דאָס שיטערע בערדל און קײַט עס מיט די צײן. ער האָט נישט קײן װערטער, נאָר יעדער זיפֿץ רײַסט־אַרױס אַ שטיק האַרץ. דערפֿאַר האָט זיך אָבער די שטיפֿמאַמע צערעדט, גענומען באַדױערן, זאָגן, אַז עס געפֿעלט איר ניט דער פּלאַן. ערשטנס, װאָס װעט די װעלט זאָגן? די װעלט װעט זאָגן, געזאָגט זאָל זײ װערן פּרעהס מכּות, אַז שולדיק איז די שטיפֿמאַמע. איז אײן מאָל אַװעק. און װידער ― װעמען מאַכט קאַליע אַ קינד, אַז ער איז באַ זײַן טאַטן? מער מיט אַ מױל, װינציקער מיט אַ מױל ― מע װעט שױן דערמיט די יױך ניט פֿעט מאַכן… און אַז ס'איז געקומען צום געזעגענען זיך, האָט זי געלאָזט אַ טרער.
אַרױסבאַגלײט דעם קונדס, האָט דער טאַטע גענומען באַ אים תּקיעת־כּף, אַז שבת איז ער אַ הײמישער. מילא, אַ גאַנצע װאָך ― װי די מעשׂה איז. אָבער שבת ― אין גאָטעס װילן, שבת!… דאָס שטיקל נחת פֿאַר װאָס זאָל ער אים ניט צוטײלן? ובפֿרט, אַז ס'איז פֿאַר אים אַלײן אַ גענוס און אַ פֿאַרגעניגן. װאָרעם װוּ ריכט מען אָפּ אַזאַ שבת, װי באַ זײַן טאַטן? װער זאָגט אַזױ די „שלום־עליכמס“, װי זײַן טאַטע? באַ װעמען קלינגט אַזױ שײן דער „אשת־חיל־מי־ימצאָ“, װי באַ אים? װער קאָן אַזױ זינגען זמירות, װי זײַן טאַטע? און דער קידוש? אַלע ייִדן מאַכן קידוש. נאָר ניט אַף אַלע ייִדן רוט די שכינה. אין אַלע ייִדישע הײַזער פּראַװעט מען שבת. אָבער ניט אין אַלע ייִדישע הײַזער נידערן אַראָפּ די מלאַכי־השלום, מלאַכי־עליון, שװעבן, טראָגן זיך אין דער לופֿטן און פֿילן־אָן די שטוב מיט אַ שטילער הײליקײט, אָדער מיט אַ הײליקער שטילקײט פֿונעם הײליקן גרױסן ליבן טאָג שבת…
59
אַן אידיליע
אורחים אַף שבת ― אַ העברעיִשער משורר בנימינזאָן. ― דאַנטעס גיהנם און
בנימינזאָנס „עמק יהושפֿט או החלירע“. ― װי אַזױ אַ דיכטער בראָט אַ שטיקל
הערינג אַף קױלן. ― שבת באַם טיש ― „פֿײגע־לאה די גבאיטע“ קוקט־אַרױס אַף שבת.
האָבן אַן אורח אַף שבת איז געװען ניט נאָר אַ מצװה ― עס איז אַרײַן אין דער טבֿע, עס איז געװאָרן אַ מין רגילות. אַזױ איז דאָס געװען באַ בעל־הבתּישע ייִדן אין יענער צײַט. אַזאַ ייִד אַ בעל־הבית, װי נחום ראַבינאָװיטש, למשל, האָט ניט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס הײסט זעצן זיך שבת צום טיש אָן אַן אורח? דאָס װאָלט געװען באַ אים אַ פֿאַרשטערטער שבת.
אַלע מאָל האָט אים גאָט צוגעשיקט אַן אַנדער אורח. איצטיקס מאָל איז דער זון געװען אַן „אורח“. אױך גוט. ער איז אָבער געװען ניט אײנער. אַ חוץ אים זײַנען געװען נאָך צװײ. דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן ― אים קענט איר. דער אַנדערער האָט געהײסן ב נ י מ י נז אָ ן ― מיט אים װעל איך אײַך באַקאַנט מאַכן.
אַ משורר. ניט קײן משורר באַ אַ חזן, נאָר אַ פּאָעט, אַ דיכטער. אַ העברעיִשער שרײַבער. ער האָט געמאַכט אַ בוך מיטן נאָמען: „ ע מ ק י ה ו ש פֿ ט א ו ה ח ל י ר ע “. אין זײער אַ שײנער מליצה־שפּראַך שילדערט דער מחבר, װי אַזױ גאָט האָט זיך צעבײזערט אַף דער פֿאַרדאָרבענער מענטשהײט און האָט אַראָפּגעשיקט אַף דער ערד די הלירע, נאַטירלעך, אין דעם געשטאַלט פֿון אַ נקבֿה, אַ מיאוסע, אַ שרעקלעכע, אַ „חלירע“, מיט אַ גרױסן חלף אין די הענט, און זי שנײַדט רעכטס און לינקס. פֿאַרשטײט זיך, אַז דער גיהנם פֿון דאַנטע איז באַשריבן מיט מער שרעקלעכע פֿאַרבן און מאַכט אַפֿן לעזער אַ מער טיפֿן אײַנדרוק, װי די „חלירע“. נאָר ניט דאָס איז דער עיקר. די הױפּטזאַך איז דאָ די שפּראַך. דאָס איז געװען אַ מין פֿילפֿאַרביקע, גרױסאַרטיקע, זיס־צוקערדיקע מליצה שפּראַך, װאָס די חלירע האָט אַזעלכעס זיכער ניט פֿאַרדינט. דאָס איז, װאָס ס'איז שײך צום װערק. אַצינד קומט דער מחבר אַלײן.
אַ טרוקענער, נאָר אַ ברײטבײנערדיקער, מיט אַ ברײט פֿירעקעכיק גלאַנצנדיק פּנים, שיטער באַװאַקסן, אַזױ שיטער, אַז בעת ער עסט, קאָן מען זען יעדן שלונג, װאָס גײט־אַראָפּ אין האַלדז, װי באַ אַ הונגעריקער גאַנדז. באַ יעדן שלונג טוט ער אַ מאַך מיטן קאָפּ אַרױף און אַראָפּ, אױך װי אַ הונגעריקע גאַנדז. די האָר, װאָס אַפֿן קאָפּ, זײַנען אױך שיטער, דערפֿאַר זײַנען זײ לאַנג און הענגען אַראָפּ מיט פֿאַרקרײַזלטע קוטשערלעך, אַלע מאָל מיט עפּעס אַ פֿעטער זאַך אָנגעשמירט, ס'זאָל גלאַנצן. אָנגעטאָן גײט ער, װי אַ דײַטש, מיט אַ הױכן האַרטן קאַפּעלוש. אַלץ װאָס אַף אים איז שרעקלעך אַלט, נאָר מיט סכּנות רײן, ציכטיק, אױסגעבערשטלט און צוגעפּרעסט. און אַלצדינג אַלײן. אַלײן גערײניקט, אַלײן געפּרעסט, אַלײן פֿאַרריכט, אַלײן אַ קנעפּל אײַנגענײט. אַ סבֿרה, אַז ער װאַשט זיך אַלײן באַנאַכט אױס דאָס העמד, װאָס ער טראָגט באַטאָג, און אַפֿילו דער שניפּס, װאָס באַ אים אַפֿן האַלדז, איז אױך זײַן אײגענע מלאָכה. אַז ער רעדט, רעדט ער מיט אַלע איבֿרים, מיט אַ האַרציק קול, מיט אַ רחמנות־פּנים, און די אױגן האַלב־צוגעמאַכט, פֿאַרגלאַנצט אַרױף. קוקנדיק אַף דעם פּאַרשױן, האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע ניט אײן מאָל געטראַכט באַ זיך: „טשיקאַװע צו װיסן, װי אַזױ האָט אױסגעזען אָט דער בנימינזאָן מיט אַ יאָר דרײַסיק אָדער פֿערציק צוריק, װען ער איז געװען נאָך גאָר אַ ייִנגל?“…
פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען אַהער ― װײס קײנער ניט. אױסדריקנדיק זיך מיט דעם לשון פֿון דער שטיפֿמאַמע, האָט אים „פֿאַרנאַדעט“ אַהערצוצו דער קאָלעקטאָר. „אײן שלים־מזל שלעפּט דעם אַנדערן“… אַף זײַן „טריפֿהנעם“ גליק, האָט אים דער קאָלעקטאָר געבראַכט צו פֿירן אײנמאָל אין אַ שײנעם טאָג מיט אַ גרױ טשעמאָדאַנדל אַקוראַט אין דער שעה, װען זי, די שטיפֿמאַמע, איז ניט געװען אינדערהײם. אַז זי איז געקומען און געטראָפֿן דעם פּאַרשױן מיטן טשעמאָדאַנדל, לײענענדיק פֿאַרן טאַטן עפּעס פֿון אַ ביכל, האָט זי באַלד געזאָגט, אַז ס'איז אַ שלים־מזל, אײנער פֿון יענע שלים־מזלען, װאָס „מע דאַרף זײ געדיכט זײען און זײ זאָלן שיטער אױפֿגײן“, און געפֿרעגט, פֿאַר װאָס האָט ער בעסער ניט געטראָפֿן צו ראובֿן יאַסנעגראַדסקין אַף סטאַנציע? עס איז שױן אָבער געװען פֿאַרפֿאַלן. מע טרײַבט נישט קײן מענטשן פֿון שטוב, בפֿרט אַזאַ מין נפֿש, װאָס דאַרף ניט קײן זאַך און װיל ניט קײן זאַך און פֿאָדערט ניט קײן זאַך. שלאָפֿן שלאָפֿט עס אַף דער אַלטער סיראַטענער קאַנאַפּע, אין אַ פֿינצטערן קאָרידאָר, צװישן צװײ חדרים. אַז מע טראָגט־אַרײַן דעם סאַמאָװאַר, צאַפּט ער זיך אָן אין זײַן אײגענעם גרױסן טשײַניק זודיק װאַסער, פֿול װי אַן אױג, שיט זיך אַרױף פֿון אַ געל פּאַפּירל עפּעס אַ מין „סענעס־בלעטלעך“, װאָס ס'איז „גוט צום האַרצן“, נעמט זיך אַרױס פֿון קעשענע זײַן שטיקל צוקער און טרינקט זיך זײַן טײ.
מיטן עסן איז אױך דאָס אײגענע. ער האָט זיך זײַן ברױט באַ זיך אין גרױען טשעמאָדאַנדל. דאָס ברױט איז אַלטגעבאַקן. װאָס עלטער איז בעסער (שפּאָרעװדיקער). און הערינג קױפֿט ער זיך אַלע טאָג, פֿאַר אַ קאָפּיקע אַ שטיקל הערינג, גײט מיט דעם פּאַװאָלינקע, אַף די שפּיץ פֿינגער, אין קיך אַרײַן, אַנטשולדיקט זיך אַ מאָל פֿופֿצן־צװאַנציק פֿאַר דער שטיפֿמאַמע, זי זאָל אים דערלױבן אַװעקלײגן דאָס שטיקל הערינג אין אױװן אין אַ װינקעלע אַף הײסע קױלן, סע זאָל זיך אַ ביסעלע צובראָטן. און אַז דאָס שטיקל הערינג הײבט זיך אָן צו צובראָטן, הײבט עס אָן צו פּראָטעסטירן, זשומען און פּרעגלען זיך, און לאָזט אַרױס אַזאַ געשטאַנק, אַז מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון שטוב. שװערט די שטיפֿמאַמע, אַז דאָס אַנדערע מאָל װעט זי אים אַרױסװאַרפֿן מיטן הערינג. נאָר איר שבֿועה איז זי ניט מקײם. װאָרעם מע דאַרף האָבן אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, מע זאָל אַזעלכעס טאָן מיט אַ מענטשן, װאָס לעבט אַ גאַנצע װאָך מיט אַ שטיקל געבראָטענעם הערינג.
אַן אױסנאַם איז שבת. קומט שבת, איז ער אַן אורח באַם טיש גלײַך מיט אַלעמען. און נאָך מיט אַ קאָפּ העכער פֿון אַלע אַנדערע אורחים. אַ ייִד אַן אײדעלער, אַ תּלמיד־חכם, אַ משׂכּיל, אַ שרײַבער, אַ משורר! אַי װאָס, ער איז נעבעך אַן אָרעמאַן ― װאָס זאָל ער טאָן? ס'זאָל זײַן אין אים געװענדט, װאָלט ער בעסער געװען אַ נגיד. נאָר אַז ס'איז נישטאָ קײן מזל… און ער טוט אַ זיפֿץ. דער בעל־הבית ענטפֿערט אים מיט אַ זיפֿץ און גיסט אים אָן אַ גלעזל װײַן, און גיסט זיך אָן אַ גלעזל װײַן, און גיסט אָן דעם קאָלעקטאָר אױך אַ גלעזל װײַן, און אַלע דרײַ טרינקען לחײם, נישט נאָר פֿאַר זיך, נאָר פֿאַרן כּלל־ישׂראל. און פֿון אַ גלעזל װײַן װערט מען לעבעדיק, און די צונג װערט אױפֿגעבונדן, און מע הײבט־אָן רײדן אַלע אינאײנעם ― נישט קײן דבֿרים בטלים, חס־ושלום, נאָר דבֿרי־תּורה, פֿון ספֿרים, ביכער, חכמה, השׂכּלה, װיסנשאַפֿט…
דער ייִנגסטער פֿון די „אורחים“, דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען, מישט זיך אױך אַרײַן אין געשפּרעך, נאָר ער היט זיך מיט אַן איבעריק װאָרט צװישן גרױסע, כאָטש מע קוקט אַף אים שױן כּמעט װי אַף אַ גרױסן. אַ בחורל, ,װאָס פֿאַרדינט שױן אַלײן געלט, גיט שטונדן ― אַ קלײניקײט?
פֿון זינט דאָס בחורל איז אַראָפּ פֿון קעסט און איז געװאָרן אַ מענטש פֿאַר זיך, האָבן די צװײ אַנדערע אורחים זיך גענומען רעכענען מיט אים, װי מיט אַ גרױסן, אים זאָגן „איר“. באַם קאָלעקטאָר איז ער געװאָרן אַ „קונד“, אַ קונה. ער האָט אים פֿאַרשריבן אַן אַכטל ברױנשװײַגער לאָטערײ, צוגעזאָגט מיט דעם זעלבן טאָן און מיט רער זעלבער זיכערקײט, װי זײַן טאַטן, אַז ער װעט, אם ירצה השם, מיט גאָטס הילף, אױסנעמען דאָס גרעסטע געװינס. און דער דיכטער בנימינזאָן ― דער איז גלאַט געװאָרן אַן אָפֿטער אַרײַנגײער צום חבֿרה־מאַן, װאָס גיט שטונדן, געשריבן אַף זײַן טישל אין דער צײַט, װען ער איז געװען אַף די שטונדן, געבראַכט צו טראָגן אײנמאָל זײַן גרױ טשעמאָדאַנדל מיט די פּאַפּירן מיטן אַלטגעבאַקענעם ברױט, און אָנשטאָט דעם, ער זאָל בראָטן אַלע פֿרימאָרגן אַ שטיקל הערינג באַ ראַבינאָװיטשן אַף דער אַכסניה און אױסשטײן בזיונות פֿון דער שטיפֿמאַמע, האָט ער שױן בעסער זיך פֿאַרגונען צו טאָן די דאָזיקע אַרבעט באַ דער בעל־הביתטע פֿון זײַן יונגן פֿרײַנט שלום, צו װעלכן ער האָט זיך סוף־כּל־סוף אינגאַנצן אַריבערגעקליבן און באַזעצט אַף שטענדיק.
דאָס איז אױסגעקומען גאַנץ פּראָסט און נאַטירלעך. צװײ מענטשן האָבן זיך ניט פֿײַנט און קאָנען נוצלעך זײַן אײנער דעם אַנדערן ― פֿאַר װאָס זאָל מען ניט זײַן אינאײנעם? בנימינזאָן איז אַ שײנער העברעער, אַ משורר. זײַן יונגער פֿרײַנט האָט אַ באַזונדער חדר, אַ בעט, אַ ברײטס, אַ פֿעלד ניט קײן בעט ― װעמען שאָדט עס, אַז עס װעלן ליגן צװײ, ניט אײנער? אַי, דער דיכטער בנימינזאָן האָט אין זיך נײַן מאָס רײַך און הערט ניט אױף צו לױבן זײַנע אײגענע שירים, לײענען גאַנצע פּאָעמעס ביז שפּעט אין דער נאַכט, און דװקא מיט אַזאַ התלהבֿות, מיט אַזאַ התפּעלות, אַז עס שטײען אים אַזש טרערן אין די אױגן, ― איז דאָס אױך פֿון די קלײנע אומגליקן. זײַן יונגער פֿרײַנט שלום האָט, דאַנקען גאָט, אַ גוטן שלאָף, און דער פּאָעט בנימינזאָן קימערט זיך װײניק װאָס יענער שלאָפֿט. װאָרעם אַז ער, בנימינזאָן, האַלט אין לײענען זײַנע אײגענע פֿערזן, מעג זיך דעמאָלט די גאַנצע װעלט איבערקערן!
דאַכט זיך, אין פֿלוג, װאָס האָבן זיך אָנגעקערט די דאָזיקע אַלע באַשריבענע פּאַרשױנען אײנס מיט דאָס אַנדערע? װאָס פֿאַר אַ מחותּן, למשל, איז נחום ראַבינאָװיטש, אַ ייִד אַ בעל־הבית, אַ האַלבער חסיד און אַ האַלבער משׂכּיל, מיט אַזאַ ייִדן אַ ליטװאַק און אַ מתנגד, װי דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן? און װאָס פֿאַר אַ סמיכות־הפּרשיות איז צװישן די צװײ מיט אַ הונגעריקן עקזאַלטירטן משורר בנימינזאָן? און װי האָט זיך געקאָנט אין דער דאָזיקער סבֿיבֿה פֿילן אַ ציקאַװע בחורל מיט פּוכקע בעקלעך, מיט בלאָנדע געקרײַזלטע האָר (נאָכן טיפֿוס האָבן די האָר גענומען װאַקסן באַ אים, װי גראָז נאָך אַ רעגן)? װאָס האָט דאָ געהאַט צו טאָן אַ בחורל אין די יאָרן, װען עס ציט אים גאָר אין דרױסן אַרױס, אין שטאָט־גאָרטן, אַפֿן שפּאַציר מיט חבֿרים, מיט האַלב־באַקאַנטע מײדלעך? און דאָך דאַרף מען זאָגן, אַז דאָס איז אַ זעלטענע אידיליע, אַן אומפֿאַרשטענדלעכע פֿרײַנטשאַפֿט, אַן אומבאַשרײַבלעכע אינטימיטעט, און דער שבת איז געװען אַ געװינטשטע באַגעגעניש, אַף װעלכע זײ אַלע האָבן אַרױסגעקוקט מיט דער גרעסטער שפּאַנונג די גאַנצע װאָך. װאָס עמעצער פֿון די פֿיר האָט געהאַט עפּעס אַ גוטע זאַך צו זאָגן, צו באַװײַזן, צו דערצײלן, האָט ער עס איבערגעלאָזט אַף שבת. בנימינזאָן דער משורר, װיפֿל ער האָט אײַך ניט געמאַטערט אַ גאַנצע װאָך מיט זײַנע שירים, האָט ער די בעסטע פֿון זײ דאָך איבערגעלאָזט אַף שבת, נאָכן טיש. דאָס הײסט, עס רעדט זיך אַזױ „נאָכן טיש“. אין דער אמתן האָט ער אַרױסבאַװיזן אַלץ, װאָס עס האָט זיך באַ אים אָנגעזאַמלט פֿאַר דער װאָך, פֿ אַ ר ן טיש, ב אַ ם טיש און נ אָ כ ן טיש.
דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן איז שױן געװען אַ סך פּראַקטישער פֿון אים. אַז מען איז געקומען פֿון שול און דער טאַטע האָט אָפּגעזאָגט אַלץ, װאָס מע דאַרף, אָפּגעמאַכט קידוש און געגאַנגען זיך װאַשן, האָט ער, דער קאָלעקטאָר, אַרײַנקוקנדיק דורך די שװאַרצע ברילן אין טעלער אַרײַן, אַ זאָג געגעבן: „אַצינד װעט אונדז אונדזער משורר מסתּמא עפּעס זאָגן“. און דער משורר, כאָטש ער איז נעבעך גוט אױסגעהונגערט, װאָס מע האָט געקאָנט אַרױסזען פֿון זײַן כאַראַקטעריסטישן שלינגען, לאָזט זיך נישט לאַנג בעטן, און דער קאָלעקטאָר דערװײַל פּאַקט אַף בײדע באַקן, טונקט די פֿרישע חלה אין דער שטאַרק־געפֿעפֿערטער פֿיש־יױך, פֿאַרטרינקט מיט אַ קלײן קעלישעקל שטאַרקן בראָנפֿן, און װישנדיק אַ האַנט אָן אַ האַנט, טוט ער אַ זאָג מיט התלהבֿות: „אױסגעצײכנט! עס לאָזן זיך אױס אַלע װעלטן!“…
עס איז נאָר שװער געװען צו טרעפֿן, מיט װאָס לאָזן זיך באַ אים אױס אַלע װעלטן: מיט בנימינזאָנס שירים? אָדער מיט דער געפֿעפֿערטער פֿיש־יױך? אָדער מיטן קעלישעקל בראָנפֿן? אָדער מיט אַלע זאַכן אינאײנעם? יעדנפֿאַלס, איז די שטימונג אַזאַ הױכע, אַז אַפֿילו אַזאַ פּראָזאַיִשע נשמה, װי די שטיפֿמאַמע, הײבט זיך אױך אױף דעם דאָזיקן שבת אַף אַ האָר העכער, און אױסגעשלײערט לכּבֿוד שבת אין איר באַרדיטשעװער פֿריזורקע, קוקט זי מיט אַ פֿרײַנטלעך אױג אַף די שבתדיקע אורחים און טרײַבט זײ אונטער, זײ זאָלן שױן אַמאָל עפּעס עסן אױך און איבערלאָזן דאָס איבעריקע ביסל רײד אַף נאָכן עסן.
בכדי דאָס בילד זאָל זײַן פֿאַרענדיקט און די אידיליע זאָל זײַן נאָך מער בולט, מוז דאָ געזאָגט װערן כאָטש אַ פּאָר װערטער װעגן נאָך אַ לעבעדיקן נפֿש, װאָס האָט אַרױסגעקוקט אַף די שבתדיקע אורחים. דאָס איז געװען „פֿײגע־לאה די גבאיטע“. דער מחבר פֿון די דאָזיקע זכרונות האָט זי שױן געהאַט אַמאָל באַשריבן טאַקע אונטער דעם דאָזיקן נאָמען אין אַן אַנדער אָרט (אינעם בוך „מאָטל פּײסי דעם חזנס“). דאָס איז געװען אַ קאַץ. און װײַל זי איז געװען אַ גראָבע, האָבן איר חבֿרה אַ נאָמען געגעבן „פֿײגע־לאה די גבאיטע“. חבֿרה האָבן געהאַט אַ שװאַכקײט צו קעצעלעך, און פֿײגע־לאה האָט אַלע יאָר אַראָפּגעבראַכט אַ דור פֿון שײנע ראַבע קעצעלעך. די קעצעלעך זײַנען אונטערגעװאַקסן, האָט מען זײ צעשענקט, צעװאָרפֿן, און פֿײגע־לאה איז פֿאַרבליבן אַן אַלטגעזעסענע, אַן אײַנגעװאָרצלטע, אַ פֿאַרפֿונדעװעטע, אַ קאַץ, װאָס פֿאַרשטײט איר װערט און לאָזט זיך ניט טרעטן מיט די פֿיס. אמת, קײן גרױסע מיוחסת איז זי באַ דער שטיפֿמאַמע נישט געװען. געכאַפּט אַ שמיץ מיטן פֿוס, אַ בוכצע אין זײַט אַרײַן, און אַמאָל מיט דער באַרשט איבערן קאָפּ, ― נאָר מיט װאָס איז זי מער צאַצקע פֿון דער שטיפֿמאַמעס אײגענע קינדער? און דער שטיפֿמאַמעס קינדער באַגײען זיך מיט איר, מיט פֿײגע־לאהן, אױך נישט איבעריק קוצעניו־מוצעניו, טוען איר צום טױט, שלעפּן באַ איר אַװעק די קלײנע קעצעלעך פֿון דער ברוסט און מוטשען זײ מיט סכּנת־נפֿשות! ס'איז אָבער דערױף אױך פֿאַראַן אַ תּירוץ (אַף אַלצדינג קאָן מען געפֿינען אַ תּירוץ): פֿאַר װאָס זאָלן קינדער זיך באַגײן מיט אַ קאַץ בעסער, ,װי זײער אײגענע מאַמע באַגײט זיך מיט אירע אײגענע קינדער?… אַודאי, װען שלום איז געװען אַ הײמישער, האָט ער אַכטונג געגעבן, מע זאָל פֿײגע־לאהן אומזיסט ניט באַלײדיקן. איצט, אַז ער איז נאָר אַ גאַסט, קומט צו גײן אײן מאָל אין װאָך, שבת, איז אים פֿײגע־לאה מקבל־פּנים, װי אַן אײגענעם, שטײט־אױף, אַז ער קומט אַרײַן, בײגט־אױס דעם רוקן, טוט זיך אַ רײַב מיטן קאָפּ באַ זײַנע פֿיס און ציט־אױס אַ לאַנגן גענעץ און באַלעקט זיך. „װאָס איז דיר, פֿײגע־לאה?“ ― טוט ער זי אַ גלעט איבערן קעפּל, אָנגעבױגן זיך צו איר אַף דער ערד. „מניאַ־או!“ ― ענטפֿערט אים אָפּ פֿײגע־לאה מיט אַזאַ טאָן, װאָס דאַרף הײסן: „עט! אַבי מע לעבט און מע זעט זיך!“… ― און הערט ניט אױף צו רײַבן זיך אָן זײַנע פֿיס און צו מורליקען, קוקן װי אַ זינדיקער מענטש און װאַרטן, מע זאָל איר עפּעס צוּװאַרפֿן.
― צער בעלי־חײם! ― זאָגט דער קאָלעקטאָר מיט אַ זיפֿץ. טוט בני־מינזאָן אַ שלונג, אַ קוק אַף אַלע דרײַ און זאָגט, אַז ער האָט דערױף אַ שיר, הײסט ער: „ורחמיו על כּל מעשיו“. און ניט געװאַרט ביז מע װעט אים בעטן, פֿאַרגלאַנצט ער די אױגן אַרױף און זאָגט דעם שיר.
60
די צעשטערטע האָפֿענונגען
די עקזאַמענעס אַף דער נאָז ― ער בױט לופֿטשלעסער מיט זײַן חבֿר אלי דאָדיעס ―
„למנצח על השלישית“ ― ער שרײַבט אַ מליצה־בריװ צו ח″י גורלאַנד ― דער
„קלוב“ אין דער „טאַבאַטשנע“ ― ח″י גורלאַנד ענטפֿערט מיט אַ בריװ, און די לופֿטשלעסער צעפֿאַלן זיך
די צײַט איז געגאַנגען. קינדער װאַקסן. עס קומט־אָן דער זומער, דער לעצטער זומער, װאָס מע דאַרף ענדיקן דעם קורס. די עקזאַמענעס זײַנען אַף דער נאָז. אָט נאָך אַ װאָך, נאָך צװײ ― װערט מען פּטור פֿון דער „אױעזדנע“, װאָס האָט זיך שױן צוגעגעסן. דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע האָט קײנמאָל ניט געפֿילט קײן באַזונדערע סימפּאַטיע צו די קלאַסן. קײן קװאַל אַף צו שעפּן פֿון דאָרטן חכמה און װיסנשאַפֿט איז זי פֿאַר אים קײנמאָל ניט געװען. דאָס ביסל, װאָס ער האָט יאָ גענאַשט, איז דאָס געװען גיכער פֿון דעם בױם, װאָס האָט געהײסן אין יענער צײַט „השׂכּלה“. ביכער, רוסישע און העברעיִשע, בלעטער, צײַטונגען, זשורנאַלן ― דאָס זײַנען געװען די פּירות, װאָס ער האָט געגעסן מיטן פֿולן מױל. אַ סך האָט אים מיטגעהאָלפֿן דער „קלוב“, די דעמאָלטיקע פּערע־יאַסלאַװער אינטעליגענץ, מיטן קאָלעקטאָר, מיט בנימינזאָן און מיט די געראָטענע אײדעמס בראָש, און דער אידעאַל איז געװען ― אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס מיט זײַן גרױסער ביבליאָטעק.
דאָס אײנציקע, װאָס אים האָט געבונדן מיט דער „אױעזדנע“, איז געװען זײַן חבֿר אליע דאָדיעס, װעלכן ער האָט באמת ליב געהאַט פֿאַר זײַן לעבעדיקן כאַראַקטער און פֿאַר זײַן קאָנען נאָכמאַכן און איבערקרימען אַלע לערערס, װי אַן אמתער אַקטיאָר, אַ קאָמיקער. בײדע אינצװײען האָבן זײ איבערגעקערט די װעלט, בײדע אינאײנעם האָבן זײ געלײענט ביכער, געלעבט אַ גוטן טאָג, געװען אָפּגעטײלט פֿון אַלע איבעריקע חבֿרים, צום מײנסטן פֿאַרשטאָפּטע קעפּ, פֿלעקער. אין דער צײַט, װען יענע האָבן זיך געגרײט צו די עקזאַמענעס, געפֿיבערט, מורא געהאַט פֿאַר אַ דורכ־