אַרױס, דערזעט ער זיך שױן אין אַ קרישטאָלענעם פּאַלאַץ פֿון צװעלף חדרים. די װענט זײַנען אױסגעקלעפּט מיט אַסיגנאַציעס פֿון סאַמע הונדערטער. די ערד איז אױסגעפֿלאַסטערט פֿון זילבערנע מטבעות, באַצירט מיט גאָלדענע רענדלעך. דאָס גאַנצע מעבל איז פֿון װײַסן עלפֿאַנטבײן, מיט סאַמעט אױסגעבעט. װוּ מע טוט זיך אַ ריר איז גאָלד און זילבער און די בעסטע טײַערסטע שטײנער. אַרום און אַרום איז אַ גאָרטן פֿון די בעסטע פּירות. און אַ טײַכל לױפֿט פֿאַרבײַ מיט גאָלדענע פֿישעלעך. און אַ געטלעכע מוזיק הערט מען דאָרטן שפּילן ― די בעסטע פֿידלשפּילער פֿון דער װעלט. און ער אַלײן, דער העלד, טוט גאָרנישט, נאָר ער טײלט צדקה פֿון דער ברײטער האַנט, פֿולע זשמעניעס. װעמען גאָלד, װעמען זילבער, װעמען שטײנער, און װעמען אַ מזומנע מטבע, װעמען עסנװאַרג און װעמען קלײדער ― ער לאָזט ניט דורך קײנעם, דעם גרעסטן שׂונא אַפֿילו. פֿאַרקערט, די שׂונאים גיט ער נאָך מער, װי די גוטע פֿרײַנט, בכדי זײ זאָלן פֿילן…
אַ פֿאַרחלומטער, אַ הונגעריקער, כאַפּט זיך אױף דער יונגער טרױמער, און מיט אַ פֿאַרחלשט האַרץ לאָזט ער זיך אַװעק װידער אין „הױף“ פֿון דעם „מאַגנאַט“. ער איז שױן דאָרט אַ הײמישער. דאָס הײסט, דער סטרוזש פּאַנטאַלײ לאָזט אים דורך. דער הונט זשוק טשעפּעט אים ניט. און דער משרת איז מיט אים זאַ־פּאַני־בראַטאַ. ער פּאַטשט דעם יונגן בחור איבער דער פּלײצע און זאָגט אים אָן אַ בשׂורה, אַז ער האָט שױן גערעדט פֿון אים, ניט מיטן בעל־הבית, נאָר מיט זײַנע טעכטער… און אַזױ װי ער רעדט ― באַװײַזט זיך אײנע פֿון די טעכטער, אַ גראָבע מױד, אַ רױטע, אין אַ קורץ קלײדעלע, מיט גראָבע פּולקעס און מיט אַ פֿאַרריסן נעזל: „אָט דאָס איז ער!“ ― װײַזט־אָן אַף אים דער משרת, און די גראָבע מױד באַטראַכט אים פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, באַהאַלט דאָס פּנים אין די הענט, שיסט־אױס אַ געלעכטער און אַנטלױפֿט.
66
אַ מעשׂה מיט אַ זײגער
ער זוכט מיטלען קעגן הונגער. ― אַ זײגער מיט אַ געשיכטע. ― דער דיאַלאָג
צװישן דעם בחור מיטן אַלטן זײגערמאַכער. ― די קאָמבינאַציעס העלפֿן ניט,
און דער הונגער װאַקסט.
און דעם בריװ האָט דער „מאַגנאַט“ נאָך אַלץ ניט געלײענט. דאָס רירט שױן אָן דעם העלדס אַמביציע און ער גײט־אַרױס פֿון דאָרטן אַ צעקאָכטער. סטײַטש, זײַן טאַטנס בריװ װאַלגערט זיך אַרום ― דאָס אַרט אים מער פֿון אַלצדינג. נאָך מער פֿון דעם, װאָס ער איז הונגעריק. הונגעריק, װי אַ הונט! ער קאָן זיך קײן אָרט ניט געפֿינען. עס טראָגט אים אין דער לופֿטן. עס ציט אים דאָס האַרץ, און דער בױך איז אים װי אײַנגעשרומפּן. אַ קאַלטער שװײס טרעט־אַרױס, און ער זוכט אין זײַנע געדאַנקען, װעלכע פֿון זײַנע זאַכן ער װאָלט געקאָנט פֿאַרקױפֿן, מאַכן דערפֿון קלײנגעלט און עפּעס קױפֿן צו שטילן דעם הונגער… װאָלט דאָס געװען אין אַ גרױסער שטאָט ― פֿאַרזעצט מען דעם אױבערראָק און מע שלאָגט־צונױף אַ פּאָר גראָשנס…
ער טאַפּט זיך אין אַלע קעשענעס, און זײַנע געדאַנקען שטעלן זיך אָפּ אַפֿן זײגער. נאָר װאָס טוט מען מיטן זײגער? פֿאַרזעצן אין משכּון ― איז נישטאָ באַ װעמען. סײַדן פֿאַרקױפֿן? דערמאָנט ער זיך, אַז אינדערפֿרי האָט ער געזען אין מאַרק אַן אױפֿשריפֿט מיט אַ גרױסן ציפֿערבלאַט: „טשאַסאָװיך דיעל מאַסטער“. דאָ װעט ער קאָנען פֿאַרהאַנדלען זײַן זײגער. קײן סך קאַפּיטאַלן ― װײס ער ― װעט ער פֿון דעם ניט שלאָגן. נאָר עס װעט זײַן גענוג װיפֿל ער װעט קריגן, אַבי צו שטילן דעם הונגער.
אַ מיאוסע זאַך ― הונגערן. אַ חוץ, װאָס עס ציט דאָס האַרץ און עס ציטערן הענט און פֿיס ― איז דער בזיון, דער בזיון!… מע דאַרף פֿאַר־שטערכן דעם זײגער… איז אָבער דער זײגער, װאָס דער בחור פֿאַרמאָגט, ניט גלאַט אַ זײגער, נאָר דאָס איז אַ זײגער מיט אַ געשיכטע, מיט אַ היסטאָריע. אַ היסטאָרישער זײגער. מוז מען דעריבער פֿריִער אײַך באַקענען מיט דער געשיכטע פֿונעם זײגער.
דאָס איז געװען אין יענער צײַט, װען דער מחבר פֿון די דאָזיקע זכרונות האָט געהאַלטן אין רעכטן גלאַנץ פֿון געבן שטונדן. אין זײַן געבורטסשטאָט האָט ער געהאַט שטונדן אַ סך מער, װיפֿל אַ יונגער לערער קאָן זיך װינטשן. נאָר אײן זאַך האָט אים געפֿעלט צו די שטונדן ― אַ זײגער. האָט ער זיך צונױפֿגעשלאָגן פֿון די שטונדן אַ שטיקל קאַפּיטאַל אַף צו באַזאָרגן זיך מיט אַ זײגער. די בעסטע צײַט אַף צו קױפֿן אַ זײגער איז „ספּאַס־יאַריד“. דעמאָלט פֿאָרן זיך צונױף אין פּערעיאַסלאַװ סוחרים, קרעמער פֿון דער גאָרער װעלט. װאָס אַן אױג קאָן זען און װאָס אַ מױל קאָן רײדן קריגט איר אַף דעם יאַריד.
אױפֿגעשטאַנען אײנמאָל אינדערפֿרי, גענומען דאָס שטעקעלע, האָט זיך אונדזער העלד געלאָזט אַפֿן יאַריד צו די שאַלאַשן און קראָמען, װוּ די גאָלדענע און אַנדערע טײַערע זאַכן זײַנען אױסגעשטעלט. ספּאַס־יאַריד שטעלט זיך סוף זומער, אין חודש אױגוסט. דעמאָלט קומען־אױף די קאַװענעס מיט די דיניעס. עפּל און באַרן ליגן קופּעסװײַז אַף די װעגן און אַף דער ערד. ייִדן לױפֿן־אַרום, װי פֿאַרסמטע מײַז, פֿאַרטאַרעראַמט און פֿאַרשװיצט. מע טוט געשעפֿט. מע לײזט געלט. ציגײַנער שװערן זיך, פֿערד הירזשען, שאָף מעקען, חזרימלעך קװיטשען פֿון די זעק אַרױס. אַ בלינדער בעטלער שפּילט אַף אַ באַנדורע. אַ ייִדענע פֿאַרקױפֿט בײגל. אַ ייִנגל טראָגט־אַרום קװאַס. אַלץ רעדט. אַלץ שרײַט. מע קאָן טױב װערן.
גײענדיק אַזױ איבערן יאַריד פֿאַרטראַכט, שלאָגט ער זיך אָן אַף אַ ייִדל מיט אַ רױט פּרישטשעװאַטע פּנים, מיט אַ קױטיקער מאַנישקע און מיט מאָדנע לױפֿנדיקע אױגן. שטעלט אים אָפּ דער ייִד, רעדט שטיל, הײזעריקלעך, און װינקט מיט די ממזרישע אױגלעך אַף אַ הױכן דאַרן פּריץ מיט אַ פּױליש היטל, מיט לאַנגע פֿאַרדרײטע װאָנצעס אַרױף.
― אָט דער אָדון האָט צו פֿאַרקױפֿן אַ זאַך בחצי חנם… טוט אַ קוק. װאָס'ט אײַך אַרן?
און באַלד נאָך דעם רוקט זיך צו דער פּריץ, ציט־אַרױס פֿון קעשענע אַ פּאַפּיר, קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן, װיקלט־אױף דאָס פּאַפּיר, און עס טוט מיטאַמאָל אַ בלישטשע אין די אױגן אַ שפּאָגל־נײַער, אַ גלאַנצנדיקער גאָלדענער זײגער. אַ װײַז געגעבן דעם זײגער פֿון דער װײַטן, װיקלט אים דער אָדון אײַן אין פּאַפּיר און באַהאַלט אים צוריק אין קעשענע, אָן װערטער. רײדן רעדט דאָס ייִדל:
― אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ!… ער באַדאַרף האָבן נײטיק געלט. אַף דעם זײגער איז דאָ גאָלד אַלײן אפֿשר אַף אַ הונדערטער…
― װיפֿל־זשע װיל ער פֿאַרן זײגער?
― איך מײן, ער'ט נעמען האַלב, אַ פֿופֿציקער. אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ!… איך אַלײן װאָלט אַ בעלן געװען, האָב איך ניט אַזױ פֿיל געלט באַ זיך ― זאָגט דאָס ייִדל.
― איך האָב אױך ניט, ― זאָגט דער בחור און כאַפּט זיך צו דער קעשענע.
― װיפֿל דען האָט איר? ― פֿרעגט אים דער פּרישטשעװאַטער ייִד.
― איך פֿאַרמאָג אינגאַנצן אײן פֿינף־און־צװאַנציקער…
דער ייִד טוט אַ בלישטשע מיט די ממזרישע אױגן, ציט־אױס אַ האַנט:
― מיט מזל־ברכה!…
אין אײן אױגנבליק װערט אײַנגעצאָלט דאָס געלט, און דער גאָלדענער זײגער װערט איבערגעגעבן צום קונה אין די הענט אַרײַן. עס טוט אים אַ טיאָכקע דאָס האַרץ ― „טאָמער איז דער זײגער אַ געגנבֿהטער?“… עס גײט אים ניט אײַן די מציאה, װאָס ער האָט אײַנגעהאַנדלט, און עס שטעלן זיך אים פֿאָר אַלערלײ טונקעלע מחשבֿות און טרױעריקע געדאַנקען: „טאָמער דערקענט מען באַ אים דעם זײגער?“… האַנדלען אַ גנבֿה איז ערגער פֿון אַ גנבֿה אַלײן… קורץ, ער האָט שױן חרטה. נאָר ס'איז פֿאַרפֿאַלן. ער נעמט־אַרױס דעם זײגער פֿון קעשענע, באַטראַכט אים פֿון אַלע זײַטן ― אַ שפּאָגל־נײַער זײגער, און קלאַפּט, װי אַ באָנדער! קאָפּערטעס גינגאָלדענע, שװערע. אַ ציפֿערבלאַט, װי געפֿאַלענער שנײ. װײַזערס, װי ריטער. עס בלײַבט נאָר צו באַװײַזן דעם זײגער עפּעס פֿאַר אַ רעכטן מבֿין, ער זאָל אים באַטראַכטן און אָפּשאַצן. דער טאַטע איז אַפֿילו אַ מבֿין אַף זײגערס. פּאַסט אים אָבער ניט צו װײַזן אים דעם טאַטן. און דערצײלן דעם אמת, אַז ער האָט אים געהאַנדלט אַף דער גאַס ― װיל ער אױך ניט. הקיצור, דאָס בעסטע װעט זײַן אַרײַנטראָגן דעם זײגער צו הענזל דעם זײגערמאַכער.
הענזל דער זײגערמאַכער איז נאָך גאָר אַ יונגערמאַן, נאָר אַ גרױסער קאָפּמענטש. אין שטאָט זאָגט מען, אַז הענזל האָט צוגעטראַכט אַן אײגענעם זײגער נאָך דער סיסטעם פֿון דער זון. אַפֿן פּנים באַ אים זעט מען אַפֿילו קײן באַזונדערע חכמה ניט אַרױס. אַ גאַנץ געװײנלעכער ייִד מיט אַ ברײטער נאָז. פֿאַרמאָגט אַ גראָבן ברײטן פּלאַטשיקן פֿינגער מיט אַ גרױסן נאָגל. מיט דעם נאָגל טוט ער אַן עפֿן־אױף דעם זײגער, זאָטלט־אָן דאָס אױג מיט אַ שפּאַקטיװ, טוט אַ קוק־אַרײַן אין געװערקל און זאָגט אײַך באַלד, װאָס דער זײגער האָט, װאָס אים פֿעלט, און װאָס ער איז װערט.
באַטראַכט די מציאה, דעם גאָלדענעם זײגער, האָט הענזל אים צוגעמאַכט מיט אַ קנאַק און אַ זאָג געגעבן:
― אַ פּראָסטער צילינדער, ניט קײן אַנקער, װערט אַ פֿינפֿערל עובֿר לסוחר…
― נו, און דאָס גאָלד?
― װאָסער גאָלד? ס'איז אַזױ גאָלד, אַזױ װי איך בין אַ מיניסטער.
― װאָס דען איז דאָס?
― טאַמבעקע.
― װאָס הײסט דאָס טאַמבעקע?
― טאַמבעקע איז טאַמבעקע; נישט קײן מעש און נישט קײן קופּער, נאָר טאַמבעקע…
און הענזל טוט־אױס די שפּאַקטיװ, נעמט זיך צו דער אַרבעט און רעדט נישט מער.
אָט דעם דאָזיקן זײגער האָט דאָס דער יונגער װאַנדערער געװאָלט פֿאַרהאַנדלען צום זײגערמאַכער פֿונעם קלײנעם שטעטעלע ט. אַרײַנגעקומען איז ער צום זײגערמאַכער, צו אַן אַלטן ייִדן אַ טױבלעכן, מיט װאַט אין די אױערן, ,גאַנץ ברײטלעך, מעשׂה סוחר. און צװישן בחור מיטן אַלטן זײגערמאַכער קומט־פֿאָר אַזאַ מין דיאַלאָג:
ד ע ר ב ח ו ר: גוט מאָרגן, הער זײגערמאַכער! האָט איר עפּעס גוטע זײגערס?
ד ע ר ז ײ ג ע ר מ אַ כ ע ר: װיפֿל זײגערס דאַרף עס אַ בחורל?
ד ע ר ב ח ו ר: אײנעם אַ זײגער…
ד ע ר ז ײ ג ע ר מ אַ כ ע ר: װאָסער אַ זײגער װילט איר ― אַ זילבערנעם? אַ גאָלדענעם?
ד ע ר ב ח ו ר: אַ גאָלדענעם װעל איך באַ אײַך קױפֿן אַ ביסל שפּעטער… דערװײַל װעט זײַן גענוג אַ זילבערנער, אַבי ער זאָל גײן װי עס געהער צו זײַן.
ד ע ר ז ײ ג ע ר מ אַ כ ע ר: װעגן דעם איז גאָר ניטאָ װאָס צו רײדן! ― און דער אַלטער זײגערמאַכער שיט־אױס פֿאַרן קונה אַקעגן אַ האַלב טוץ נײַע זײגערס. דער בחור שטעלט זיך אָפּ אַף אײנעם פֿון זײ און גיט צו פֿאַרשטײן דעם אַלטן, אַז ער װיל, אײגנטלעך, מאַכן מיט אים אַ בײַט. דאָס הײסט, ער װעט באַ אים נעמען דעם דאָזיקן נײַעם זילבערנעם זײגער און װעט אים געבן זײַן אַלטן זײגער… „אין װיפֿל װעט איר אים אָננעמען?“… דער אַלטער באַטראַכט דעם בחורס זײגער פֿון אַלע זײַטן, טראַכט אַ װײַלע, צושאָקלענדיק מיטן קאָפּ. דערנאָך נעמט ער אַרױס די װאַט פֿון די אױערן און לײגט־איבער פֿון אײן אױער אינעם אַנדערן, גלײַך װי דאָס האָט אַ שײַכות צו די זײגערס. און קױם װאָס ער שטעלט זיך אײַן אַרױסצוזאָגן, אַז ער קאָן אָננעמען באַ אים זײַן זײגער מער ניט, װי אין צװײ קאַרבן. און אַזױ װי זײַן זילבערנעם זײגער רעכנט ער אין נײַן קאַרבן, קומט־אױס, אַז דער בחור באַדאַרף אים צוצאָלן אַזױ גרױס, װי זיבן קאַרבן, און דאָס געשעפֿט איז געמאַכט. דעם בחור איז די קאָמבינאַציע געפֿעלן, און ער לײגט־פֿאָר דעם זײגערמאַכער אַ נײַע קאָמבינאַציע: אַז ער זאָל דערװײַל נעמען באַ אים דעם אַלטן זײגער און געבן צװײ קאַרבן, און שפּעטער מיט אַ טאָג אָדער צװײ װעט ער אַרײַנקומען און װעט זיך אױסקלײַבן אַ נײַעם זײגער… געפֿעלט נישט דעם אַלטן די דאָזיקע קאָמבינאַציע. פֿאַר װאָס? אַזױ. דערפֿאַר, װײַל ער קױפֿט ניט קײן זײגערס. ער פֿ אַ ר ק ו י פֿ ט זײגערס… פּרוּװט זיך דער בחור פֿאָרלײגן אַ נײַעם פּראָיעקט. דהײַנו: ער גיט אים אַװעק זײַן אַלטן זײגער פֿאַר אײן קאַרב ― אַן עק! ניט צוליבן געלט, נאָר װײַל דער זײגער איז אים נמאס געװאָרן, ער קאָן אַף אים ניט קוקן… זאָגט דער אַלטער, אַז אױב ס'איז אים נמאס געװאָרן דער זײגער, קאָן ער אים אַרױסװאַרפֿן אין בלאָטע. גיט אים דער בחור צו פֿאַרשטײן, אַז ער קאָן איצט דאָס געשעפֿט מיט אים ניט מאַכן, מחמת ער איז איצטער קורץ אין געלט. דאָס הײסט, פּשוט ער איז איצטער ניט באַ געלט… גיט אים דער זײגערמאַ־כער אַן עצה, ער זאָל אַרײַנקומען אַן אַנדערס מאָל, דעמאָלט װען ער װעט זײַן באַ געלט. און אַזױ עטלעכע מאָל. ער זאָגט אים דאָס, און יענער ענטפֿערט אים בױבעריק. זינט גאָט האַנדלט מיט נודניקעס, האָט ער נאָך אַזאַ נודניק ניט געהאַט!… דער בחור באַהאַלט צוריק זײַן אַלטן טאַמבעקע־
נעם זײגער און בעט דעם אַלטן, ער זאָל אָפּלײגן אָט אָ יענעם זילבערנעם זײגער אַף אַ זײַט. ער װעט נאָך אפֿשר הײַנט אַרײַנקומען צו אים נאָכאַמאָל. עס דאַרף אים אָנקומען געלט מיט דער פּאָסט. ער זאָל נאָר קײן פֿאַריבל ניט האָבן, װאָס טאָמער האָט ער באַ אים צוגענומען צײַט. זאָגט דער אַלטער, אַז עס מאַכט ניט אױס, נאָר נאָך זײַן בלאַס פּנים, נאָך זײַן בײזן קוק און נאָכן ציטערן פֿון זײַנע אַלטע פֿינגער איז צו זען, אַז עס מאַכט שױן דװקא יאָ אױס… דער בחור ― קױם װאָס ער טרעפֿט צו דער טיר. מיט אַ פֿאַרחלשט האַרץ לאָזט ער זיך אַװעק צו בערל דעם רױטן אַף דער סטאַנציע און בעט גאָט, ער זאָל כאָטש ניט באַגעגענען זיך מיטן רױטן בעל־הבית. „װאָרעם אָט דער רױטער ייִד ― טראַכט זיך דער בחור אין האַרצן ― איז דער אײנציקער, װאָס שטױסט זיך, אַז ער הונגערט“…
67
אַ מלאך פֿון גאָט אינעם געשטאַלט פֿון אַ מענטשן
ער פֿאַרקלײַבט זיך אין בית־המדרש פֿון שטעטל און װײנט זיך גוט אױס ―
אַ מלאך פֿון גאָט באַװײַזט זיך, און דאָס מזל טוט אים אַ שײַן ― ער װערט
אײַנגעלאַדן אַלס לערער אין אַ דאָרף און װײס ניט, אַז דערמיט איז אים פֿאַר־ זיגלט געװאָרן דאָס גליק אַף זײַן גאַנצן לעבן
דאָס צװײטע הױז פֿון בערל דעם רױטנס אַכסניה איז געװען דאָס בית־המדרש פֿונעם שטעטל. אַהין האָט זיך דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע פֿאַרקליבן אַף מאָרגן אינדערפֿרי און, ניט האָבנדיק װאָס צו טאָן, האָט ער אַװעקגעשטעלט זיך דאַװנען. און געדאַװנט האָט ער ביחידות, אײנער אַלײן. װאָרעם דאָס ביסל ייִדן, װאָס אין שטעטל ט., האָבן זיך געפֿעדערט גאַנץ פֿרי, אָפּגעדאַװנט מיט אַ מנין און צעגאַנגען זיך זוכן פּרנסה, װי דער שטײגער איז. געבליבן איז נאָר דער שמשׂ, אַ ייִד אַ שוסטער. נאָר װײַל ער האָט װינציק אַרבעט, איז ער אין אײנװעגס אױך אַ שמשׂ אין שול. דערזען אַ פֿרעמדן בחור מיט אַ תּפֿילין־זעקל, איז דער שמשׂ־שוסטער צוגעגאַנגען צו אים און אַ פֿרעג געגעבן, צי האָט ער ניט קײן יאָרצײַט? אױב אַ יאָרצײַט, װעט ער אַ לױף טאָן צונױפֿשלעפּן אַ מנין.
― נײן, נישט קײן יאָרצײַט, נאָר איך װיל גלאַט אַזױ דאַװנען, ― האָט אים דער בחור באַרויִקט, און באַקומען אַן ענטפֿער פֿונעם שמשׂ:
― געזונטערהײט. אָט האָט איך אַ סידור, ― זאָגט צו אים דער שמשׂ, לאָזט אים אַלײן און פֿאַרקלײַבט זיך אין פּאָליש און זעצט זיך אַװעק פֿאַרריכטן אַן אַלטע פּאָר שיך.