― װאָס איז אַזעלכעס „ריװיעראַ“.― זאָלט איר מיך ניט פֿרעגן. אַזױ װי איך האָב פֿון דעם קײנמאָל ניט געװוּסט, אַזױ זאָלט א י ר דערפֿון ניט װיסן. און הלװאַי װאָלט איך אױך דערפֿון ניט געװוּסט. קורץ, איר װילט װיסן, װאָס הײסט „ריװיעראַ“? װעל איך אײַך זאָגן אין דרײַ װערטער: „זשיד, דאַװאַי הראָשי“! ריװיעראַ ― דאָס איז אַזאַ מין ערטל אין איטאַליע, װאָס דאָקטױרים האָבן אױסגעטראַכט צו פּרעסן געלט באַם עולם. דער הימל איז דאָרטן שטענדיק לױטער. דער אײגענער הימל, װאָס באַ אונדז. די זון אױך די אײגענע. נאָר דער ים דעקוטשעט ― סכּנות! ער װאַרפֿט זיך, ער רױשט, דולט אַ ספּאָדיק ― און איר האַלט אין אײן צאָלן געלט. פֿאַר װאָס געלט? פֿאַר גאָרנישט. גאָלע גאָרנישט. אָט דערפֿאַר אָ, װאָס דו ביסט אַ בהמה און האָסט זיך געלאָזט אײַנרײדן „ריװיעדאַ“ ― צאָלט געלט. און איר צאָלט. װאָרעם, אַדרבה, זײַט אַ בריה און צאָלט ניט! איר מײנט, מע קריגט זיך מיט אײַך? זידלערײַ? בזיונות? חלילה! דװקא מיט גוטן. קושנדיק נעמט מען צו באַ אײַך די נשמה. אײן מעלה האָט זי יאָ, די דאָזיקע „ריװיעראַ“ ― דעם אמת קאָן מען ניט אָפּלײקענען ― ס'איז דאָרט װאַרעם. און אַז ס'איז װאַרעם, זאָגט מען, הוסט זיך װינציקער. און װאַרעם איז דאָרט שטענדיק, אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר. סײַ זומער, סײַ װינטער. איר מײנט, װאָס איז דער שׂכל? אַ פּראָסטער שׂכל: די זון װאַרעמט, איז װאַרעם. בכן, איז װאָס? אַז מע הײצט גוט אױס, איז באַ אונדז אױך ניט קאַלט. זאָגן זײ אָבער ― „לופֿט“. אמת, די לופֿט איז ניט קײן שלעכטע לופֿט. סע שמעקט ניט שלעכט. װי מיט בשׂמים. ניט די לופֿט שמעקט, די מאַראַנצן שמעקן. עס װאַקסן דאָרט מאַראַנצן. װײס איך ניט, צי מע דאַרף פֿאָרן צוליב דעם אַזש אַהין. לופֿט איז, דאַכט זיך, פֿאַראַן אומעטום. און מאַראַנצן קאָן מען קױפֿן באַ אונדז אױך. זאָגן אָבער די דאָקטױרים, אַז לופֿט צו לופֿט איז ניט גלײַך. די לופֿט, זאָגן זײ, װאָס שמעקט מיט בשׂמים, הײלט. אַזױ זאָגן זײ, די דאָקטױרים הײסט עס. נאָר מאַלע װאָס דאָקטױרים זאָגן! למאַי זײ זאָגן, אַז דער ים, װאָס אַף דער „ריװיעראַ“, ציט אַרױס אַלע שלאַפֿקײטן? איך װעל אײַך ניט זאָגן, אפֿשר ציט ער באַ עמעצן אַרױס שלאַפֿקײטן. באַ מיר װײס איך, אַז ער האָט אַרױסגעצױגן װוּ איך האָב געהאַט ערגעץ אַ גראָשן, אָט דער דאָזיקער ים! און ניט אַזױ דער ים, װי די דאָקטױרים. מיר האָט גאָט צוגעשיקט אַף דער „ריװיעראַ“ אַ דאָקטער, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? ― נו־נו! דאָס הײסט, אַזױ איז ער אַפֿילו אַ גאַנץ ליבלעכער מענטש, דװקא אַ ייִד, און נאָך װאָסער אַ ייִד! רעדט ייִדיש, װי איך מיט אײַך, און אַזױ זיס, אַזױ קלוגלדיק, שטרודלדיק, צימעסדיק ― גאָר אַ מחיה. נאָר געלט קאָן עס צאַפּן, אױ צאַפּט דאָס! מאָלט אײַך, װאָס באַ מיר װעט מען שױן אָנצאַפּן! געטראָפֿן דעם אָרט! איך האָב מיך מײשבֿ געװען, הערט איר, און האָב מיך געלאָזט פֿירן ביז דער לעצטער מינוט. איך האָב באַלד אַרױסגעזען, מיט װעמען איך האָב צו טאָן. נאָר איך האָב מיך געמאַכט ניט־װיסנדיק. װילסט צאַפּן ― צאַפּ. תּחילת הערט ער מיך אױס, פֿרעגט מיך אױס, טאַפּט מיך אױס מיט העמערלעך און מיט קלעפּערלעך, מיט טרײַבלעך און מיט רערלעך, און הײסט מיר קומען מאָרגן. פֿרעג איך אים: „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, הער דאָקטער, איך װײס ניט די היגע מינהגים; װאָס קומט אײַך פֿאַרן װיזיט?“ קוקט ער אַף מיר דורך די ברילן, האַלט די הענט אין די קעשענעס און מאַכט צו מיר: ,,דאָס װעט זײַן שפּעטער“. טראַכט איך מיר: „געפּועלט. װילסט שפּעטער, איז שפּעטער“… איך קום צו גײן מאָרגן ― װידער אַ מאָל דאָס אײגענע: אױסגעהערט, אױסגעפֿרעגט, אױסגעטאַפּט און אױסגעקלאַפּט ― הײסט ער מיר קומען איבערמאָרגן, װעט ער מיר אַרײַנשפּריצן. פֿרעג איך אים: „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, הער דאָקטער, װאָס קומט אײַך?“ זאָגט ער: „שפּעטער“. שפּעטער, איז שפּעטער. קום איך צו גײן איבערמאָרגן, שפּריצט ער מיר אַרײַן און הײסט מיר קומען מאָרגן, װעט ער מיר מאַכן מאַסאַזש. קום איך צו גײן מאָרגן, ער זאָל מיר מאַכן מאַסאַזש, מאַכט ער מיר מאַסאַזש. דאָס הײסט, ער רײַבט מיר אײַן דאָס נעכטיקע אַרײַנשפּריצעכטס, אַזױ דאַרף מען פֿאַרשטײן, און הײסט מיר קומען מאָרגן, װעט ער מיר װידער אַ מאָל אַרײַנשפּריצן. פֿרעג איך אים: „װאָס קומט אײַך?“ זאָגט ער: „שפּעטער“. שפּעטער, איז שפּעטער. אַלע מאָל די אײגענע חכמה, אַ טאָג איבער אַ טאָג: אײן טאָג אַרײַנגעשפּריצט, דעם אַנדערן טאָג אײַנגעריבן דאָס אַרײַגשפּריצעכטס. איז מיר באַלד נישט געפֿעלן דער שװינדל. ממה־נפֿשך, װילסטו מיך שמײַסן מיט צװײ ריטער ― שמײַס. צו װאָס דאַרפֿסטו נאָך ציִען? װוּ שטײט דאָס, אַז אַף אַרײַנשפּריצן דאַרף מען אַ באַזונדערן טאָג און אַף אײַנרײַבן דאָס ארײַנשפּריצעכטס װידער אַ באַזונדערן טאָג? דאַכט זיך מיר, אַז ס'איז גלײַכער בײדע זאַכן אינאײנעם. דער שׂכל איז דאָך מתחײבֿ: אָט האָב איך דיר אַרײַגגעשפּריצט, אָט האָב איך דיר עס אײַנגעריבן. אלא װאָס דען? צערעמאָניע? דאַרפֿן מיר לערנען דעם פּשט, אַז דו װילסט צאַפּן? צאַפּ! אַי, אפֿשר צאַפּט זיך גאָר נישט? טאָמער איז נישטאָ פֿון װאַנען? דו קענסט מיך? דו װײסט מיך? ביסט געװען באַ מיר אין קעשענע? האָסט געצײלט מײַן געלט?…
כּך הװה. ס'איז אַװעקגעגאַנגען אַ חודש, שיקט ער מיר אַרײַן דורך דער פּאָסט אַ רעכענונג. איז מיר פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן. פֿאַר יעדן אַרײַנשפּריצעכטס הײסט ער זיך באַצאָלן צען פֿראַנקן ― דאָרט צאַפּט מען געלט אַף די פֿראַנקן ― און פּאָר יעדן אײַנרײַבן דאָס אַרײַנשפּריצעכטס ― פֿינף פֿראַנקן. נישקשה פֿון אַ רעכענונג! פֿון אַזאַ מין קוראַציע קאָן מען טאַקע גײן אין גאָלד! האָב איך מיך מײשבֿ געװען ― װאָס טוט מען? זיך דינגען מיט אים? דאָס װעל איך צײַט האָבן שפּעטער. אַז מאָנען מאָנט ער ניט, דער חכם, הײַנט צו װאָס זאָל איך מיך כאַפּן? גײ איך צו אים, װי איך בין געגאַנגען, אַ טאָג איבער אַ טאָג, און ער שפּריצט. איך גײ, און ער שפּריצט. און אָט אַזױ איז אַװעק דער װינטער. אָקערשט װי מע זעט ניט, איז פּורים. צײַט קלערן מכּוח פֿאָרן אַהײם. ובפֿרט, אַז אין געזונט, דאַנק גאָט, פֿיל איך מיך אױך נישקשהדיק, גאַנץ נישקשהדיק. מע קאָן זאָגן ― למאַי זאָל איך לײקענען? ― הלװאַי װײַטער ניט ע ר ג ע ר; בעסער האָט קײן שיִער נישט. דאַרף מען, הײסט עס, אַפּנים, זיך אָפּגעזעגענען מיטן קלוגן דאָקטער און פֿאָרן אַהײם! קום איך צוגײן צום דאָקטער: „אַזױ און אַזױ, הער דאָקטער, איך פֿאָר אַהײם“. זאָגט ער: „געזונטערהײט“. זאָג איך: „נו? און מכּוח דער רעכענונג? מע דאַרף דאָך צעצאָלן זיך מיט אײַך אױך, צי נײן?“… קוקט ער אַף מיר דורך די ברילן, האַלט די הענט אין די קעשענעס און מאַכט צו מיר: „נו?“ װי אײנער רעדט: אין װעמען איז דען די מניעה? רוף איך מיך אָן צו אים: „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, הער דאָקטער. אײדער מיר װעלן זיך מיט אײַך צערעכענען, װאָלט איך אײַך דערצײלן פֿריִער אַ מעשׂה, אױב איר האָט צײַט“… מאַכט ער צו מיר: „קײן צײַט האָב איך ניט, נאָר אױב נישט קײן לאַנגע, דערצײלט“. זעץ איך מיך אַװעק און דערצײל אים די מעשׂה:
„װי איר זעט מיך, זאָג איך, בין איך אַ ייִד, דאַנק גאָט, אַזױ זיך. און קינדער, דאַנק גאָט, האָב איך אױך, פֿינף זאָלן געזונט זײַן. פֿינף זין. זײַנען פֿיר פֿון זײ דװקא װױלע קינדער, געראָטענע, נאָר אײנער, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, ― אַ דער רוח װײס װאָס. נישט געװאָלט לערנען ― אַ נישט אַ לעק. אַ שלעכט קינד. געהרגעט, געממיתט, געװאָלט אַרױסשלאָגן דעם עקשן ― איז ניט מיט גוטן, ניט מיט בײזן. אַ שלעכט קינד. װאָס טוט מען? זאָגט צו מיר מײַנע: „מאַך אים פֿאַר אַ בעל־מלאָכה“. „אַ בעל־מלאָכה? משוגע מײַנע שׂונאים!“ „װאָס זשע! אַז דו װעסט אים דערהרגענען, װעט זײַן בעסער?“ אַהין־אַהער, איך זע ― זי איז גערעכט. גײ איך און גיב אים אָפּ צו אַ בעל־מלאָכה, צום בעסטן שנײַדער, און באַדינג מיך מיט אים אַף דרײַ יאָר פֿאַר דרײַ הונדערטער: „נאַט אײַך אים, דעם תּכשיט, און מאַכט מיר אים פֿאַר אַ בעל־מלאָכה“… און כ'האָב מיך צעשריבן, מיטן דאָזיקן שנײַדער, בפֿירוש, אַז אין אַ משך פֿון דרײַ יאָר דאַרף ער אים מאַכן פֿאַר אַ פֿאַרטיקן בעל־מלאָכה, און איך דאַרף אים אײַנצאָלן דערפֿאַר דרײַ הונדערטער. אַװעקגעגאַנגען דאָס ערשטע יאָר ― מײַן שנײַדער איז געקומען, אָפּגענומען דעם ערשטן הונדערטער, זיך צעשריבן. פֿײַן. אַװעקגעגאַנגען דאָס אַנדערע יאָר ― מײַן שנײַדער איז געקומען, אָפּגענומען דעם אַנדערן הונדערטער, זיך צעשריבן. פֿײַן. אַװעקגעגאַנגען דאָס דריטע יאָר.― מײַן שנײַדער איז ניטאָ. איך װאַרט אַ װאָך. איך װאַרט צװײ ― ניטאָ. װאָס איז די מעשׂה? גײ איך אַװעק צו מײַן שנײַדער: „רב חײט, פֿאַר װאָס זײַט איר נישט געקומען, זאָג איך, נאָכן דריטן הונדערטער?“ מאַכט ער צו מיר: „עס קומט מיר ניט“. „װאָס איז דער שׂכל?“ „דער שׂכל, זאָגט ער, איז אַ פּראָסטער שׂכל. אונדזער שנײַדערײַ, זאָגט ער, באַשטײט פֿון דרײַ פּונקטן: אַ שנײַדער, זאָגט ער, דאַרף קאָנען ע ר ש ט נ ס , די מלאָכה. צ װ ײ ט נ ס , דאַרף ער, זאָגט ער, קאָנען אַרונטערנעמען אַמאָל אַ שטיקל ייִתּור, אַז עס בלײַבט איבער. װילט איר דאָס, זאָגט ער, אָנרופֿן גנבֿה, רופֿט דאָס אָן, װי איר װילט. און, ד ר י ט נ ס , זאָגט ער, דאַרף אַ שנײַדער קאָנען אױסטרינקען, נעמען, הײסט עס, אַמאָל אונטער אַ יום־טובֿ, אַביסל בראָנפֿן. איז אַף צװײ פּונקטן אײַער זון, זאָגט ער, אַ פֿאַרטיקער בעל־מלאָכה. דאָס הײסט, ער איז נישקשהדיק פֿון אַ גנבֿ, און מיט אַביסל בראָנפֿן װעט ער זיך, זאָגט ער, אױסגלײַכן מיט אַלע שיכּורים. נאָר אַ בעל־מלאָכה ― דאָס, זאָגט ער, װעט ער ניט זײַן װײַל ער װעט לעבן. הײַנט פֿאַר װאָס קומט מיר אַ הונדערטער?“…
אױסגעהערט די מעשׂה, מאַכט צו מיר דער דאָקטער: אַקעגן װאָס זשע, הײסט עס, איז דאָס געקומען צו רײד?“ „אַקעגן דעם, זאָג איך, װאָס אײַער מלאָכה, זאָג איך, דאָקטאָריע הײסט עס, באַשטײט, װי יעדע מלאָכה, פֿון דרײַ פּונקטן: מע דאַרף זײַן, ע ר ש ט נ ס , אַ גוטער דאָקטער. צ װ ײ ט נ ס , דאַרף מען זײַן אַ מענטש מיט יושר. און, ד ר י ט נ ס , זאָג איך, דאַרף אַ דאָקטער קאָנען מאַכן געלט. װעלכער פּונקט פֿון די ערשטע צװײ פּונקטן עס װעגט באַ אײַך אַריבער ― דאָס, זאָג איך, װײס איך ניט. נאָר װאָס פֿאַר אַ דאָקטער איר זײַט, זאָג איך, אַף חשבונות מאַכן ― אַף מיר אַזאַ יאָר. און איצטער, זאָג איך, אײַער סחורה, מײַן געלט ― לאָמיר זיך דינגען“…
פֿאַרשטײט זיך, אַזױ פֿיל מכּות אונדזערע שׂונאים, װיפֿל איך האָב אָפּגעריסן באַ אים מער פֿון צװײ דריטל. נאָר, גלײבט מיר, ס'איז דאָס אױך ניט װערט, װאָרעם איך זאָל גלאַט זיצן אינדערהײם און גאָרנישט טאָן, און ס'זאָל מיר זײַן באַשערט, װאָלט איך סײַ װי סײַ געזונט געװאָרן ― הײַנט װאָס איז מיר די „ריװיעראַ“?
געשריבן אין יאָר 1909 אַ מעשׂה, װי אַזױ אַ ייִדענע אַן אַלמנה, װאָס הײסט גיטל און האַנדלט מיט װיסאָצקיס טײ, האָט נאָך דרײַ יאָד שװערע אַרבעט איז דער דריטער דומע סוף־כּל־סוף אַרױסגעראַטעװעט איר בן־יחיד פֿון דינסט, אַװעקגעגעבן אַ גאַנצע פּריסוטסטװיע פּאָד־סוד, און דעריבער באַקומען אין שטאָט דעם נאָמען פּורישקעװיטש. דערצײלט אין אײן אָטעם טאַקע פֿון איר אַלײן.
― זעט נאָר, װי מע האָט זיך עס צונױפֿגעקליבן, װי אַף אַ בײז װוּנדער! צעגײט אײַך, ייִדן, װי זאַלץ אין װאַסער. מע װעט נישט באַװײַזן קײן קאָמעדיעס און מע װעט נישט דערצײלן קײן באָבע־מעשׂיות, אַפֿן הימל אַ יאַריד. מע האָט מיר געזאָגט, אַז דאָ איז פֿאַראַן עפּעס אײנער אַ שלום־לײכעם, װאָס שרײַבט. אָט דאָס זײַט איר אַלײן טאַקע אָט דער שלום־לײכעם, װאָס שרײַבט? שרײַבט־זשע טאַקע, די האַנט זאָל אײַך גאָר נישט װײ טאָן שרײַבנדיק. די גאַנצע שטאָט זאָלט איר באַשרײַבן, פֿון אױבן ביז אַראָפּ. נישקשה, זײ האָבן עס כּשר פֿאַרדינט. און דערהױפּט ― די נגידים, די מיוחסים פֿון גאָט, װאָס האָבן זיך אײַנגערעדט, אַז די גאַנצע װעלט איז באַשאַפֿן געװאָרן פֿון זײערטװעגן. מיר דאַרפֿן האָרעװען און פֿאַרשװאַרצט װערן, און זײ װעלן זיך אױסקױפֿן פֿאַר געלט פֿון אַלע צרות און פֿון אַלע גזירות, און נאָך מאַכן חוזק פֿון אַ ייִדענע אַן אַלמנה, װאָס לעבט פֿון װיסאָצקיס טײ. איך שטעל־צו װיסאָצקיס טײ שטעל איך צו אין אַלע בעל־הבתּישע הײַזער אַף אױסצאָלן, און דערפֿון צי איך מיר מײַן שטיקל ברױט מיט מײַן קינד, אײן שטיקל בן־יחיד, װאָס מע האָט דאָס געװאָלט באַ מיר אַװעקנעמען פֿאַר פֿרעמדע זינד. איר מעגט דאָס האָרכן, װאָס עס קאָן זיך פֿאַרלױפֿן אַף דער װעלט. מיר דאַכט, אַז זינט די װעלט איז אַ װעלט, האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, אַז מע זאָל צונעמען אײן־און־אײנציקן בן־יחיד, אַ קאָרמאַק אַף די עלטערע יאָרן, באַ אַ מאַמע אַן אַלמנה. װאָס פֿריִער גאָט און דערנאָך װיסאָצקי