און גלאַט נישט אױפֿגעלײגט דעם טאָג, האָט ער די שטיװעלעך באַ זײַן חבֿר צוגענומען, נאָר ער האָט זײ באַלד געגעבן אַ שמײַס־אַװעק פֿון זיך מיט כּעס, און ער איז אַ באָרװעסער אַװעק פֿון הױף, זיך געלאָזט לױפֿן ― און איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן.
― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
אַ נאַרישער אינצידענט ― נאָר װיפֿל געזונט האָט ער געקאָסט! גערגעלעס אַנטרונען־װערן האָט פֿאַרביטערט זײַן חבֿרס געזעגענען זיך מיטן שטעטעלע און אָפּגעסמט אים די גאַנצע זיסקײט פֿון דער ערשטער גרױסער שײנער װײַטער נסיעה. װיפֿל ער האָט נישט געװאָלט נאָכדעם אָפּטרײַבן פֿון זיך דאָס טרױעריקע בילד פֿון זײַן באַלײדיקטן חבֿר, איז עס דװקא געקראָכן אים אין פּנים אַרײַן, געשטאַנען פֿאַר די אױגן און גענאָגט דאָס האַרץ: „האָסט באַלײדיקט, באַלײדיקט אַן אָרעמען חבֿר!“…
אַרױסגעפֿאָרן פֿון מאַרק, געפּטרט די קלײטן, די הײַזלעך, דעם בית־עולם און, להבֿדיל, דעם גױיִשן „צװינטער“, און אַריבערגעפֿאָרן דאָס בריקל און געלאָזט הינטער זיך שױן די לעװאַדע אױך ― אױס װאָראָנקאָ! דעמאָלט האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע מיטאַמאָל דערפֿילט עפּעס אַ מאָדנע ענגשאַפֿט אין האַלדז, און אַ װאַרעם געפֿיל פֿון רחמנות צום קלײנעם שטעטעלע האָט אים דורכגענומען דורך און דורך, גלײַך װי דאָס שטעטעלע װאָלט געבליבן אַ יתום… דאָס דאָזיקע געפֿיל אינאײנעם מיטן פֿאַרדראָס פֿון גערגעלעס אַנטרונען װערן האָבן װײך געמאַכט זײַן האַרץ און באַנעצט זײַנע אױגן. אָפּגעקערעװעט דעם קאָפּ אַף אַ זײַט, בכדי זײַנע ברידער זאָלן עס נישט באַמערקן, האָט ער אָפּגעװישט אַ טרער און האָט שטילערהײט זיך אָפּגעזעגנט דאָס לעצטע מאָל מיטן שטעטעלע: „זײַ געזונט, װאָראָנקאָ, זײַ געזונט!“…
24
די נסיעה
די רײַזע באַ מאיר־װעלװל בעל־עגלה אין בױד. ― פֿילאָזאָפֿישע געדאַנקען. ― די
ערשטע סטאַנציע אין װעג ― באַרישפּאָליע. ― „נעזיקע“ בעלי־בתּים פֿון דער
אַכסניה. ― אַ נאַכטלעגער אַף דער ערד. ― דער העלד געזעגנט זיך אַף שטענדיק מיט װאָראָנקאַ.
נאָר דער, װאָס איז אַלײן אױסגעװאַקסן אין אַ קלײן שטעטל און איז דאָס ערשטע מאָל אַף זײַן לעבן אַרױסגעפֿאָרן פֿונעם קלײנעם שטעטל אַף גאָטס װעלט, יענער װעט פֿאַרשטײן און װעט מיטפֿילן דעם גליק מיט דעם פֿאַרגעניגן מיט דעם רחבֿת־הנפֿש, װאָס קלײנװאַרג האָט געפֿילט פֿון דער דאָזיקער ערשטער אָנגעלײגטער נסיעה. די ערשטע צײַט האָט מען זיך אין בױד גאָר קײן אָרט ניט געקאָנט געפֿינען. האָט מען זיך אָנגעלענט, װי דער טאַטע צום סדר אַף דעם הסב־בעט, אָדער מע האָט אַרײַנגעלײגט די הענט אין די קעשענעס און אױסגעצױגן זיך אין דער לענג, אָדער מע האָט זיך נאָר אױפֿגעשטעלט, אָנגעהאַלטן זיך מיט די הענט אין די רײפֿן פֿונעם בײַדל. דאָס האָט שױן מאיר־װעלװל בעל־עגלה ניט געװאָלט לײַדן. און כאָטש ער האָט געשלאָגן מיט חבֿרה בלאַט און אַ גאַנצן װעג דערצײלט זײ בעל־עגלה־מעשׂיות, פֿונדעסטװעגן האָט דאָס אים נישט געשאַדט מבֿטיח צו זײַן, אַז טאָמער װעלן זײ אים אַרױסרײַסן אַ שטיקל בױד, װעט ער זײ אַרױסרײַסן די קישקעס. מאיר־װעלװל האָט דאָס אָפּגעזאָגט, אַ שמיץ געגעבן די „סוסים“ און געפֿאָרן װײַטער.
װער עס געדענקט דעם טעם פֿון פֿאָרן דעם ערשטן מאָל, דער װײס, װי אַזױ דער װעג לױפֿט, װי אַזױ די ערד װערט פֿאַרשװוּנדן אונטער די רעדער און אונטער די פֿיס פֿון די פֿערד, װי אַזױ אַלץ שװעבט פֿאַר די אױגן, װי אַזױ סע שמעקט אַ פֿאַרשפּעטיקט גרעזל, אָדער אַ פֿאַרטשעפּעטע צװײַג פֿון אַן עלנטן בױם, װי אַזױ די פֿרישע לופֿט כאַפּט זיך אַרײַן דורך דער נאָז און דורך דעם האַלדז אינעװײניק אַרײַן און גלעט, גלעט ― אַ מחיה! און עס הײבט אײַך, און עס זינגט זיך אײַך ― ס'איז אײַך גוט אָן אַן עק און אָן אַ שיעור! דורכגעלאָזט אַלע הײַזער מיטן בריקל, מיט דער לעװאַדע, מיטן בית־עולם, פֿליט איר װײַטער און װײַטער, און איר דערזעט הױכע „לעבעדיקע מתים“, װאָס דרײען מיט די הענט אַרױף און אַראָפּ, אַרױף און אַראָפּ, עס נעמט אַזש אָן אַ פּחד. צום סוף, אַז מע קומט צו נאָענט, זעט מען, אַז ס'איז נאָר װינטמילן. נאָר אָט באַלד װערן זײ אױך פֿאַרשװוּנדן, און איר זעט מער ניט נאָר הימל און פֿעלד, פֿעלד און הימל, און עס גלוסט זיך אײַך אַראָפּשפּרינגען פֿון װאָגן, אָדער בעסער אַרױספֿליִען פֿון װאָגן און אַרײַנשװימען אין דער דאָזיקער בלױקײט, װאָס האָט ניט קײן אָנהײב און האָט ניט קײן סוף. ניט װילנדיק קומען געדאַנקען, װי קלײן דער מענטש איז און װי גרױס איז דער, װאָס האָט באַשאַפֿן אָט די דאָזיקע שײנע גרױסע װעלט, און אַ פֿאַרװיגטער פֿון די געדאַנקען, הײבט זיך אײַך אָן צו דרימלען. נאָר אָט שנײַדט זיך אױס פֿאַר די אױגן עפּעס אַ גרױסע פֿור, מיט אַ פּאָר גרױסע אָקסן מיט גרױסע הערנער, און אַ גױ, אַ באָרװעסער, מיט אַ גרױס היטל, גײט צו־פֿוס, און מאיר־װעלװל גריסט זיך מיטן גױ האַלב אַף גױיִש און האַלב אַף ייִדיש: „זראָראָװע, טשאַלאָװיטשע, האַרצװײטיק אין בױך נעכײַ טובי בודע, און בױכװײטיק אוהאָלעװ'“… דער גױ װײס ניט, װאָס דער ייִד זאָגט צו אים, צי גוטס, צי שלעכטס, שטײט ער אַ װײַלע אַ פֿאַרטומלטער; דערנאָך טוט ער אַ מאַך מיטן קאָפּ און אַ מרוקע אונטער דער נאָז אַ דאַנק און פֿאָרט װײַטער, און חבֿרה קלײנװאַרג שיסן אױס אַ געלעכטער. מאיר־װעלװל, װאָס האָט אַפֿילו קײן שמײכל ניט געטאָן, דרײט־אױס דעם קאָפּ צו זײַנע יונגע פּאַרשױנדלעך: „װאָס פֿאַר אַ געלעכטער אַף אײַך, ממזרים?“ אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע ― ער פֿרעגט גאָר, װאָס פֿאַר אַ געלעכטער!… און אַזױ גײט עס װײַטער דעם גאַנצן טאָג, דעם ערשטן טאָג פֿון דער דאָזיקער גליקלעכער נסיעה אין סוף זומער.
די לעצטע טעג פֿון זומער ― װי שײן זײ זײַנען! די פֿעלדער נאַקעט, ערטערװײַז צעאַקערט, דאָס ברױט שױן לאַנג אַראָפּגענומען, נאָר װוּ־ניט װוּ װאַרפֿט זיך דורך אַ בלימל, אַ זאַנג, אַ קװײטל. אין די גױיִשע גערטנער ליגן נאָך די קאַװענעס און אַרבוזעס, װאָס דאַרפֿן פֿאַרטיק װערן, אױך לאַנגע טיקװעס, װאָס נעמען זיך אָן מיט זאַפֿט, און די הױכע סאָנישניקעס, װאָס האָבן זיך אױסגעצױגן מיט שטאָלץ, באַװײַזן זײערע געלע רײַכע קוטשמעס. און די גאַנצע װעלט איז נאָך פֿול מיט פֿליגעלעך און מורעשקעס, װאָס זשומען און הודען, מיט הײשעריקלעך, װאָס שפּרינגען, מיט פּערכלעך און פֿליטערלעך, װאָס טראָגן זיך און װיגן זיך יום־טובֿדיק אין דער לופֿטן. און דער ריח פֿון פֿעלד פֿאַרטראָגט אין נאָז אַרײַן, און די װעלט אַרום און אַרום זעט־אױס אַזױ גרױס, און דער הימל אױבן אַזױ קײַלעכיק, און צום צװײטן מאָל קומט אַף די געדאַנקען, אַז די מענטשן זײַנען צו קלײן, צו קלײן פֿאַר אַזאַ גרױסער װעלט, און אַז נאָר גאָט, װאָס איז מ ל ו א כּ ל ה אָ ר ץ כּ בֿ ו ד ו , ― ער איז אָנגעמאָסטן פֿאַר אַזאַ װעלט…
― קײַכט אַראָפּ, ממזרים, מיר זײַנען שױן אין באַרישפּאָליע. דאָ נעכטיקן מיר אונטער, און „מירטשעמאָרגן“ פֿאָרן מיר װײַטער.
באַרישפּאָליע ― אַ נײַע שטאָט. בעסער װעט זײַן, אַז מיר װעלן זאָגן ― אַ נײַ דאָרף, אַ גרױס דאָרף. הײַזלעך די זעלבע, װאָס אין װאָראָנקאָ, מענטשן אױך די אײגענע, נאָר נעזער אַנדערע. אַ צופֿאַל, אָדער ס'איז טאַקע אַזױ, נאָר די חבֿרה זײַנען געװען איבעראַשט פֿון דעם, װאָס דער בעל־הבית פֿון דער סטאַנציע, די בעל־הביתטע און זײערע פֿיר דערװאַקסענע טעכטער ― אַלע זײַנען זײ געװען מיט לאַנגע נעז, און טאָמער איז קאַרג, האָט די דינסט נאָך אַ לענגערע נאָז פֿון זײ אַלע. דערהערט פֿונעם בעל־עגלה, װער די פּאַרשױנדלעך זײַנען, האָט דער לאַנגנאָזיקער בעל־הבית זײ אױפֿגענומען מיט כּבֿוד, זײ אָפּגעגעבן שלום־עליכם, געהײסן רער לאַנגנאָזיקער דינסט, זי זאָל שטעלן דעם סאַמאָװאַר, אַ װוּנק געגעבן צו דער לאַנגנאָזיקער בעל־הביתטע, זי זאָל דערלאַנגען פֿאַרבײַסן, און אַ קאָמאַנדעװע געגעבן צו די לאַנגנאָזיקע טעכטער, זײ זאָלן אָנטאָן די שיך ― זײ זײַנען געגאַנגען באָרװעס.
מיט די דאָזיקע באָרװעסע מײדלעך זײַנען די יונגע רײַזנדע געװאָרן אַ ביסל שפּעטער גאַנץ הײמיש. מיט גרױס נײַגעריקײט האָבן די מײדלעך זיך אױסגעפֿרעגט באַ די ייִנגלעך, פֿון װאַנען און װוּהין זײ פֿאָרן, און װי אַזױ זײ הײסן, און װי געפֿעלט זײ באַרישפּאָליע ― אַלצדינג האָבן זײ געװאָלט װיסן, אַפֿילו װיפֿל יעדער איז אַלט. דערנאָך האָבן אַלע אינאײנעם, די ייִנגלעך מיט די מײדלעך, פֿאַרזוכט פֿון דער זױערער פּאָװידלע, װאָס די מומע האָדל האָט מיטגעגעבן, און די געלעכטערן זײַנען געגאַנגען ביזן הימל אַרײַן.
באַנאַכט האָט מען די געסט באַלײגט אַף דער ערד, מיט הײ אױסגעבעט, און בכדי זײ זאָלן זיך ניט געפֿינען באַלײדיקט, האָט זײ די לאַנג־נאָזיקע בעל־הביתטע באַװיזן, אַז אינעם צװײטן װינקל פֿונעם זעלבן חדר ליגן אירע טעכטער אױך אַף דער ערד, „און װאַקסן פֿונדעסטװעגן, קײן עין־הרע, גאַנץ נישקשהדיק“, ― האָט זי צוגעלײגט און אױסגעשנײַצט די לאַנגע נאָז. חבֿרה װאָלטן דעם דאָזיקן געלעגער אָנגענומען מיט פֿאַרגעניגן, װען זײ זאָלן זיך ניט שעמען פֿאַר די מײדלעך אױסצוטאָן. און די מײדלעך האָבן זיך דוקא ניט געשעמט און האָבן גאַנץ גרינג אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך די קאָפֿטעלעך; געבליבן באָרװעסע און אין אײנע קלײדלעך, מיט נאַקעטע העלדזער, האָבן זײ צעלאָזט די האָר און מאָדנע איבערגעקוקט זיך, געװאָרפֿן אַף די ייִנגלעך מיט די אױגן און געלאַכט, געלאַכט, געלאַכט.
― לאָז זײַן שטיל! ― האָט אױסגעקאָמאַנדעװעט דער בעל־הבית און האָט אױסגעלאָשן דעם הענגלאָמפּ. עם האָט זיך אָבער אין דער פֿינצטער נאָך געהערט אַ פֿאַרשטיקטער געלעכטער פֿון בײדע צדדים און אַ שאָ־ראָך פֿון הײ. אָבער נישט לאַנג, װאָרעם ס'איז געקומען דער געזונטער יונגער אומשולדיקער שלאָף און האָט צוגעשלאָסן די געזונטע יונגע אומשולדיקע אױגן.
די „ברכות“ פֿון אינדערפֿרי, װאָס דער בעל־הבית האָט געזונגען מיטן געװיסן ניגון, האָבן אָנגעזאָגט די קינדער, אַז ס'איז שױן טאָג און אַז מע דאַרף פֿאָרן קײן פּערעיאַסלאַװ. דאָס לעצטע װאָרט האָט װי אַ ברי געגעבן און אָנגעפֿילט דאָס האַרץ מיט שׂמחה און מיט תּענוג. מאיר־װעלװל בעל־עגלה האָט צונױפֿגעלײגט דעם טלית־ותּפֿילין און דאָס פּנים האָט אים געשײַנט, װי באַ אַ צדיק. דערנאָך איז ער אַװעק שפּאַנען די „סוסים“. דאָרט האָט ער זיך אױסגעטענהט מיט „מאודריקן“, מיט „טענצערן“ און מיט דער „יחסנטע“ אַף זײַן לשון, אײַנגעטײלט יעדן באַזונדער, נאָר דעם גרעסטן חלק האָט באַקומען „טענצער“, דערפֿאַר, ע ר ז אָ ל נ י ט ט אַ נ צ ן ד ע מ אָ ל ט , װ ע ן מ ע ש פּ י ל ט נ י ט…
די זון האָט אַראָפּגעשײַנט, און דער גאַנצער הױף איז געװען װי אײַנגעטונקען אין גין־גאָלד, און בריליאַנטן האָבן געפֿינקלט און געשפּילט זיך אומעטום ― בריליאַנטן, דימענטן! אַפֿילו די קופּע מיסט, װאָס האָט זיך אָנגעזאַמלט דורכן גאַנצן זומער, און אפֿשר דורך צװײ זומערן, איז געװען מיט גאָלד באַדעקט. און װער שמועסט, דער האָן מיט די הינער, װאָס האָבן זיך דאָ געפּאָרעט אַף דער קופּע, ― די האָבן אױסגעזען ביזן לעצטן פֿעדערל זהבֿ טהור. זײער קװאָקען האָט געגלעט. זײער שאַרן מיט די פֿיסלעך האָט געהאַט דעם זיבעטן חן. און אַז דער געלער האָן איז אַרױף אַף דער קופּע און האָט צוגעמאַכט די אױגלעך און האָט אױסגעצױגן דעם לאַנגן, שײנעם, כּפֿול־שמונהדיקן קוקאַריקו אַף זײַן חזנישן שטײגער, האָט זיך דערפֿילט די שײנקײט פֿון דער װעלט און װידער אַמאָל די גרױסקײט פֿון דעם, װאָס האָט באַשאַפֿן די װעלט. און עס האָט זיך געגלוסט אים אָפּגעבן אַ שבֿח ― נישט חלילה אַװעקשטעלן זיך דאַװנען, װי דער בעל־הבית פֿון דער באַרישפּאָלער סטאַנציע, אָדער װי מאיר־װעלװל בעל־עגלה ― נײן, דערױף האָבן חבֿרה קײן חשק ניט געהאַט, דאָס האָט זיך זײ שױן לאַנג צוגעגעסן; נאָר אינעװײניק באַ זיך אין האַרצן דאַנקען און לױבן גאָט ― דאָס יאָ.
― קריכט אין װאָגן אַרײַן, ממזרים, מיר האָבן נאָך אַ טאָג צו פֿאָרן! ― האָט מאיר־װעלװל זײ צוגעטריבן, באַצאָלט פֿאַר הײ און האָבער און געזעגנט זיך מיט די בעלי־בתּים פֿון דער סטאַנציע. חבֿרה האָבן זיך אױך גאַנץ פֿײַן אָפּגעזעגנט מיט דער לאַנגנעזיקער משפּחה, אַרײַן אין בױד אַרײַן, און אַ נײַע פֿרישקײט, אַ נײַע זיסקײט, אַ נײַע רחבֿות האָט זײ אונטערגעכאַפּט און אַרומגענומען פֿון אַלע זײַטן, באַלד נאָך דעם װי דער װאָגן האָט טרײסלענדיק זיך אַרױסגעקאַטשעט פֿון באַרישפּאָליע און אַרױסגעפֿאָרן װידער אַף דער ברײטער װעלט פֿון פֿעלדער און גערטנער, פֿון זאַמד און פֿון װאַלד און פֿון הימל און װײַטער הימל. עס האָט שױן אָנגעהױבן װערן אַ ביסל צו־פֿיל הימל. עס האָט שױן אָנגעהױבן אַ ביסל צועסן זיך ― ניט אַזױ דער הימל, װי דאָס פֿאָרן, און ניט אַזױ דאָס פֿאָרן, װי דער בעל־עגלה מאיר־װעלװל מיט זײַנע מעשׂיות. און אַגבֿ האָט אָנגעהױבן פּױקן אין קאָפּ, שװינדלען אין די אױגן און שטעכן אין די זײַטן פֿונעם טרײסלען, װאָס ס'האָט געטרײסלט, און פֿונעם װאַרפֿן, װאָס ס'חאָט געװאָרפֿן. טער־טער־טער־טער! עס האָט אױסגעװיזן, אַז ס'װעט אײביק אַזױ טערקען, עס װעט גאָר קײנמאָל ניט אױפֿהערן. און עס האָט זיך אָנגעהױבן װעלן אַראָפּקריכן, און עס האָט זיך אָנגעהױבן בענקען נאָך דער ערד, בענקען אַהײם, בענקען נאָכן שטעטעלע, נאָך װאָראָנקאָ. און דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע האָט זיך פֿאַרשלאָגן אין אַ װינקעלע באַ מאיר־װעלװלען אין בױד, אָפּגעזיפֿצט פֿון דער גרינג און מיט האַרץ געזעגנט זיך מיט דעם נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל און געשעפּטשעט שטילערהײט, זײַנע ברידער זאָלן עס ניט הערן:
― זײַ געזונט, װאָראָנקאָ! זײַ געזונט, זײַ געזונט!…
25
אין דער נײַער הײם
פּערעיאַסלאַװ אַ כּרך ― אַ קאַלט באַגעגעניש. ― דאָס זילבער איז פֿאַרזעצט, פּרנסה געשלאָגן. ― דער טאַטע איז פֿאַרזאָרגט.
נאָך צװײ טעג טרײסלען זיך און העצקען זיך, װאַרפֿן זיך און קאַטשען זיך, און אָנגעגעסן זיך מיט שטױב, און אָנגעהערט זיך מיט בעל־עגלה־מעשׂיות, האָבן די יונגע רײַזנדע אַפֿן צװײטן טאָג פֿאַרנאַכט דערפֿילט, אַז זײ זײַנען שױן אָט־אָט אינדערהײם. נאָך אַביסעלע און עס האָבן זיך אין דער פֿינצטערער נאַכט אָנגעהױבן באַװײַזן קלײנע פֿײַערלעך ― סימנים פֿון אַ שטאָט. דערנאָך האָבן די רעדער גענומען קלאַפּן איבער שטײנער, און די בױד האָט געטראַסקעט נאָך ערגער װי פֿריִער. דאָס איז שױן געװען די אמתע שטאָט, די גרױסע שטאָט פּערעיאַסלאַװ. מיט אַ רעש און מיט אַ האַרמידער האָט זיך מאיר־װעלװלס בױד צוגעקאַטשעט צו אַ פֿינצטערן הױף, װוּ ס'איז געהאַנגען איבערן טױער אַ פֿאַררײכערטע לאַמטערנע מיט אַ בעזעמל פֿון הײ ― אַ סימן אַף אַן אײַנפֿאָר־הױז.
אַז זײערע עלטערנס פּרנסה איז איצט אַן אײַנפֿאָר־הױז ― דאָס איז פֿאַר די קינדער געװען אַ סורפּריז און אַ באַלײדיקונג. סטײַטש, זײער טאַטע נחום װעט אױפֿנעמען געסט? זײער מאַמע חיה־אסתּר װעט קאָכן פֿאַר זײ װאַרעמעס? זײער באָבע מינדע װעט זײ באַדינען? קײן שטאַרקערן אַראָפּפֿאַל, קײן גרעסערן בזיון האָבן זײ זיך ניט געקאָנט פֿאָרשטעלן. און דער טרױמער שלום, װאָס האָט שטענדיק געחלומט פֿון בעסערע צײַטן, װאָס האָט זיך אַרומגעטראָגן מיט זײַן אוצר, האָט דערנאָך אין דער שטיל געטרױערט, געװײנט אין דער פֿאַרבאָרגעניש און שטאַרק געבענקט צוריק צום ליבן קלײנעם װאָראָנקאָ. ער האָט ניט פֿאַרשטאַנען, פֿאַרװאָס