיט עפּעס פֿאַרגילטן, פֿאַרגלעטן.
― װײסטו, בעטי, װער ס'האָט זיך נאָכגעפֿרעגט אױף דיר? ― רופֿט זיך אָן צו איר די מוטער באַלד נאָכן דאָקטאָרס אַװעקגײן, און האָט שױן חרטה, װאָרעם זי זעט, װי בעטי איז מיט אַמאָל געװאָרן אַלערלײ פֿאַרבן. דאָס גאַנצע ביסל בלוט, װיפֿל זי האָט פֿאַרמאָגט, איז איר אַרײַן אין פּנים אַרײַן. װער קאָן זיך נאָכפֿרעגן אױף איר, אַז ניט „ער“?… נאָר זי װיל ניט אַרױסבאַװײַזן פֿאַר דער מוטער, אַז זי איז איבערראַשט, און פֿרעגט בײַ איר כּלומרשט גאַנץ רויִק: „װער?“ נאָר שׂרה זעט גאַנץ גוט, װאָס פֿאַר אַ מין רויִקײט דאָס איז און זי פֿאַרשילט זיך דאָס געבײן, למאַי זי האָט עס איר געזאָגט, נישט אַן עצה געהאַלטן זיך פֿריִער מיטן דאָקטאָר, װאָס טאָמער װערט ער געװאָר, װעט זי האָבן פֿון אים אַ גאָב ― נו, נו! נאָר אָנגעהױבן ― איז פֿאַרפֿאַלן. מוז מען ענדיקן.
― דו מײנסט אפֿשר, אַז אײן מאָל נאָר איז ער דאָ געװען זיך נאָכפֿרעגן אױף דיר, װאָס דו מאַכסט, אָט דער שלימזל?
― װאָסער שלימזל? ― פֿרעגט בעטי מיט אַן אײַנגעפֿאַלענער שטימע און קוקט אױף דער מוטער, װיל טרעפֿן נאָך איר פּנים, װער דאָס איז.
― אָט יענער ליטװישער בחור מיטן פּרישטשעװאַטן פּנים, ― מאַכט שׂרה כּלומרשט מיט אַ שמײכעלע, ― דו דאַרפֿסט אים געדענקען, דעם אײַנבינדערס אַ שװאָגער… מיר האָבן זיך באַקענט מיט דעם דאָזיקן געזינדל דעמאָלט, אין יענער גוטער נאַכט, חול־המועד־פּסח, אין דרױסן בײַ דער באַן, ניט הײַנט געדאַכט…
גענוג שױן סימנים, זי װײסט שױן, װער דאָס איז. דאָס איז דער פּינסקער בחור, זײער קװאַרטיראַנטס חבֿר… און זי האָט זיך אומזיסט דערפֿרײט. זי האָט געװאַרט דערהערן אַן אַנדער נאָמען… נאָר זי זאָל דאָס אַפֿילו איבערקערן די צונג, אַ װײטיק איז דער מאַמען! זי זעט דען ניט, אַז איר טאָכטער הערט אַפֿילו ניט, װאָס זי רעדט צו איר? זי װײס זען ניט, פֿון װ ע מ ע ן איר בעטי טראַכט אַצינד און װ ע מ ע ן זי זוכט מיט די אױגן?… אַ מאַמעס אױג זעט. אַ מאַמעס האַרץ פֿילט. און װאָס טוט מען, טאָמער טוט זי פּלוצעם אַ פֿרעג: „װוּ איז דער קװאַרטיראַנט?“ װאָס װעט זי איר זאָגן, אַז אָך און װײ איז דער מאַמע? און ביז װאַנען װעט מען אים פֿאַרשװײַגן? ניט הײַנט איז מאָרגן, נאָר זי װעט דאָך מוזן געװױרע װערן דעם גאַנצן אמת… איז אײדער זי זאָל זיך עס דערװיסן פֿון אַן אַנדערן, איז שױן גלײַכער, אַז זי, איר אײגענע מאַמע, זאָל זײַן דער שליח… נאָר װאָס־זשע דען? זי װײסט נישט פֿון װאַנען אָנצוהײבן, פֿון װאָסער זײַט אַרײַנצופֿאָרן: זי האָט שױן גענוג איבערגעטראַכט װעגן דעם, זינט די טאָכטער האָט אָנגעהױבן קומען צו זיך. זי האָט זיך שױן אַן עצה געהאַלטן מיט איר דודן און מיט זײער „הײמישן“ דאָקטאָר און מיט איר שװיגערין טױבע פֿאַמיליאַנט, ― און אַלע זאָגן זײ אין אײן קול, אַז חיות ניט זיכער, מע טאָר איר װעגן דעם אַ װאָרט ניט זאָגן! סײַדן זי װעט אַלײן פֿרעגן… און אַפֿילו אַז זי װעט פֿרעגן, דאַרף מען איר אױך אַזױ גיך ניט זאָגן דעם אמת. מע דאַרף זי פֿריִער אָפּנאַרן, זאָגן, אַז ער איז זיך דורכגעפֿאָרן אַהײם צו גאַסט און קומט אין גיכן צוריק. נאָר שׂרה פֿאַרשטײט בעסער פֿון זײ אַלעמען, אַז איר טאָכטער באַדאַרף מען קײן „ליגינעס“ ניט אױסטראַכטן, װאָרעם ניט בעטין נאַרט מען אָפּ. און שׂרה אַנטשליסט זיך, זי װערט אױף אַ מינוט אַ דיפּלאָמאַט און רױבט אָן גאָר מן־הצד:
― גאָט זאָל מיך ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, נאָר מיר דאַכט, אַז װאָס מע האָט מעד געלט, איז מען מער דבֿר־אַחר… צו װאָס נוצן די מיליאָנען, אַז מע האָט ניט אין זיך קײן קאַפּ רחמנות? איך שמועס טאַקע אַקעגן זײַן מומע דער מיליאָנערשע שמועס איך…
בעטי פֿילט, אַז אָט נאָך אַ מינוט פֿאַלט איר אַרױס דאָס האַרץ. נאָר זי װאַרט, װאָס װעט זײַן װײַטער. שׂרה װישט זיך אױס דאָס מױל און רעדט װײַטער:
― צו װאָס מישטײנס געזאָגט האַלט מען זיך מיט די מיליאָנען? איז דען דאָס לעבן נישט טײַערער פֿון מיליאָנען? צי מע נעמט זײ מיט אױף יענער װעלט? צי װעלכע גוטע יאָר?…
„יאָ, ער איז שױן נישטאָ“ ― פֿליט דורך בײַ בעטין אין קאָפּ אַ מחשבֿה און זי איז גרײט צו פֿאַלן חלשות. נאָר זי שטאַרקט זיך װי װײַט מעגלעך צו אױסהערן אַלצדינג ביזן סוף, ביזן סוף…
― איך װײס? זאָגט װײַטער שׂרה. ― װען איך האָב אַ מיליאָן און מיט מײַן יורש טרעפֿט זיך אַזאַ… אַזאַ בילבול, איז דאָס ערשטע װאָלט איך געקומען צו פֿליִען אױפֿן אַנדערן טאָג, און צװײטנס װאָלט איך געשאָטן מיט געלט. צען טױזנט איז צערן טױזנט. פֿופֿציק טױזנט איז פֿופֿציק טױזנט. און איך װאָלט זײ די רגע אַרױסגענומען אױף ערבֿות… װאָס פֿאַר אַ װערדע איז בײַ אַזאַ זאַך פֿופֿציק טױזנט? און װען אַפֿילו װעלן מיר זאָגן הונדערט טױזנט, איז עפּעס אַ תּירוץ? װי זאָגט די מומע טױבע „פּיקוח נפֿש!“… מע נעמט אַ מענטשן, װאָס גאָט די נשמה שולדיק, און מאַכט אים פֿאַר אַ רוצח אַ דושעגובעץдушегубец: מערדער!…
בעטי פֿילט, װי ס'איז איר אַראָפּ טױזנט פּוד פֿונעם האַרצן. „דאַנקען גאָט ― ער לעבט!“… און עס קומט איר װידער אַרײַן די פֿאַרב אין פּנים. און אין אײן אױגנבליק האָט איר קאָפּ אַרומגענומען אַלצדינג, װאָס דאָ טוט זיך, און זי װיל אַרױסציִען בײַ דער מוטער װאָס מער װערטער, און זי װערט געװאָר פֿון איר
אַלצדינג, ביסלעכװײַז געװײנלעך. און אָנשטאָט דעם זי זאָל װערן איבערראַשט פֿון אַזאַ נײַעס, װי שׂרה האָט מורא געהאַט, האָט זיך בעטי גאָר צעלאַכט ― דאָס ערשטע מאָל פֿון זינט זי איז אױפֿגעשטאַנען פֿון איר שלאַפֿקײט ― און דאָס פּנים האָט געשײַנט און די אױגן האָבן באַקומען זײער פֿריִעריקן פֿײַער מיט זײער פֿריִעריקן גלאַנץ.
דער גליקלעכער מאַמע מאָלט זיך אױס, אַז נישט איר טאָכטער לאַכט ― דאָס לאַכן אַלע גוטע מלאָכים פֿון הימל. דאָס לאַכט גאָט אַלײן. „קײן עין־הרע! קײן גוט אױג! טפֿו־טפֿו־טפֿו!“… און זי רופֿט זיך אָן צו איר:
- בעטי! דו לאַכסט? װאָס דען? ס'איז טאַקע ניטאָ כ'לעבן װער ס'זאָל לאַכן: ראַבינאָװיטש אַ רוצח! ראַבינאָװיטש אַ דושעגובעץ! כאַ־כאַ!
נאָר בעטי ענטפֿערט איר נישט דערױף. בעטי טראַכט פֿון עפּעס אַנדערש: „ער לעבט! ער לעבט!“ ― טראַכט זיך איר. און טױזנט גערטנער צעבליִען זיך פֿאַר אירע אױגן און טױזנטער פֿױגלען זינגען אױף קולי־קולות.. „ער לעבט! ער לעבט! ער לעבט!“…