מאָנאָלאָגן: דרײַ אַלמנות

שלום עליכם (אַלע װערק)

אַ ספּור פֿון אַן אַלטן בחור אַ בעל־כּעסן

א.

אַלמנה נומער אײנס

― איר האָט אַ טעות, פּריץ מײַנער. נישט אַלע אַלטע מױדן זײַנען
אומגליקלעך, נישט אַלע אַלטע בחורים זײַנען עגאָיִסטן. אײַך דאַכט זיך אױס, זיצנדיק אָט דאָ אין קאַבינעט מיט אַ ציגאַר אין מױל און מיט אַ ביכל אין האַנט, אַז איר װײסט שױן אַלצדינג, אַז איר האָט שױן אַרײַנגעדרונגען טיף אין דער נשמה אַרײַן, און עס איז אײַך שױן פֿאַרענטפֿערט אַלע קשיות. און װער שמועסט, אַז גאָט האָט אײַך געהאָלפֿן, איר האָט נאָך געפֿונען דאָס ריכטיקע װאָרט „פּסיכאָלאָגיע“ ― פּס! װער איז צו אײַך גלײַך? אַ קלײניקײט פּסי־כאָ־לאָ־גיע!… װײסט איר, װאָס איז די טײַטש פּסיכאָלאָגיע? פּסיכאָלאָגיע איז פּעטרישקע. עס זעט אױס שײן, האָט אַ גוטן ריח, און אַז מע שיט דאָס אַרױף אַף אַ געקעכטס, איז דאָס געשמאַק. גײט־זשע אָבער קײַט פּעטרישקע! איר װילט נישט? הײַנט װאָס דערצײלט איר מיר פּסיכאָלאָגיע? אַז איר װילט װיסן די אמתע פּסיכאָלאָגיע, זעצט מען זיך אַװעק און מע הערט אױס מיט קאָפּ, װאָס מע דערצײלט אײַך, און ערשט נאָכדעם װעט איר אַ ברירה האָבן אַרױסצוזאָגן אײַער מײנונג, פֿון װאַנען עס נעמט זיך אומגליק און װוּ ליגט עגאָיִזם. אָט בין איך אַן אַלטער בחור, און אַן אַלטער בחור װעל איך שױן שטאַרבן. פֿאַר װאָס? אָ! זעט איר, װיבאַלד איר פֿרעגט פֿאַר װאָס און װילט מיך אױסהערן, איז דאָס די אמתע פּסיכאָלאָגיע! דער עיקר איז, איר זאָלט מיך נישט איבערשלאָגן מיט קײן קשיות, װי אַזױ און װאָס און װען ― איך האָב פֿײַנט, אַז מע שלאָגט מיך איבער אין מיטן. אַ ביסל, װײסט איר דאָך, בין איך אַ קאַפּריזנער פֿון תּמיד אָן, און די לעצטע צײַט האָט זיך מיר נאָך צוגעװאָרפֿן נערװן אױך… נישט חלילה משוגע, שרעקט אײַך נישט! משוגע ― דאָס פּאַסט פֿאַר אײַך; איר האָט אַ װײַב. איך טאָר נישט. איך דאַרף זײַן קלאָר. איך דאַרף זײַן געזונט. דאָס װעט איר אַלײן אױך צוגעבן. מיט אײנעם װאָרט, קײן קשיות זאָלט איר מיך נישט פֿרעגן. אַז איך װעל אײַך האָבן דערצײלט די גאַנצע מעשׂה און אײַך װעט עפּעס זײַן קשה, נישט גלאַטיק, דעמאָלט װעט איר צו מיר האָבן טענות. נו? שױן? אַלזאָ, זעצט איר זיך נאָר אַװעק אָט דאָ אַף מײַן אָרט, און איך װעל מיך באַזעצן מחילה אין אײַער װיגשטול. איך האָב אױך ליב, אַז ס'איז װײך און באַקװעם, און אַגבֿ איז פֿאַר אײַך בעסער אָט דאָ, איר װעט ניט אײַנשלאָפֿן…

אַלזאָ, איך גײ גלײַך צו דער מעשׂה. איך האָב פֿײַנט הקדמות, איבעריקע רײד. געהײסן האָט זי פּאַיע, און גערופֿן האָט מען זי „די יונגע אַלמנה“. פֿאַר װאָס? הײבט זיך אָן אַ מעשׂה, פֿאַר װאָס! װאָס פֿאַרשטײט איר ניט? מסתּמא, אַז מע האָט זי גערופֿן „די יונגע אַלמנה“, איז דערפֿאַר, װאָס זי איז געװען אַ יונגע און אַן אַלמנה. מאָלט אײַך, איך בין געװען ייִנגער פֿון איר. אַף װיפֿל ייִנגער? װאָס מאַכט דאָס אײַך אױס? איך זאָג אײַך ייִנגער, איז ייִנגער. מיט אײנעם װאָרט, עס האָבן זיך געפֿונען מענטשן, װאָס האָבן אַ צונג, און האָבן געזאָגט, באשר איך בין אַ בחור און זי אַ יונגע אַלמנה, איר פֿאַרשטײט?… אַנדערע האָבן מיר זאָגאַר אָפּגעגעבן מזל־טובֿ, געװוּנטשן, ס'זאָל זײַן מיט גליק. איר מעגט מיר גלײבן, און טאָמער װילט איר מיר ניט גלײבן, בין איך אױך ניט בדלות. איך דאַרף מיך פֿאַר אײַך נישט אױסשטעלן. איך בין איר געװען אַזאַ פּאָר, אַזױ װי איר זײַט מיר אַ פּאָר. גאָרניט, גוטע פֿרײַנט, מע האָט זיך ליב געהאַט. און װאָס איז דאָס חידוש? כ'בין נאָך געװען באַקאַנט מיט איר מאַן. נישט נאָר באַקאַנט, נאָר באַפֿרײַנט. דאָס הײסט, איך זאָג אײַך ניט, אַז מיר זײַנען געװען פֿרײַנט. איך זאָג, אַז מיר זײַנען געװען באַפֿרײַנט. ס'איז גאָר צװײ זאַכן: מען קאָן זײַן באַפֿרײַנט און ניט זײַן קײן פֿרײַנט, און, פֿאַרקערט, מע קאָן זײַן די נאָענטסטע פֿרײַנט און ניט זײַן באַפֿרײַנט. אַזױ מײן איך. אײַער מײנונג פֿרעג איך נישט! אַלזאָ, זײַנען מיר מיט איר מאַן געװען גוט באַפֿרײַנט, געשפּילט אַ פּרעפֿעראַנס, אַמאָל אַ שאָך. מע זאָגט, אַז איך בין אַ באַרימטער שאַכמאַטיסט. איך שטעל מיך ניט אױס פֿאַר אײַך! עט קאָן זײַן, אַז ס'איז דאָ גרעסערע שפּילער פֿון מיר. איך זאָג אײַך נאָר, װאָס יענער זאָגט… איז ער געװען, דער מאַן אירער, אַ יונגערמאַן אַ געראָטענער, אַ מושלם, און דערצו טאַקע אַ קענער אױך, אַ שײנער קענער. און דװקא אַן אױטאָדידאַקט, פֿון זיך אַלײן הײסט עס, אָן גימנאַזיעס, אָן אוניװערזיטעטן, אָן דיפּלאָמען. נאַט אײַך אַ האַרטן דרײַער פֿאַר אַלע דיפּלאָמען. װאָס? איר װילט ניט? װי איר װילט אײַך. איך האָב פֿײַנט איבערשפּאַרן יענעם! און אַן עושר איז ער אױך געװען, אַ גרױסער עושר. כאָטש איך װײס ניט, װעלכעס הײסט באַ אײַך אַן עושר? באַ אונדז, אַ ייִד, אַז ער האָט זיך זײַן שטוב מיט זײַן בעל־הבתּישקײט, מיט זײַן פֿאַעטאָנדל אַף אַרױסצופֿאָרן אין שטאָט, און נאָך גוטע געשעפֿטן דערצו, הײסט ער אַן עושר. מיר טראַס־ קען ניט! מיר קנאַקן ניט! מיר פֿליִען ניט אין הימל אַרײַן! מיר גײען פּאַװאָליע. אַלזאָ, האָט ער געהאַט געשעפֿטן און האָט גוט געלעבט. עס איז געװען אַ חיות אַהין אַרײַנצוגײן! װען איר זאָלט ניט קומען, זײַט איר אַ װילקאָמענער גאַסט. נישט װי באַ אַנדערע, װאָס דעם ערשטן מאָל, אַז איר קומט, װײס מען ניט, װוּ מע זאָל אײַך אַװעקזעצן. דאָס אַנדערע מאָל ― שױן אַביסל קעלטער. דאָס דריטע מאָל נעמט מען אײַך אױף אַזױ קאַלט, אַז איר כאַפּט אַ פֿאַרקילונג… איר האָט נישט װאָס צו שמײכלען: איך מײן דערמיט, חלילה, נישט קײן באַקאַנטע… זײַט איר אַרײַנגעקומען אַהין, האָט מען אײַך נישט אַװעקגעלאָזט אָן עסן און טרינקען, און באַגאַנגען האָט מען זיך מיט אײַך, װי מיט אַן אײגענעם. װאָס דאַרפֿט איר אַ סך? איר זאָלט מיר הונדערט מאָל מוחל זײַן ― אַ קנעפּל, אַז עס האָט זיך אָפּגעריסן באַ דער זשילעט, האָט דאָס געמוזט װערן צוגענײט אין דער מינוט! איר לאַכט? באַ אײַך איז דאָס אַ געלעכטער. אַ קנעפּל? װאָס אין אַ קנעפּל? אַ קנעפּל, ליבער פֿרײַנט, באַ אַ נאַש־בראַט, באַ אַ בחור, איז אַ גרױסע זאַך! אַ גאַנצע װעלט! איבער אַ קנעפּל האָט זיך אַמאָל געטראָפֿן אַ מיאוסע מעשׂה: אַ בחור איז געקומען אָנקוקן אַ מײדל, האָט מען אים אָנגעװיזן מיט אַ געלעכטער, אַז עס פֿעלט אים אַ קנעפּל, איז ער אַװעק אַהײם און האָט זיך געהאַנגען… נאָר איך שטעל מיך ניט אָפּ דערױף: איך האָב פֿײַנט מישן אײנס אינעם אַנדערן… און געלעבט האָבן זײ צװישן זיך, מאַן און װײַב, טאַקע נאָר װי די טײַבעלעך. אָפּגעגעבן זיך אײנס דאָס אַנדערע כּבֿוד אַ סך מער, װי אַ סך הײַנטיקע גאָר־גאָר פֿון די געהױבענע. איך מײן דאָ, חלילה, נישט אָנצוגרײַפֿן קײנעם. און טאָמער מײנט איר אַנדערש, אַרט מיך אױך נישט. איך גײ מיר צו מײַן דערצײלונג.

ױהי היום, טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, אַז פּיניע, פּאַיעס מאַן, אַזױ האָט מען אים גערופֿן, קומט צו פֿאָרן אַהײם, לײגט זיך אַװעק אַף פֿינף טעג, און אַפֿן זעקסטן ― ניטאָ פּיניע! בע! מע! װאָס? װי אַזױ? פֿרעגט נישט! אַ קאַרבונאָק האָט ער געהאַט אַפֿן האַלדז, האָט מען אים באַדאַרפֿט שנײַדן און מע האָט אים נישט געשניטן. פֿאַר װאָס? פֿאַר שבת! ס'איז דאָך פֿאַראַן עפּעס דאָקטױרים אַף דער װעלט! צװײ דאָקטױרים האָב איך אים געבראַכט צו פֿירן, האָבן זײ זיך גענומען אַמפּערן צװישן זיך: דער האָט געזאָגט שנײַדן, דער האָט געזאָגט ניט שנײַדן! דערװײַל איז דער חולה אױסגעגאַנגען. װאָס זאָלט איר קלערן? איר מעגט אײַך איבערנעמען מיט אײַערע דאָקטױרים! איך זאָל אײַך אױסרעכענען אַ צעטל, װיפֿל די לײַט האָבן איבערגעפּעקלט מענטשן אַף יענער װעלט, װאָלט איר זיך געריסן באַ די האָר! מײַנע אַן אײגענע שװעסטער האָבן זײ געסמט! װאָס מײנט איר געסמט? גענומען און אײַנגעגעבן איר סם? איך בין דאָך ניט קײן משוגענער, איך זאָל אײַך דערצײלן אַזעלכע בבֿא־מעשׂיות! געסמט הײסט ― נישט געגעבן דאָס, װאָס מע דאַרף. זײ זאָלן איר געװען געבן כינין צו דער צײַט, װאָלט זי אפֿשר געלעבט… האָט קײן יסורים נישט, איך װײס װוּ איך האַלט. אַלזאָ, האָבן מיר געפּטרט מײַן פֿרײַנט פּיניע. מילא, װאָס זאָל איך אײַך באַשרײַבן דעם בראָך, װאָס דאָס איז געװען פֿאַר מיר? אַ ברודער, אַ טאַטע באַדאַרף אַזױ נישט באַנג טאָן! אַ װערטעלע פּיניע? אַ שטיק לעבן האָט מען באַ מיר אַװעקגענומען! הײַנט דאָס רחמנות! דאָס אומגליק! דער צער פֿון דער אַלמנה! מיט אַ ברעקל קינד אַף די הענט, אַ ראָזעטשקע, אַ גאָלד! דאָס אײנציקע שטיקל טרײסט אונדזערס! װען ניט דאָס קינד, װײס איך ניט, צי מיר װאָלטן דאָס איבערגעטראָגן, נישט זי, נישט איך! איך בין נישט קײן ייִדענע און נישט קײן מאַמע, איך זאָל מיך אַװעקזעצן לױבן אין טאָג אַרײַן אַ קינד. נאָר אַז איך זאָג אײַך, אַז דאָס קינד איז געװען אַ זעלטן קינד, מעגט איר מיר שױן גלײבן אַף נאמנות! דאָס איז געװען אַ בילד, אַן אױסמיש פֿון צװײ בילד־שײנע מענטשן. איך װײס ניט, װער פֿון די צװײ איז געװען שענער: צי ער, צי זי? פּיניע איז געװען שײן, פּאַיע איז געװען רײצנד. אױגן האָט דאָס קינד געירשנט פֿונעם פֿאָטער; פּיניע האָט געהאַט בלױע אױגן. ליב געהאַט האָבן מיר דאָס קינד בײדע, נאָר איך װײס ניט, װער האָט דאָס ליב געהאַט מער: זי, צי איך? איר װעט זאָגן, װי איז דאָס מעגלעך ― זי איז אַ מוטער, איך בין אַ פֿרעמדער? עס קער זיך גאָר נישט אָן. איר דאַרפֿט אַרײַנקוקן אַ ביסל טיפֿער: מײַן צוגעבונדן־זײַן צו דער שטוב, דאָס רחמנות צו דער אַלמנה און דאָס האַרץ צום אומשולדיק יתומהלע, די געראָטנקײט פֿונעם קינד און דאָס, װאָס אַלײן בין איך עלנט װי אַ בױם ― דאָס אַלץ, אַז איר װעט נעמען צוזאַמען, װעט זײַן אָט דאָס, װאָס איר רופֿט אָן פּסיכאָלאָגיע. נישט קײן פּעטרישקע, נאָר די רײנע, די אמתע פּסיכאָלאָגיע. און אפֿשר װעט איר זאָגן, דערפֿאַר, װײַל איך האָב ליב געהאַט די מאַמע? איך לײקן נישט אָפּ, איך האָב זי זײער ליב געהאַט. װײסט איר, װי אַזױ ליב געהאַט? טאַקע אױסגעגאַנגען נאָך אירע טריט און טאַקע אַ מיתה משונה אײַנגענומען! נאָר זי זאָל װיסן ― דאָס לא! גאַנצע נעכט ניט שלאָפֿן, ליגן און טראַכטן, װי אַזױ זאָגט מען איר? אױפֿשטײן אין דער פֿרי, שױן פֿאַרטיק אַף צו גײן זאָגן איר: „זײַט װיסן, פּאַיע, אַזױ און אַזױ; און װײַטער ― װי איר פֿאַרשטײט“. געקומען צו גײן ― נישטאָ קײן װערטער! איר װעט זאָגן, איך בין אַ טרוס? זאָגט, װאָס אַרט מיך, אַז איר װעט זאָגן? איר זאָלט אָבער נעמען אַביסל טיפֿער באַטראַכטן די לאַגע: פּיניע איז געװען מײַנער אַן אמתער פֿרײַנט, איך האָב אים ליב געהאַט מער װי אַ ברודער. אַי, די קשיא: פּאַיע? איר האָט דאָך נאָר־װאָס געזאָגט, אַז איר גײט אױס נאָך איר? איז דער תּירוץ: אַדרבה, אָט װײַל איך האָב זי ליב, װײַל איך גײ־אױס נאָך איר, װײַל איך בין נאָך איר די כּפּרה, קאָן איך נישט! נאָר איך האָב מורא, אַז איר װעט מיך נישט פֿאַרשטײן. איך זאָל אײַך זאָגן פּסיכאָלאָגיע, װאָלט איר פֿאַרשטאַנען, אַז מע דערצײלט אײַך פֿונעם האַרצן, דאָס װאָס איז אָן קונצן, קומט דאָס אױס װילד. נאָר װאָס קימערט דאָס מיך? דענקט אײַך, װי איר װילט! איך טו מיר מײַנס, איך דערצײל װײַטע. דאָס קינד איז געװאַקסן. עס רעדט זיך אַזױ „געװאַקסן“. אַ קינד װאַקסט, אַ בױם װאַקסט, און אַ רעטעך װאַקסט אױך ס'איז אַ חילוק פֿון װאַקסן ביז װאַקסן. אײדער מע דערלעבט צו זען אַ קינד זיצן, שטײן, גײן, לױפֿן, רײדן! און אַז עס זיצט שױן, עס שטײט שױן, עס גײט שױן, עס לױפֿט שױן, עם רעדט שױן, זײַט איר שױן פֿאַרטיק? עס װאָלט געפּאַסט פֿאַר מיר, איך זאָל מיך אַװעקזעצן אױסרעכענען אײַך, װי אַ ייִדענע: פּאָקע־לעך, מאָזעלעך, צײנדעלעך און אַזױ װײַטער. איך בין ניט קײן ייִדענע און איך װעל אײַך מיט נאַרישקײטן ניט פֿאַרנעמען, קײן חכמות פֿונעם קינד װעל איך אײַך ניט גײן דערצײלן. ס'איז געװאַקסן און ס'איז אױסגעװאַקסן און אױפֿגעבליט ― „װי אַ צערטלעכע רױז“, װאָלט איך געזאָגט, װען איך זאָל מיך װעלן אױסדריקן אינעם לשון פֿון אײַערע ראָמאַניסטן, װאָס האָבן אַזאַ ידיעה אין דעם אױפֿבליִען פֿון אַ רױז, װי אַ טערק אין רבנן־קדיש. גרױסע בריות אַף צו זיצן מיט די פֿיס צום פֿײַער און באַשרײַבן די נאַטור, מיטן גרינעם װאַלד, מיטן רױשנדיקן ים, מיט די זאַמדיקע בערג, מיטן פֿאַראַיאָריקן שנײ, מיט די אָפּגעשלאָגענע הושענות, מיט די נעכטיקע טעג ― אָנקוקן קאָן איך זײ ניט, אָט די באַשרײַבעכצן זײערע, װאָס שלאָגן צו דער גאַל! איך לײען זײ גאָר ניט! אַז איך נעם אַ בוך און דערזע, אַז די זון האָט געשײַנט, די לבֿנה האָט געשפּאַצירט, די לופֿט איז געװען דופֿטיק, די פֿײגעלעך האָבן געפּישטשעט, טו איך אַ שלײַדער דאָס בוך אין דער ערד אַרײַן! איר לאַכט? איר זאָגט, איך בין אַ משוגענער? בין איך אַ משוגענער! װאָס קאָן זײַן מער?…

אַלזאָ, איז זי אױסגעװאַקסן, אָט די ראָזע, און דערצױגן געװאָרן מסתּמא װי עס געהער צו זײַן, װי עס פּאַסט אין אַזאַ אינטעליגענט הױז. אַביסל האָט די מוטער אַלײן אַכטונג געגעבן אַף איר בילדונג, אַביסל האָב איך געגעבן השגחה, און נישט קײן ביסל, נאָר אַ סך, מע קאָן זאָגן, כּמעט די גאַנצע צײַט האָב איך מיך אַװעקגעגעבן צום קינד, דאָס קינד זאָל האָבן דעם בעסטן לערער, דאָס קינד זאָל ניט פֿאַרשפּעטיקן אין גימנאַזיע, דאָס קינד זאָל שפּילן פּיאַנאָ דאָס קינד זאָל גײן טאַנצן ― אומעטום בין געװען איך, איך אַלײן. װער דען? די געשעפֿטן אױך! אַז ניט, װאָלט מען איר צעטראָגן די בײנער! מע האָט זי אַזױ אױך גענוג צענומען, אונדזערע ייִדעלעך!… איך װײס, איר זײַט ברוגז, אַז מע זאָגט „אונדזערע ייִדעלעך“. װי קאָן מען אַנדערש זאָגן, אַז ס'איז פֿאָרט אַזאַ פֿאָלק? איר מעגט מיך אָנרופֿן „אַנטיסעמיט“, און װי איר װילט. איך גײ מיר מיט מײַן גאַנג: אַזױ לאַנג קרענקען די אַנטיסעמיטן, װי לאַנג זײ הײבן ניט אָן צו װיסן, װאָס אַ ייִד איז!… אַף אַ ייִדן פֿרעגט מ י ך!… איך אַלײן האָב מיט זײ געהאַנדלט װינציק. איר װײסט דאָך איך האָב מיר מײַנע הײַזער מיט מײַנע קלײטן, װאָס טראָגן מיר אַרײַן אַ גרױסע אײַנקונפֿט, און אַ סוף. האָב איך אױך פֿונדעסטװעגן צו זינגען און צו זאָגן אַלע יאָר, אַז עס קומט צו מאַכן קאָנטראַקטן, רעמאָנטירן די הײַזער, נעמען דירה־געלט, מאָלט אײַך, די גױים זײַנען אױך ניט בעסער. אַזאַ יאָר אַף זײ! אָבער פֿון אַ ייִדן האָט מען געקאָנט דערװאַרטן, ער זאָל שטײן כאָטש אַביסעלע העכער; פֿאָרט, װי זאָגט איר, אַתּה בחרתנו!… איר מײנט, אַז איר מיט אײַער „אתה בחרתנו“, װאָס איר זינגט אים אײַן,

טוט איר אים אַ גרױסע טובֿה? עס הײבט זיך נאָר נישט אָן! װאָס? איר קאָנט דאָס נישט לײַדן? איך לאָז מיך מיט אײַך נישט אַרײַן אין קײן דיסקוסיעס. איר זאָגט אַזױ, לאָז זײַן אַזױ. יעדער מעג זיך האָבן זײַן מײנונג. יענעמס מײנונג קימערט מיך נישט. איך װײס מיר מײַנס.

אַלזאָ, װוּ האַלטן מיך? באַ „אונדזערע ייִדעלעך“. װיבאַלד מײַן פּיניע איז געשטאָרבן און פּאַיע איז געבליבן אַן אַלמנה, האָבן זיך מסתּמא געגעבן אַ לאָז צו איך שײנע מענטשן, בעלי־טובֿות, עצה־געבערס, און מע האָט אָנגעהױבן באַ איר צענעמען דאָס חדר, געװאָלט אױסמאַכן אַן אױער, װי עס געהער צו זײַן. האָב איך זיך אונטערגעכאַפּט באַצײַטנס: „קינדערלעך ― אַזאַס!“ און איך האָב גענומען אַקאָרשט אַלע געשעפֿטן צו זיך אין די הענט אַרײַן. זי האָט אַפֿילו געװאָלט, איך זאָל צושטײן װי אַ שותּף, האָב איך געזאָגט: לא! איך װעל מײַנע הײַזער ניט פֿאַרקױפֿן און דעם קאָפּ זיך ניט פֿאַרדרײען. זאָגט זי: ס'איז ניט נײטיק די הײַזער צו פֿאַרקױפֿן; איך קאָן אַזױ זײַן אַ שותּף. נו, װאָס, מײנט איר, האָב איך דערױף געענטפֿערט? איך האָב געענטפֿערט, אַז דאָס אַנדערע מאָל זאָל מען מיר אַזעלכעס ניט פֿאָרלײגן, װאָרעם איך װער פֿאַר אַזעלכע זאַכן ברוגז. ער, עליו השלום, זאָג איך, האָט ניט פֿאַרדינט, אַז איך זאָל אײַך הײסן באַצאָלן פֿאַר מײַן טרחה, זאָג איך, און פֿאַר מײַן צײַט. זאָג איך, דאַרף איך קײן געלט נישט נעמען. איך האָב גענוג, זאָג איך, צײַט, זאָג איך, װאָס איך שלאָג מיך, זאָג איך, קאָפּ אין װאַנט… אַזױ זאָג איך צו איר, צו דער אַלמנה, און זי שװײַגט. אַראָפּגעלאָזט די אױגן ― און שאַ! אױב איר זײַט אַ מבֿין אַף אַ טשאַד, באַדאַרפֿט איר פֿאַרשטײן, װאָס איך האָב מיט די װערטער געמײנט… אַי, פֿאַרװאָס האָב איך איר ניט געזאָגט גלײַך? איר זאָלט קײנמאָל נישט פֿרעגן, פֿאַר װאָס! מסתּמא איז ניט אױסגעקומען. איך קאָן אײַך נאָר פֿאַרזיכערן, אַז ס'איז געװען אַזױ גרינג, װי צו פֿאַררײכערן אָט דעם פּאַפּיראָס. אײן װאָרט װען איך זאָג איר ― איז דאָס אַ שידוך. נאָר אַז איך האָב גענומען אַפֿן קאָפּ: „סטײַטש, פּיניע!… אַזעלכע גוטע פֿרײַנט, װי מיר זײַנען געװען!“… איך װײס, װאָס איר װילט זאָגן. איר װילט זאָגן, אַז מסתּמא האָט דאָס צװישן אונדז נישט אַזױ מסוכּן געברענט ס'זאָל זײַן אַי־אַי־אַי. האָט איר אַ גרױסן טעות. אַז איך בין געװען נאָך איר די כּפּרה ― האָב איך אײַך שױן געזאָגט, און אַז זי נאָך מיר ― דאַרף איך אײַך נישט דערצײלן קײן מעשׂיות, װאָרעם איר װעט מײנען, אַז… נאָר װאָס גײט מיך אָן, װאָס איר װעט מײנען? איר הײסט בעסער דערװײַל געבן טײ, װאָרעם ס'איז מיר שױן טרוקן אין האַלדז.

אַלזאָ, ליבער פּריץ מײַנער, באַ װאָס האָבן מיר זיך אָפּגעשטעלט, געדענקט איר? באַ די געשעפֿטן. נו, געשעפֿטן! איך װעל זײ האָבן צו געדענקען װײַל איך װעל לעבן. עקספּלאָאַטירט אַלײן איז װינציק; אַרומגעשטעקט מיט פֿעדערן! פֿרײט זיך ניט! נישט מיך ― זי! מיך שטעקט מען ניט אַרום מיט פֿעדערן. װײסט איר, פֿאַר װאָס? װײַל איך לאָז מיך ניט. נאָר װאָס העלפֿט דאָ יאָ לאָזן זיך, ניט לאָזן זיך, אַז מע האָט צו טאָן מיט שװינדלערס, זשוליקעס, באַנדיטן, װאָס װעלן אײַך פֿאַרדרײען דעם גרעסטן? זײ האָבן זיך געלײגט אין דער לענג און אין דער ברײט, מע זאָל באַ אונדז צונעמען דאָס ביסל מינץ. מאָלט אײַך, נישט אַזױ גיך נעמט מען צו באַ מיר געלט. זײ האָבן זיך, מאָלט אײַך, גענוג אָנגעמוטשעט, זײ האָבן באַ מיר, אַ רוח אין זײער זײדנס טאַטן, געשפּיגן מיט בלוט, ביז זײ האָבן אױסגעמאַנטאַטשעט, אױסגעפּאָמפּעט באַ אונדז ― איר װילט װיסן װיפֿל זײ האָבן געקאָנט! אַ גליק, װאָס איך האָב מיך באַצײַטנס אַרומגעקוקט און האָב געזאָגט צו מײַן אַלמנה: גענוג! עד כּאַן אומרים בשבת הגדול! אָפּגעשניטן, װי װײַט איך האָב געקאָנט, און ערשט באַם אָפּשנײַדן, האָט מען איר אָפּגעשניטן דעם קאָפּ, אָבער אַזױ װי עס געהער צו זײַן. אַי, װי אַזױ האָב איך דערלאָזט, װעט איר פֿרעגן? איך װאָלט אַ בעלן זײַן זען, װי אַזױ װאָלט זיך אַזאַ חכם, װי איר, אױסגעדרייִט פֿון אַזעלכע באַנדיטן! און אפֿשר װאָלט איר עס געמאַכט בעסער. עס קאָן זײַן. איך װעל מיך נישט שפּאַרן. דאָס אײנציקע, װאָס מען קאָן אַף מיר זאָגן ― איך בין נישט קײן סוחר. אומגליקלעך בין איך! אַבי ניט קײן באַנדיט! איר מײנט, אַז דאָס האָט מיך שױן גאָרנישט געקאָסט? נאָר איך דאַרף מיך פֿאַר אײַך נישט אױספֿײַנען. איך װיל אײַך נאָר דערצײלן, װי אַזױ עס האָט זיך באַ מיר געקײטלט, װי אַזױ אַלץ האָט געטריבן דערצו, אַז די אַלמנה זאָל נישט פֿאַרבלײַבן קײן אלמנה, און איך זאָל נישט פֿאַרבלײַבן קײן אַלטער בחור. אײן װאָרט, נישט מער װי אײן אײנציק װאָרט, װאָלט איך באַדאַרפֿט זאָגן ― און איך האָב עס נישט געזאָגט! פֿאַר װאָס איך האָב עם נישט געזאָגט? הערסטו! אָט דאָ שטײען די אָקסן אונטערן באַרג! און אָט דאָ הײבט זיך אָן די אמתע פּסיכאָלאָגיע! אַ נײַע סדרה גײט אַצינד פֿאַר מיר. אַ סדרה, װאָס זי הײסט „ראָזע“!… איר הערט נאָר צו מיט קאָפּ און פֿאַרלירט ניט קײן װאָרט, װאָרעם דאָס איז ניט קײן אױסגעטראַכטער ראָמאַן, פֿאַרשטײט איר מיך. דאָס איז אַ געשיכטע אַ לעבעדיקע, אַ צאַפּלדיקע, אַרױסגעריסן גלײַך פֿונעם האַרצן!…

איך װײס ניט, עס ליגט עפּעס אַ כּח אין יעדער מוטער, אַז זי זעט, איר קינד איז אַרױסגעװאַקסן פֿון די קורצע קלײדלעך, אַזױ גלוסט זיך איר שױן זען איר טעכטערל פֿאַרקנסט. אַ שטיק געזונט קומט איר צו, אַז זי דערזעט יונגעלײַט דרײען זיך אַרום איר טאָכטער. יעדער בחור איז באַ איר אַ חתן. אַי, טאָמער איז דער בחור אַ גאָרנישט מיט אַ נישט, מיט אַ שאַרלאַטאַן, מיט אַ קאָרטנשפּילער, מיט אַ־דער־שװאַרצער־יאָר־װײס־װאָס? דאָס גײט איר נישט אָן! מאָלט אײַך, קײן פּוסטע בחורים מיט קײן שאַרלאַטאַנעס זײַנען צו אונדז נישט געגאַנגען, װאָרעם, ערשטנס, איז ראָזע געװען נישט פֿון די, װאָס קענען זיך מיט יעדן טענצער װאָס קאָן זיך שײן דרײען, אױסבױגן די האַנט, װי אַ בײגל, שאַרן מיטן פֿיסל און מאַכן אַ בואי־בשלום, אַ רעװעראַנסל פֿון אַז אמתן אָפֿיציר. דאָס האָט איר אײַך נומער אײנס. און צװײטנס, װוּ בין איך? איך װעל דערלאָזן, אַז אַ פֿײַפֿער פֿון די פֿײַפֿערס זאָל זיך אָנרירן, זאָל צוגײן דרײַ טריט צו ראָזען?! איך װאָלט אים, דאַכט מיר, פֿריִער אַלע בײנער איבערגעבראָכן! אַש װאָלט איך פֿון אים געמאַכט! איך בין אַמאָל געװען מיט איר אַף אַ באַל, אַף אַ ייִדישן באַל, אין קלוב, צװישן לױטער אַריסטאָקראַטן, אָט די, װאָס איר רופֿט אָן בורזשואַזיע… איז צוגעגאַנגען צו אונדז אײנער אַ „פֿײַנער יונג“, אױסגעבױגן דעם עלנבױגן האָט דאָס װי אַ „קרענדל“, אײַנגעבױגן דאָס קעפּעניו אַביסל אַף אַ זײַט, און אַ שאַר געטאָן מיטן פֿיסעניו, און אַ שמײכל פֿון סאַמע האָניק האָט זיך צעגאָסן באַ אים אַפֿן פּנימל, און מיט אַ קװיטשעניו פֿון אַ מײדלש קולכל האָט ער אַ זאָג געטאָן… דער רוח װײס, װאָס ער האָט אַ זאָג געטאָן. צום טאַנצן האָט ער זי אײַנגעלאַדן. נו־נו, האָט ער געכאַפּט פֿון מיר אַ טאַנץ! ער װעט מיך האָבן צו געדענקען! מיר האָבן זיך עס נאָכדעם אָנגעלאַכט פֿונעם שלים־מזלדיקן קאַװאַליער! פֿון דעמאָלט אָן האָבן שױן אַלע קאַװאַליערן געװוּסט, אַז מע װיל זיך באַקענען מיט ראָזען, דאַרף מען פֿריִער אָנקומען צו מיר, דורכגײן אַ שטיק עקזאַמען, און ערשט נאָכדעם נעמען דעם װעג. זײ האָבן מיר אַ נאָמען געגעבן „צערבער“, אַ הונט, הײסט עס, װאָס ליגט באַם אײַנטריט פֿון גן־עדן. בין איך בדלות! װײסט איר, װער ס'איז דערפֿאַר געװען ברוגז? די מוטער! „איך טרײַב, זאָגט זי, מענטשן פֿון שטוב“. „װאָסערע מענטשן, זאָג איך, ס'איז הינט, זאָג איך, ניט קײן מענטשן!“ אײן מאָל, צװײ מאָל און דרײַ מאָל, ביז ס'איז געקומען צו אַ קאַטאַסטראָפֿע. װאָס מײנט איר ― מיר האָבן זיך צעקריגט? אַ חכם זײַט איר טאַקע, נאָר הײַנטיקס מאָל האָט איר דװקא נישט געטראָפֿן! אײדער טרעפֿן, הערט בעסער, װאָס מע דערצײלט אײַך.

אַלזאָ, איך קום אײנמאָל צו גײן צו מײַן אַלמנה, טרעף איך אַ גאַסט, עפּעס אַ יונגערמאַן פֿון אַ יאָר צװאַנציק אָדער דרײַסיק. פֿאַראַן אַזעלכע יונגעלײַט, װאָס איר װעט בשום אופֿן ניט טרעפֿן, װיפֿל זײ זײַנען אַלט. דער יונגערמאַן, למאַי זאָל איך לײקענען, איז געװען אַ חנװדיקער יונגערמאַן, װי עס גיט זיך אױס אַמאָל אַ מענטש מיט סימפּאַטיע, מיט אַ גוט פּנים, מיט גוטע אױגן ― איר קאָנט צו אים נישט האָבן גאָרניט. געפֿעלן איז מיר דער בחור פֿונעם ערשטן קוק ― װײסט איר פֿאַר װאָס? דערפֿאַר, װײַל איך האָב פֿײַנט זיסע מענטשעלעך מיט צוקערדיקע פּנימלעך, מיט האָניקדיקע שמײכעלעך. אָנקוקן קאָן איך נישט אָט די נמאסדיקע נפֿשות, װאָס קוקן אײַך פֿרײַנטלעך אין די צײן אַרײַן און באָמקען אײַך נאָך איטלעכס װאָרט, װאָס איר זאָגט, און זײַנען מיט אײַך מסכּים, אַז אין תּמוז שיט אַ שנײ, און טאָמער װילט איר האָבן, אַז פֿיש װאַקסן אַף אַ װײַנשלבױם, האָט איר אױך באַ זײ געפּועלט… איך, אַז איך באַגעגן מיך מיט אַזאַ מין נפֿש, װילט זיך מיר זײער אױסשמירן אים מיט האָניק, און לאָזן די בינען האָבן הנאה… װי אַזױ האָט געהײסן דער יונגערמאַן, װילט איר װיסן? למאַי נפֿקא־מינה? לאָמיר זאָגן, אַז ער האָט געהײסן שאַפּיראָ. אַן עק! זײַט איר שױן צופֿרידן? און געװען איז דאָס מענטשל אַ בוכהאַלטער אין אַ בראָנפֿן־פֿאַבריק, און נישט נאָר אַ בוכהאַלטער, נאָר אַ גאַנצער בעל־הבית, און אַז איר װילט, האָט ער אין געשעפֿט געהאַט מער דעה פֿונעם בעל־הבית, און אַ בעל־הבית, װאָס האָט ניט קײן צוטרױען צו זײַנע מענטשן, איז ניט װערט צו זײַן אַ בעל־הבית… איר מעגט אײַך האָבן װעגן דעם אַן אַנדער מײנונג ― איך פֿרעג אײַך ניט! אַלזאָ, איך בעט אײַך, מע שטעלט מיר פֿאָר אַ יונגנמאַן, װאָס הײסט שאַפּיראָ, און איז אַ בוכהאַלטער, און אַ בעל־הבית, און אַן ערלעך מענטשל, און אין שאָך שפּילט ער אױסגעצײכנט, דאָס הײסט, ער שפּילט ניט ערגער פֿון מיר, איר מעגט אײַך קלערן, אַז בעסער, איך האָב דאָך אײַך געזאָגט, אַז איך שטעל מיך פֿאַר אײַך ניט אַרױס פֿאַר קײן שאָכשפּילער ― הײַנט גײט זײַט אַ נבֿיא, אַז דאָ פֿאַרקײטלט זיך אַ ראָמאַן, און נאָך װאָס פֿאַר אַ ראָמאַן! אַ געפֿערלעכער ראָמאַן! איך זאָל זײַן אַזאַ פֿערד און נישט אַרױסגעזען דאָס באַלד פֿונעם ערשטן אָפּצוג? שטעלט אײַך פֿאָר, אַז איך אַלײן מיט מײַנע הענט האָב אונטערגעלײגט האָלץ אַפֿן פֿײַער, געלױבט דעם יונגנמאַן אין טאָג אַרײַן, געמאַכט פֿון אים אַ גאַנצן צימעס! פֿאַרברענט זאָל װערן דער שאָך און אָנצינדן זאָלן זיך אַלע שאָכשפּילער פֿון דער גאַנצער װעלט! איך האָב געשפּילט מיט אים אין שאָך, און ער האָט געהאַט אַן אַנדער זאַך אין דער מחשבֿה. איך האָב באַ אים גענומען אַ „קעניגן“, און ער האָט באַ מיר אַװעקגענומען ראָזען! איך האָב אים געגעבן אַ „מאַט“ אין צען גענג, און ער האָט מיר געגעבן אַ „מאַט“ אין דרײַ גענג, װאָרעם צום פֿערטן גאַנג, דאָס הײסט, אַז ער איז געקומען צום פֿערטן מאָל, האָט מיך מײַן אַלמנה אָפּגערופֿן אַף אַ זײַט און מיט אַ מאָדנע פֿײַערל אין די אױגן האָט זי מיר אָנגעזאָגט אַ בשׂורה טובֿה, אַז עס האָט זיך אָנגענומען, און ס'איז אַ שידוך, און ראָזעטשקע איז אַ כּלה פֿאַר אָט דעם שאַפּיראָ, און זי איז אַפֿן זיבעטן הימל, און מזל־טובֿ אײַך און מיר און אונדז בײדן!…

װאָס מיט מיר איז געװאָרן, אַז איך האָב דערהערט די דאָזיקע שײנע בשׂורה, װיל איך אײַך ניט דערצײלן. איר װעט זאָגן, אַז איך בין אַ גזלן, אַ מטורף, אַ משוגענער. זי, די אַלמנה הײסט עס, האָט אױך געזאָגט דאָס אײגענע. פֿריִער האָט זי געלאַכט, נאָכדעם האָט זי זיך צעשריִען אַף מיר, און געענדיקט האָט זיך די געשיכטע מיט טרערן, מיט היסטעריקע, מיט אַלע גוטע זאַכן ― אַן אמתער קאָנפֿליקט! עס האָט, פֿאַרשטײט איר מיך, אױסגעזעצט דער בלאָטער און ס'איז פֿאָרגעקומען צװישן אונדז אַ האַרטער געשפּרעך, מיר האָבן זיך ניט געשאַנעװעט אײנס דאָס אַנדערע, און מיר האָבן אין אײן האַלבע שעה אַרױסגעזאָגט בײדע אַזױפֿיל אמת, װיפֿל מיר האָבן נישט אַרױסגערעדט אין אַלע צװאַנציק יאָר פֿון אונדזער באַקאַנטשאַפֿט! איך האָב איר גאַנץ אָפֿן דערקלערט, אַז זי איז מײַן מלאך־המות, אַז זי האָט מיך געקױלעט אָן אַ מעסער, אַז זי האָט צוגענומען

באַ מיר מײַן אײנציקע טרײסט, אַרױסגעריסן מײַן נשמה, ראָזען, און אַװעקגעגעבן אַן אַנדערן. דערױף האָט זי מיר געענטפֿערט, אַז אױב עמעצער פֿון אונדז בײדן איז אַ מלאך־המות ― בין איך דאָס, ניט קײן אַנדערער, און אַז אױב עמעצער פֿון אונדז בײדן האָט אַרױסגעריסן באַ יענעם די נשמה ― האָב איך דאָס געטאָן מיט איר נשמה, און נישט מיט אַמאָל, נאָר פּאַװאָלינקע, אין פֿאַרלױף פֿון מער אַלס אַכצן יאָר!… װאָס דאָס האָט באַטײַט ― דאַרף איך אײַך נישט דערקלערן; דאָס פֿאַרשטײט אַפֿילו אַ נאַר אױך. און װאָס איך האָב איר דערױף געזאָגט, בין איך אײַך נישט מחױב צו דערצײלן. איך קאָן אײַך נאָר זאָגן, אַז איך האָב מיך באַגאַנגען מיט איר נישט װי אַ דזשענטלמען, דאָס הײסט, איר קאָנט דאָס אָנרופֿן גראָב, זײער גראָב! איך האָב געכאַפּט דאָס היטל און האָב געגעבן אַ האַק מיט דער טיר און אַרױסגעלאָפֿן, װי אַן אמתער משוגענער, און האָב מיר געגעבן דאָס װאָרט, אַז מײַן פֿוס זאָל איר שװעל ניט אַריבערטרעטן װײַל איך װעל לעבן!… נו, װי מײנט איר? איר זײַט דאָך עפּעס אַ שטיקל חקרן. װאָס זאָגט עפּעס דערױף אײַער פּסיכאָלאָגיע? װאָס האָב איך באַדאַרפֿט װײַטער טאָן? לױפֿן טרינקען זיך? צי קױפֿן אַ רעװאָלװער? אָדער הענגען זיך ערגעץ אַף אַ באַרנבױם? אַז איך האָב זיך נישט געטרונקען, נישט געשאָסן און נישט געהאַנגען ― דאָס זעט איר, ברוך השם, אַרױס אַלײן. און װאָס איז געװען װײַטער ― דאָס קאָן איך באַשטײן אָפּלײגן אַף אַן אַנדערש מאָל. דער גוטער יאָר װעט אײַך ניט נעמען, אַז איר װעט מיר אַביסל אָפּװאַרטן. מע דאַרף גײן צו מײַנע אַלמנות. זײ װאַרטן אַף מיר מיטן עסן. ע ד כּ א ן אַ ל מ נ ה נ ו מ ע ר א ײ נ ס.

ב.

אַלמנה נומער צװײ

― פֿאַר װאָס איך האָב אײַך געלאָזט אַזױ לאַנג װאַרטן? ― דערפֿאַר, װאָס איך האָב געװאָלט. איך, אַז איך דערצײל עפּעס אַ זאַך, דערצײל איך דעמאָלט, װען מיר װילט זיך, נישט װען א י ר װילט… און אַז איר װילט ― דאָס זעט מען; אַף אַ געשיכטע, און אַ שײנע דערצו, איז יעדער אַ בעלן. װאָרעם װאָס אַרט דאָס מיך, למשל, אַז איך זיץ מיר נאָכן עסן אַף מײַן שטול אין מײַן צימער מיט אַ ציגאַר אין מײַן מױל, און איר רײַסט זיך אײַן דאָס געזונט, דערצײלנדיק? אַי, דעם דערצײלער קאָסט עס אפֿשר בלוט ― װאָס גײט עס אײַך אָן? אַבי מע דערצײלט אײַך אַ שײנע מעשׂה! איך מײן נישט דװקא אײַך, שרעקט אײַך ניט! איר הערט נאָך מיט קאָפּ װאָס מע דערצײלט אײַך. און כאָטש דאָס, װאָס איך דערצײל אײַך איצט, איז אַ גאַנץ באַזונדערע זאַך, װאָס קער זיך מיט מײַן פֿריִערדיקער מעשׂה נישט אָן גאָרנישט, פֿונדעסטװעגן װאָלט איך װעלן איר זאָלט געדענקען, װאָס איך האָב אײַך דעמאָלט דערצײלט, װײַל אַ שטיקל שײַכות האָט דאָס דאָך, און נישט קײן שטיקל, נאָר אַ שטיק! און טאָמער האָט איר עפּעס פֿאַרגעסן, װעל איך אײַך דערמאָנען. איך װעל אײַך אין דרײַ װערטער איבערחזרן די פֿריִערדיקע געשיכטע און װעל אײַך געבן אַ קיצור־המעשׂה אַף אײן פֿוס:

איך האָב געהאַט אַ חבֿר פּיניע, האָט ער געהאַט אַ פֿרױ פּאַיע, האָבן זײ געהאַט אַ קינד ראָזע. מײַן חבֿר איז געשטאָרבן, און פּאַיע איז געבליבן אַ יונגע אַלמנה. איך בין געװען באַ איר אַ בן־בית, אַ פֿרײַנט, אַ סעקרעטאַר און אַ ברודער, און בין געװען נאָך איר די כּפּרה. נאָר זאָגן איר האָב איך נישט געהאַט קײן מוט. און אַזױ זײַנען אַװעק אַלע בעסטע יאָרן. די טאָכטער איז אױסגעװאַקסן, די רױז האָט אױפֿגעבליט, און איך האָב מיך פֿאַרלאָרן, אינגאַנצן פֿאַרלאָרן! האָט דער גוטער יאָר אָנגעטראָגן אַ בחורל, אַ בוכהאַלטער שאַפּיראָ, װאָס שפּילט ניט שלעכט אין שאָך, און די ראָזע האָט זיך אין אים פֿאַרקאָכט. האָב איך אױסגעלאָזט מײן גאַנץ ביטער האַרץ צו דער מוטער, זיך צעקריגט, געגעבן אַ זעץ מיט דער טיר און געשװאָרן, אַז מײַן פֿוס זאָל דאָרט ניט זײַן װײַל איך װעל לעבן! ― נו, זײַט איר צופֿרידן?

אַצינד פֿאַרשטײ איך, אַז איר זײַט נײַגעריק צו װיסן נאָר אײן זאַך: אױב איך האָב געהאַלטן װאָרט, אָדער ניט? נו, איר זײַט דאָך עפּעס, װי אַזױ רופֿט איר דאָס, אַ פּסיכאָלאָג? אַדרבה, זאָגט איר, צי האָב איך באַדאַרפֿט האַלטן װאָרט, צי נײן? אַיאָ, איר שװײַגט? װײסט איר, פֿאַר װאָס? װײַל איר װײסט נישט!… אָט װאָס ס'איז געװען:

די גאַנצע נאַכט האָב איך אַרומגעשפּאַנט איבער דער שטאָט, װי אַ גוטער משוגענער, אױסגעמאָסטן אַ מאָל דרײַ אַלע גאַסן אין דער לענג און אין דער ברײט, געקומען אַהײם שױן מיטן טאָג גלײַך, איבערגעקוקט אַלע מײַנע פּאַפּירן, אַ סך צעריסן, איך האָב פֿײַנט אַלטע פּאַפּירן, אײַנגעפּאַקט די זאַכן, אַװעקגעשריבן בריװ צו אַ פּאָר באַקאַנטע, קײן פֿרײַנט, קײן קרובֿים, ברוך השם, האָב איך ניט, עלנט װי אַ בױם, איבערגעלאָזט אַ פֿאַראָרדענונג איבער מײַנע הײַזער און קלײטן, און איך האָב אָט דאָס אַלץ אָפּגעטאָן, האָב איך מיך אַװעקגעזעצט אַף מײַן בעטל, דעם קאַפּ אין די הענט, און געטראַכט און געטראַכט, און געטראַכט און געטראַכט ― ביז ס'איז געװאָרן טאָג. האָב איך מיך גאַנץ שײן אײַנגעװאַשן, אָנגעטאָן זיך, און בין אַװעק צו מײַן אַלמנה, אָנגעקלונגען אין דער טיר, אַרײַנגעקומען, געהײסן געבן קאַפֿע, ביז מײַן אַלמנה װעט אױפֿשטײן. מײַן אַלמנה איז אױפֿגעשטאַנען, מיך דערזען, איז זי אַ װײַלע געבליבן שטײן, די אױגן זײַנען באַ איר געװען װי אונטערגעשװאָלן, דאָס פּנים בלאַס. אַפּנים, זי איז אױך ניט געשלאָפֿן די נאַכט?… דאָס ערשטע, װאָס איך האָב איר געזאָגט, איז געװען די דאָזיקע דרײַ געצײלטע װערטער:

― װאָס טוט ראָזע?

אין די װערטער קומט אָן מסתּמא ראָזע אַלײן. שײן װי דער טאָג, ליכטיק װי די זון און גוט װי גאָט אַלײן. דערזען מיך, איז זי געװאָרן אַביסל רױטלעך, נאָכדעם איז זי צוגעגאַנגען צו מיר, מיך אַ גלעט געטאָן מיטן הענטל איבערן קאָפּ, פֿונעם שטערן אַרױף, װי מע גלעט אַ קלײן קינד, אַרײַנגעקוקט מיר אין די אױגן אַרײַן און האָט זיך צעלאַכט. װי אַזױ, מײנט איר, צעלאַכט? חלילה נישט אַף צו באַלײדיקן אײַך, נאָר צו פֿאַרגיפֿטן אײַך אַזױ, אַז איר זאָלט אױך אָנהײבן לאַכן, און אַלע זאָלן לאַכן, און די װענט זאָלן לאַכן! יאָ, מײַן ליבער פּריץ־לעבן, אָט אַזאַ מין כּח האָט זי אין זיך, אָט די ראָזע, נאָך עך היום! איך װעל פֿאַר איר געלעכטער נאָך איצט אַװעקגעבן אַלץ, װאָס איך האָב. דער חסרון איז, װאָס איצט לאַכט זי שױן מער נישט; זי איז נעבעך אַף צרות, אַז אָך און װײ איז מיר, עס לאַכט זיך ניט! נאָר איך האָב פֿײַנט, אַז מע כאַפּט אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע. איך האָב ליב, אַז מע הײבט אָן אַ זאַך, זאָל מען גײן כּסדר. אַלזאָ, איך גײ כּסדר.

דעם טעם פֿון חתונה מאַכן אַ טאָכטער װײסט איר? נײן? איר װײסט נישט? זאָלט איר טאַקע נישט װיסן! איך האָב דעם טעם פֿאַרזוכט, און גוט פֿאַרזוכט, כאָטש אַפֿילו אַ פֿרעמדע טאָכטער, נאָר פֿאַרזוכט האָב איך דאָס. איך װעל דאָס געדענקען לאַנג־לאַנג. װאָס האָב איך געזאָלט טאָן, איך בעט אײַך, אַז מײַן אַלמנה, פּאַיע הײסט עס, איז אַזאַ מענטש, װאָס איז געװױנט געװאָרן, מע זאָל איר אַרײַנטראָגן אין שטוב אַרײַן פֿונעם גרײטן? און װער איז שולדיק אין דעם, װען ניט איך אַלײן? איך אַלײן האָב זײ אױסגעלערנט, סײַ די מאַמע, סײַ די טאָכטער, אַז טאָמער דאַרף מען עפּעס אין שטוב, זאָל געזאָגט װערן מיר ― און עס זאָל זיך איבערקערן די װעלט, מוז דאָס צוגעשטעלט װערן, און נישט שפּעטער װי אין צװײ שעה! מע דאַרף געלט ― איז צו מיר. דעם דאָקטער ― צו מיר. אַ קעכן באַשטעלן ― צו מיר. אַ לערער אַף טאַנצן ― צו מיר. אַ מלבוש, אַ שוך, אַ שנײַדער, אַ קצבֿ, אַ פֿעדער, אַ הושענה, אַ קליאַמקע ― צו מיר, צו מיר און צו מיר! איר מײנט, איך האָב זײ ניט געזאָגט: „װאָס װעט פֿון אײַך װערן? אַ האַנטשירקע, אַ שמאַטע װעט פֿון אײַך װערן“! אַזױ טענה איך צו זײ, און זײ לאַכן. אַלצדינג איז באַ זײ אַ געלעכטער! דאָס גאַנצע לעבן איז אַ געלעכטער. פֿאַראַן אַזעלכע מענטשן אַף דער װעלט. נישט קײן סך, נאָר ס'איז פֿאַראַן. און װעמען דאַרף עס טרעפֿן? ― מיך! װער דאַרף זיך ניאַנטשען מיט פֿרעמדע קינדער? ― איך! װער דאַרף אױסגעריסן װערן פֿאַר פֿרעמדע צרות? ― איך! װער דאַרף טאַנצן אַף פֿרעמדע חתונות? ― איך! װער דאַרף װײנען אַף פֿרעמדע קבֿרים? ― איך! איר װעט פֿרעגן: װער הײסט מיר? װעל איך אײַך דערױף ענטפֿערן אָט װאָס: װער הײסט אײַך לױפֿן אין פֿײַער אַרײַן ראַטעװען אַ פֿרעמד קינד? װער הײסט אײַך שפּרינגען אין װאַסער אַרײַן, אַז יענער טרינקט זיך? װער הײסט אײַך קרימען זיך, אַז יענעם טוט װײ? איר װעט מיר זאָגן, אַז איר לױפֿט ניט און שפּרינגט ניט און קרימט זיך ניט? זײַט איר אַ חיה! איך בין נישט קײן חיה; איך בין אַ מענטש. איך שטעל מיך ניט אַרױס פֿאַר אַן אידעאַליסט; איך בין אַ פּשוטער, אַ געװײנלעכער מענטש, און נאָך אַן אַלטער בחור דערצו, כאָטש אײַער פּסיכאָלאָגיע זאָגט, אַז אַן אַלטער בחור איז אַן עגאָיִסט. און אפֿשר איז דאָס גופֿא אױך אַ מין עגאָיִזם? װאָס? איר האָט פֿײַנט, זאָגט איר, חקירה? פֿילאָזאָפֿיע? איך האָב עס אױך פֿײַנט!

אַלזאָ, דאַרף מען חתונה מאַכן מײַן אַלמנהס טעכטערל, ראָזען, און מע דאַרף זיך פֿאַרשטעלן פֿאַר אַ מחותּן. איר האָט אַן אַנדער ברירה? און איר דאַרפֿט פֿאַרשטײן, לױט איר קענט מיך שױן אַביסל מיט מײַן קאַפּריז, װי איך האָב דאָס ליב! דאָס װאָרט „מחותּן“ שלאָגט מיר צו דער גאַל! רופֿט מיך „מענטש“, רופֿט מיך „לאָקײ“, רופֿט מיך „משרת“, רופֿט מיך „קנאַקניסל“ ― אַבי ניט „מחותּן“! זי אָבער, מײַן אַלמנה

הײסט עם, איז דװקא צופֿרידן פֿונעם נײַעם נאָמען, װאָס מע האָט זי גע־ קרױנט: „מחותּנתטע“. אַז מע זאָגט איר „מחותּנתטע“, װערט זי ברײ־ טער װי לענגער. „אָט באַלד װערט איר אַ שװיגער!“ ― אַזױ זאָג איך צו איר. קװעלט זי, װי אַ באָקסער: „הלװאַי, זאָגט זי, װי דערלעב איך דאָס שױן!“… אַ שײנע שװיגער! איר זאָלט זי געװען זען צו דער חתונה, אונטער דער טאָכטערס חופּה: אַ בילד! אַ פּאַרשױן! אַ יוגנט! איר װאָלט אין לעבן נישט זאָגן, אַז ס'איז אַ טאָכטער מיט אַ מוטער, נאָר אַ שװעסטער מיט אַ שװעסטער! איך האָב מיך, הערט איר, פֿאַרקוקט אַף איר, שטײענדיק מיט די קינדער אונטער דער חופּה, און האָב צו מיר אַלײן געזאָגט:

― שוטה װאָס דו ביסט! עלנטער שטײן װאָס דו ביסט! אַצינד איז פֿאַר דיר אַ מאָמענט… אײן װאָרט װען דו זאָגסט, אײן קוק װען דו טוסט, װערסטו אױס עלנטער שטײן… בױסט דיר דײַן הױז… פֿלאַנצסט דיר דײַן װײַנגאָרטן… טרעטסט אַרײַן אין דײַן גן־עדן… לעבסט דיר דײַן רויִקן לעבן, צװישן אײגענע, ליבע און געטרײַע… שלאָג דיר אַרױס פֿון קאָפּ ראָזען… ראָזע איז ניט פֿאַר דיך… ראָזע פּאַסט צו דיר, װי אַ קינד… זײַ ניט גענאַרט… קוק אַף דער מוטער! זאָג איר דאָס װאָרט, דו װילדע חיה װאָס דו ביסט!… איר זאָלסטו זאָגן, ניט קײנעם! װאָס ציסטו די נשמה? זעסטו דען ניט, װי זי קוקט אַף דיר, מיט װעלכע אױגן?…

אָט אַזױ זאָג איך צו מיר אַלײן און באַגעגן זיך מיט פּאַיעס אױגן, און עס רײַסט מיר אױס אַ שטיק האַרץ ― פֿאַר רחמנות צו איר… איר הערט? רחמנות! שױן נישט מער, װי רחמנות… פֿריִער, געדענק איך, איז געװען אַן אַנדער געפֿיל באַ מיר… איצט איז פֿאַרבליבן בלױז רחמנות… און װיבאַלד רחמנות, איז אַף מיר אפֿשר אױך אַ רחמנות? און אפֿשר נאָך אַ גרעסערער? און װער איז איר שולדיק? למאַי האָט זי געשװיגן ביז אַהער? װאָס שװײַגט זי איצט? װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז איך איר מעג זאָגן, און זי מיר ניט?… בושה, װעט איר זאָגן? מנהנ העולם? די װעלט פֿירט זיך אַזױ? איך לאַך פֿון אײַער װעלט! באַ מיר איז ניטאָ קײן אונטערשײד: „ער“ זאָל זאָגן פֿריִער, „זי“ זאָל זאָגן פֿריִער. מענטשן זײַנען מענטשן! אַז זי שװײַגט, שװײַג איך אױך! איר װילט דאָס אָנרופֿן עקשנות? אַמביציע? משוגעת? רופֿט דאָס װאָס איר װילט! איך האָב דאָך אײַך געזאָגט שױן, אַז מיר איז דאָס אַלץ אײנס… נישט מער, איך רײד מיר אױס פֿאַר אײַך דאָס האַרץ און מיט אײַך צוזאַמען װיל איך אַנאַליזירן, אױסגעפֿינען, װוּ איז דאָ דער װאָרעם? אפֿשר איז דאָס דערפֿאַר, װאָס מיר זײַנען מיט פּאַיען קײנמאָל נישט געװען פֿאַר זיך אַלײן קײן צװײ מינוט? שטענדיק איז געװען אין מיטן אַ נפֿש, װאָס האָט פֿאַרנומען אינגאַנצן אונדזער צײַט, אונדזערע געדאַנקען, אונדזערע געפֿילן, אונדזערע צרות און פֿאַרגעניגנס ― אַלץ האָט געהערט צו יענעם, ניט צו אונדז. פֿאַר זיך אַלײן אַ מינוט אַ פֿרײַע ― דאָס, פֿע! דער רוח זאָל דאָס װיסן! מיר בײדע זײַנען װי באַשאַפֿן געװאָרן ספּעציעל נאָר פֿון יענעמס װעגן! פֿריִער איז געװען פּיניע. נאָכדעם האָט געהאָלפֿן אַ ראָזעטשקע. איצט האָט אונדז דער אײבערשטער צוגעשיקט אַ נײַעם נחת: אַן אײדעמל אַף קעסט! מאָלט אײַך, עם איז שױן געװען דאָס רעכטע אײדעמל! אַזעלכע אײדעמס מעגן זיך װינטשן אַלע ייִדן. איר װײסט גאַנץ גוט, אַז איך בין ניט פֿון די מענטשן, װאָס װערן אַזױ גיך נתפּעל און װאָס האָבן אַ טבֿע יענעם אָפּלױבן אין טאָג אַרײַן. איך װעל אײַך נישט דערצײלן קײן פּוסטע דבורים, פּזמונות, איבערטריבענע קאָמפּלימענטן וכדומה, איך װעל אײַך נאָר זאָגן, אַז דאָס װאָרט „ענגל“ איז אַ באַלײדיקונג פֿאַר דעם דאָזיקן מענטשל. גענוג פֿאַר אײַך? אױב ס'איז דאָ אַ הימל, אױב מלאָכים שװעבן דאָרט אַרום, און אױב די מלאָכים זײַנען ניט ערגער פֿון אָט דעם שאַפּיראָ, זאָג איך אײַך, אַז ס'איז כּדאַי צו שטאַרבן און בעסער זײַן מיט זײ, אַלס מיט אַלע איבעריקע צװײ־פֿיסיקע חיות, װאָס דרײען זיך דאָ אַרום אונטער גאָטס הימל און פֿאַרפּאַסקודיען די ערד. איר װעט זאָגן, איך בין אַ מיזאַנטראָפּ, אַ מענטשנפֿײַנט? איר זאָלט האָבן פֿון מענטשן דאָס, װאָס מ י ר האָבן געהאַט, אײַך זאָלן מענטשן טאָן דאָס, װאָס מע האָט א ו נ ד ז געטאָן, װאָלט איר געװען ניט אַ מיזאַנטראָפּ, נאָר אַ גזלן. איר װאָלט זיך אַװעקגעשטעלט מיט אַ מעסער אין מיטן גאַס און איר װאָלט געקױלעט מענטשן, אַזױ װי שאָף!… װאָס איז באַ אײַך פֿאַר אַ מאָדע לאָזן אַ מענטשן רײדן שטונדן־לאַנג און נישט פֿרעגן, צי װיל יענער אַ גלאָז װאַסער? הײסט געבן טײ!

אַלזאָ, װוּ האַלטן מיר? באַ אונדזער נחת, באַ אונדזער אײדעמל שאַפּיראָ.

עס דאַכט זיך מיר, אַז איך האָב אײַך שױן געזאָגט, אַז ער איז געװען דער גאַנצער פֿירער פֿון אַ גוראַלניע, אַ בראָנפֿן־פֿאַבריק, און ניט נאָר דער גאַנצער פֿירער, נאָר דער גאַנצער בעל־הבית איבערן גאַנצן געשעפֿט. אַלץ איז געװען באַ אים אין די הענט, אַף זײַן נאָמען. דאָס צוטרױען, װאָס זײ האָבן געהאַט צו אים, איז אין לשער, און ליב געהאַט האָבן זײ אים, װי אַ קינד. איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז אַף דער חתונה זײַנען זײַנע בעלי־בתים, צװײ שותּפֿים, גנבֿים (זײ זאָלן מיר מוחל זײַן, זײ זײַנען שױן לאַנג אַף דער אמתער װעלט אין אַמעריקע), געװען די מחותּנים, געשענקט דעם חתן אַ קאַסטן מיט זילבער און האָבן זיך אױסגעשטעלט ברײט און מילד, װי די אמתע פֿילאַנטראָפּן. און איך האָב טאַקע ליב אַ פֿילאַנטראָפּ, און נאָך אַ בעל־הבית אַ פֿילאַנטראָפּ, אַז ער קומט מיר אַף אַ שׂמחה און שטעלט זיך אַרױס מיט זײַן פֿילאַנטראָפּיע, אַז אַלע זאָלן זען און זאָלן װיסן, אַז ער איז אַ בעל־הבית אַ פֿילאַנטראָפּ, װאָס װײסט, װי צו שעצן אַ „מענטשן“!… אַי, דער „מענטש“ האָט אים אפֿשר געמאַכט אַ פֿאַרמעגן? און װען נישט דער „מענטש“, װאָלט ער אפֿשר איצטער ניט געװען קײן בעל־הבית און קײן פֿילאַנטראָפּ?… אײַער שמײכלען, װאָס איר שמײכלט, איז אומזיסט! מײַן ליבער פּריץ, איך שטעל מיך ניט אַרױס פֿאַר קײן סאָציאַליסט. נאָר אַ בעל־הבית אַ פֿילאַנטראָפּ האָב איך פֿײַנט! װאָס קומט מיר דערפֿאַר? והראיה? אָט װעט איר הערן, װאָס אַ בעל־הבית אַ פֿילאַנטראָפּ קאָן. דאַכט זיך מיר, אַז גאָט העלפֿט, מע האָט אַ געשעפֿט, װאָס טראָגט־אַרײַן שײנע עטלעכע טױזנטער אַ יאָר, און אַ מענטשן האָט מען אַזעלכן, װאָס מע קאָן זיך אַף אים פֿאַרלאָזן, קאָן מען שלאָפֿן רויִק אין דער הײם, און אַפֿילו אַװעקפֿאָרן קײן אױסלאַנד און לעבן אַ גוטן טאָג? איז דאָך אָבער „אונדזערע ייִדעלעך“. איך װײס, אַז איר האָט פֿײַנט, נאָר איך זאָג נאָך אַ מאָל „אונדזערע ייִדעלעך“. ס'איז זײ קאַרג די װעלט! אַ ייִד האָט ליב געשעפֿטן, פֿליִען, דרײען, קנאַקן, טראַסקן ― מע זאָל זען! מע זאָל הערן! װאָס טױג אײַך, מײַן שאַפּיראָס בעלי־בתים האָבן זיך נישט באַנוגנט מיט דעם, װאָס זײ האָבן אַזאַ גאָלדן געשעפֿט אין אַזעלכע זיכערע הענט. זײ זײַנען אַרײַן אין װעלדער און אין פֿעלדער, אין „טאָרגעס“ און אין טאַקסעס, אין װײץ און אין קלײַען, און אין הײַזער האָט זיך זײ פֿאַרגלוסט אַרײַנקריכן, ס'איז גע־ װאָרן אַ היץ אַף הײַזער, הײַזער האָבן געברענט און זײ האָבן געברענט, ביז זײ זײַנען פֿאַרברענט געװאָרן, אַרײַנגעשלעפּט אונדזער שאַפּיראָן מיט װעקסעלעך, פֿאַרכאַפּט װיפֿל ס'איז געװען מזומנים און אַװעק קײן אַמע־ ריקע, און ס'איז אַ סבֿרה, אַז זײ זײַנען דאָרטן, װי מע זאָגט אַף דעם

אַמעריקאַנער לשון, „אָלל־רײַט“, און אים, שאַפּיראָן הײסט עס, האָבן זײ געלאָזט זיצן ביזן האַלדז אין חובֿות, פֿאַרבאָדן און פֿאַרחתמעט מיט װעקסלען פֿון אױבן ביז אַראָפּ. ס'איז געװען אַ גרױסער סקאַנדאַל, און ס'איז דערגאַנגען דערצו, אַז מע האָט גאָרנישט געװאָלט קוקן, צי איז ער אַ „מענטש“, צי איז ער אַ בעל־הבית ― ער מוז צאָלן די װעקסלען, און אַזױ װי ער האָט ניט מיט װאָס, איז ער באַנקראָט, און אַזױ װי ער קאָן ניט באַװײַזן, אַז דער באַנקראָט האָט זיך צו זײ גענומען פֿון אַן אומגליק, װערט דאָס אָנגערופֿן באַ אונדז, װי איר װײסט, און אפֿשר װײסט איר ניט, „זלאָסטנע באַנקראָט“, דאָס הײסט: אַן אָנזעצער אַ פּאַרך, און אַ פּאַרך אַן אָנזעצער זעצט מען אײַן אין טורמע, װאָרעם אַ פּאַרך האָט די װעלט פֿײַנט! איר קאָנט אײַך זײַן צען מאָל אַן אָנזעצער, צען מאָל איבערחזרן דעם פּסוק, און אַבי איר מאַכט דאָס אָפּ קײַלעכיק, מיטן „כּבֿקרת“, װי עס געהער צו זײַן, שטעלט איר אַרױס דער װעלט מחילה אַ פֿײַג, און קױפֿט אַ הױז מיט אַ „מפֿטיר“, און איר װערט אַ שײנער מענטש, און איר טוט די גרעסטע שידוכים, און איר זאָגט עדות אין שטאָט, און איר טרעט אַף קעפּ, און איר שטופּט אײַך צו די גרױסע, צו די למד־ואו גדולים, װאָס פֿירן די גאַנצע שטאָט באַ דער נאָז, און עס דאַכט זיך אײַך, אַז איר זײַט אַ גרױסער, און איר שפּריצט, און איר בלאָזט זיך, װי אַן אינדיק, און איר דערקענט ניט קײן מענטשן, און איר רעדט זיך אײַן, אַז דער רוח כאַפּט אײַך אָקערשט ניט אַװעק!… האָט קײן פֿאַראיבל ניט, איר פֿאַרשטײט דאָך, אַז ניט אײַך מײן איך, די װאַנט מײן איך… װאָס נוצט אײַך? מײַן בחור, מײַן שאַפּיראָ, האָט ניט געקאָנט אַריבערטראָגן דעם בזיון, און אַגבֿ האָט אים װײ געטאָן דאָס האַרץ אַף אָרעמע אַלמנות און יתומים (זײַנע בעלי־בתים האָבן ניט געשאַנעװעט קײנעם, זײ האָבן גענומען װוּ זײ האָבן געקאָנט) ― ער האָט זיך געסמט!…

איך דענק, אַז עס איז אײַך ניט װיכטיק, װי אַזױ און מיט װאָס ער האָט זיך געסמט, און װוּ האָט ער גענומען סם? און װאָס עפּעס סם? און װאָס האָט ער געשריבן פֿאַר אַ בריװ צו מיר? און װאָס האָט ער מיר געזאָגט? און װי אַזױ האָט ער זיך געזעגנט מיט ראָזען? און מיט דער מוטער, און מיט מיר? ― דאָס אַלץ איז ניט מער װי סענטימענטן, װאָס די ראָמאַניסטן באַנוצן זיך מיט זײ, אום אױסצוקװעטשן באַם נאַרישן לעזער אַ טרער. איך װיל אײַך נאָר זאָגן אין דרײַ װערטער: נישט זיך האָט דער מענטש געסמט ― ער האָט גענומען און אַװעקגעסמט אונדז אַלעמען! דער בראָך איז געװען אַזױ גרױס, דער שמערץ איז געװען אַזױ טיף, דער װײטיק איז געװען אַזױ גרױלעך, אַז באַ אונדז אַלע דרײַ האָט זיך ניט געפֿונען קײן אײנציקע טרער! מיר זײַנען פֿאַרגליװערט, פֿאַרשטײנערט, פֿאַרשטאָרבן געװאָרן, געפֿאַלן מיטן פּנים צו דער ערד, און װאָלטן געװען די גליקלעכסטע פֿון די גליקלעכסטע, װען אײנער קומט און האַקט אונדז אַראָפּ אַלעמען די קעפּ מיט אײן מעסער!… הערט איר, איר מעגט אײַך זאָגן װאָס איר װילט ― אָנקוקן קאָן איך ניט אָט די אַלע, װאָס קומען אײַך טרײסטן חלילה באַ אַן אומגליק. זײערע צוּגע־גרײטע כּלומרשט־טרױעריקע פּנימער, װאָס אַף יעדן שטײט אױפֿגעשריבן: „אַ דאַנק גאָט, װאָס ניט איך“… זײערע הילצערנע רײד, װאָס קלעפּן זיך ניט, זײערע פֿאַלשע שבֿחים, זײער אַװעקגײן אומגעזעגנט מיט אַ מורקע אונטער דער נאָז… װאָס דאַרפֿט איר מער? אַפֿילו אָט דער איובֿ, װאָס ס'איז אַ מנהג, אַז יעדער גראָבער יונג זאָל אין אים אַרײַנקוקן, װי אַ האָן אין „בני אָדם“, איז מיר נמאס! װאָס? אַפּיקורסות, זאָגט איר? דאָס הײסט באַ אײַך אַפּיקורסות? נו, און נעמען אונטערשטעלן אַ פֿיסל אַן אומשולדיקן מענטשן, הײסן אים חתמענען װעקסלען און אַלײן אַװעק מיט געלט קײן אַמעריקע, און דעם „מענטשן“ לאָזן, ער זאָל נעמען און אַװעקסמען אי זיך אַלײן, אי נאָך דרײַ אומשולדיקע נפֿשות ― דאָס װעט באַ אײַך הײסן װי אַזױ? װאָס פֿאַר אַ נאָמען װעט איר דעם געבן? נישט אַפּיקורסות? אַיאָ, נײן? און פֿון גאָט אַלײן װעט איר זאָגן, אַז ס'איז ניט קײן אומרעכט? װאָרעם װי טאָר מען רײדן אַף גאָט? טוט אַלע זשע אַ קוק װאָס זאָגט דערױף איובֿ? אָט דער זעלבער הײליקער איובֿ, װאָס ס'איז אַ מנהג, איר זאָלט אין אים אַרײַנקוקן, װי אַ האָן אין „בני אָדם“? אַיאָ, איר שװײַגט? איך שװײַג אױך, װאָרעם איר קאָנט רײדן צעזעצטערהײט, װעט אײַך קײנער ניט ענטפֿערן! איר װעט איבערקײַען נאָך אַמאָל די שױן לאַנג איבערגעקײַטע װערטער: „ה' נתן וה' לקח“ ― און דערבײַ װעט איר בלײַבן… װאָס זאָגט איר? פֿילאָזאָפֿירן הײסט קײַען שטרױ? איך זאָג אױך דאָס אײגענע.

אַלזאָ, איך קער מיך אום צוריק צו מײַן אַלמנה… װאָס זאָג איך אַלמנה? צו מײַנע צװײ אַלמנות! ראָזע אױך אַן אַלמנה! כאַ־כאַ־כאַ! עס איז אַזױ טרױעריק, עס איז אַזאַ באַלײדיקונג פֿון דער נאַטור, אַז נאָר לאַכן דאַרף מען. ראָזע אַן אַלמנה! איר זאָלט זי געװען זען: אַ קינד פֿון פֿופֿצן יאָר קאָן ניט אױסזען ייִנגער. ראָזע אַן אַלמנה! אַן אַלמנה אַלײן איז נאָך גאָרניט! ראָזע ― אַ מאַמע! אַ מוטער פֿון אַ קינד! אין אַ חדשים דרײַ נאָך שאַפּיראָס טױט האָט זיך געלאָזט הערן אַ קול פֿון אַ באַשעפֿעניש, און די שטוב איז געװאָרן פֿול מיט דעם באַשעפֿענישל. פֿײגעלע האָבן זײ דעם אַ נאָמען געגעבן ― און אין שטוב האָט געװעלטיקט נאָר אײן פֿײגעלע, און אַלץ איז געװען נאָר צוליב דער אײנער פֿײגעלע, און װוּ איר זײַט געשטאַנען, און װוּ איר זײַט געזעסן, און װאָס איר האָט ניט געטאָן, האָט איר געקאָנט הערן נאָר פֿײגעלע און פֿײגעלע און װידער פֿײגעלע! אױב מע זאָל װעלן זײַן אַ מאַמין און גלײבן אין „השגחה פּרטית“, װי איר רופֿט דאָס אָן, װאָלט איך געזאָגט אַף דער פֿײגעלע, אַז דאָס האָט גאָט באַלױנט אונדז פֿאַר אונדזערע גרױסע לײַדן און האָט אונדז געשיקט אַ טרײסט. איר װײסט אָבער, אַז איך בין אַ קנאַפּער מאַ־מין און איך בין שטאַרק מסופּק אין אײַך אױך… װאָס? איר װילט מיר אײַנרײדן, אַז איר גלײבט יאָ? ― געזונטערהײט! איך האָב צו אײַך גאָרניט ניט; אַבי איר אַלײן זאָלט זײַן איבערצײַגט, אַז איר זײַט ניט קײן צבֿועק, קײן היפּאָקריט. הערט איר, ייִדן, האָב איך פֿײַנט היפּאָקריטן, טאַקע נאָר װי אַ ייִד האָט פֿײַנט חזיר! זײַט אײַך פֿרום, װי צען טױזנט רוחות, אַבי מיט אַן אמת! טאָמער־זשע זײַט איר גלאַט אַ גנב, אַ פֿאַרמאַסקירטער „וצדקתך“, זײַט איר ניט פֿון מײַנע לײַט, און איך דאַרף אײַך אַף תשעה־נײַנציק כּפּרות. אָט אַזאַ מענטשל בין איך מיר!

הכּלל, װאָסער אַ סדרה גײט הײַנט? ― פֿײגעלע! פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס די פֿײגעלע האָט זיך באַװיזן אַף דער װעלט, האָט אַלץ װי אױפֿגעלעבט, אַלע און אַלץ האָבן געשמײכלט און געפֿרײט זיך. אַלע פּנימער האָבן געשײַנט. אַלעמענס אױגן האָבן אָנגעהױבן צו לײַכטן און גלאַנצן. אינאײנעם מיט דעם קינד זײַנען מיר אַלע אַפֿסנײַ געבױרן געװאָרן. איך װעל אײַך זאָגן אַ שײנס: ראָזע, װאָס סע האָט זיך נישט באַװיזן אַף איר פּנים קײן שמײכל שױן אַזאַ צײַט, האָט פּלוצים אָנגעהױבן װידער צו לאַכן מיט איר פֿריִערדיקן מאָדנע געלעכטער, װאָס פֿאַרגיפ־טעט אײַך און צװינגט אײַך, אַז איר זאָלט אױך לאַכן, כאָטש עס װילט זיך אײַך גאָר װײנען. אָט אַזאַ מין כּח האָט באַװיזן די קלײנע פֿײגעלע, אַז זי האָט אױפֿגעעפֿנט אירע קלײנע אױגעלעך און האָט גענומען דאָס ערשטע מאָל מיט אַ פֿונק פֿון פֿאַרשטאַנד באַטראַכטן אונדז אַלע דרײַ. און װער שמועסט, אַז אַף פֿײגעלעס ליפּעלעך האָט זיך באַװיזן דאָס ערשטע שמײכעלע, זײַנען בײדע אַלמנות שיִער נישט משוגע געװאָרן פֿאַר ענטוזיאַזם און התפּעלות. זײ האָבן מיך באַגעגנט מיט אַזאַ אימפּעט, אַז איך האָב מיך פֿאַר זײ דערשראָקן:

― גװאַלד, װוּ זײַט איר געװען פֿריִער מיט אײן מינוט?

אַזױ זײַנען אָנגעפֿאַלן אַף מיר בײדע אַלמנות.

― װאָס איז דען? װאָס האָט זיך געטראָפֿן? ― פֿרעג איך אַ דערשראָקענער און באַקום פֿון זײ אַן ענטפֿער:

― סטײַטש, פֿײגעלע האָט אָט־ערשט מיט אָנדערהאַלבן מינוט פֿריִער אַ לאַך געטאָן! דעם ערשטן לאַך!

― אָט דאָס איז גאָר? ― זאָג איך גאַנץ קאַלט, און אינעװײניק דאָס האַרץ פֿרײט זיך, געװײנלעך, ניט אַזױ אַף דעם, װאָס פֿײגעלע האָט אַ לאַך געטאָן, װי אַף דעם, װאָס מײַנע צװײ אַלמנות זײַנען אַזױ ששון־ושמחהדיק. נו, הײַנט קאָנט איר שױן פֿאַרשטײן, װאָס עס האָט זיך אָפּגעטאָן באַם ערשטן צײנדל! די ערשטע האָט דערפֿילט, נאַטירלעך, די ייִנגערע אַלמנה, די מוטער. האָט זי צוגערופֿן די עלטערע אַלמנה, פּאַיען הײסט עס, און בײדע אַלמנות האָבן גענומען פּרובירן מיט אַ גלאָז, און אַז זײ האָבן דערהערט, אַז עס קלינגט אַ צײנדל, האָבן זײ געמאַכט אַזאַ גװאַלד, אַז איך בין אַרײַן פֿון צװײטן צימער ניט טױט, ניט לעבעדיק.

― װאָס איז דאָ?

― אַ צײנדל!

― עס װײַזט זיך אײַך אױס! ― זאָג איך צו זײ בכיון, עס זאָל זײ אַביסל רײצן. און בײדע אַלמנות נעמען מײַן פֿינגער און טאַפּן־אָן באַ פֿײגעלען אין הײסן מײַלכל עפּעס אַ שאַרף שפּיציקל, װאָס קאָן זײַן, ס'איז אַ צײנדל.

― נו? ― פֿרעגן זײ מיך בײדע און װאַרטן, איך זאָל זײ שױן אָפּגעבן אַ גרוס פֿונעם צײנדל. איך מאַך זיך תּמעװאַטע. איך האָב ליב זײ צו רײצן. פֿרעג איך זײ איבער:

― װאָס נו?

― אָבער אַיאָ, אַ צײנדל?

― אַ צײנדל, װאָס דען זאָל דאָס זײַן?

און דאָס פֿאַרשטײט איר דאָך, אַז װיבאַלד אַ צײנדל, איז דאָך פֿײגעלע אַ חכמה, װאָס מע קריגט ניט די צװײטע אין דער גאַנצע װעלט! און װיבאַלד אַז פֿײגעלע איז אַזאַ חכמה, קומט דאָך איר, מע זאָל זי אַזױ לאַנג קושן, ביז דאָס קינד הײבט אָן צו װײנען, און איך רײַס עס אַרױס באַ זײ פֿון די הענט און שטיל דאָס אײַן, װאָרעם באַ קײנעם שװײַגט נישט אַזױ דאָס קינד, װי באַ מיר, און מע קאָן זאָגן, אַז קײנעמס האָר האָט פֿײגעלע ניט אַזױ ליב, װי מײַנע האָר, און קײנעמס נאָז װערט ניט אַזױ געריסן פֿון אירע ברעקלעך פֿינגערלעך, װי מײַן נאָז, און פֿילן אַף זיך די דאָזיקע ברעקלעך פֿינגערלעך איז אַ גן־עדן! עס גלוסט זיך אױסקושן טױזנט מאָל איטלעכס גליד פֿון די דאָזיקע קלײנטשינקע, גלאַטינקע, װײַסינקע און װײכינקע פֿינגערלעך! איר קוקט אַף מיר און איר טראַכט זיך: „אָט דער מענטש האָט אַ װײַבערשע נשמה; אַניט ― װאָלט ער אַזױ ניט ליב געהאַט קײן קינדער“… אָבער אַיאָ, איך האָב געטראָפֿן, װאָס איר טראַכט? ס'איז אַזױ די מעשׂה: װאָס פֿאַר אַ נשמה איך האָב ― װײס איך ניט, נאָר אַז איך האָב ליב קינדער ― דאָס איז אַ פֿאַקט! װעמען דען זאָל מען ליב האָבן, אַז נישט קײן קלײנע קינדער? אײַערע גרױסע, װילט איר, זאָל איך ליב האָבן? אָט די גלאַטע מאָרדעס מיט די געפּאַקטע בײַכלעך, װאָס זײער גאַנץ לעבן איז אַ געשמאַקער מיטאָג מיט אַ גוטן ציגאַר מיט אַ פּרעפֿעראַנסל? צי אָט יענע שײנע מענטשן, װילט איר, זאָל איך ליב האָבן, די װאָס קהלן זיך און לעבן פֿון דער קהלשער שיסל און שרײַען און ליאַרעמען און פּױקן איבער דער גאַנצער װעלט, אַז זײער גאַנצער מײן איז טובֿת הכּלל?… אָדער איר זײַט אַ בעלן, איך זאָל ליב האָבן אָט די יונגע צוציקעס, װאָס װילן מתקן זײַן די װעלט, רופֿן מיך „בורזשוק“ און װילן מיך צװינגען, איך זאָל פֿאַרקױפֿן מײַנע הײַזער און צעטײלן זיך מיט זײ לשם עקספּראָפּריאַציע? אָדער איר װעט מיר אפֿשר הײסן, איך זאָל ליב האָבן די גראָבע װײַבער, די פּרות־הבשן, װאָס זײער אײנציקער אידעאַל איז פֿרעסן, קלײדער, בריליאַנטן, טעאַטער און געפֿעלן פֿרעמדע מאַנצבילן? צי גאָר די אונטערגעשאָרענע אַלטע מױדן, װאָס אַמאָל, אין מײַנע יונגע יאָרן, האָבן זײ געהײסן „ניהיליסט־קעס“, הײַנט הײסן זײ „עס־עסאָװקעס“, „עס־עראָװקעס“, „קאַדעטניצעס“ וכדומה אַזעלכע שײנע נעמען?… איר זאָגט, װײַל איך בין אַן אַלטער בחור, בין איך אַ בעל־כּעסן און אַ מיזאַנטראָפּ און מיר געפֿעלט ניט קײנער? זאָגט אײַך ― װאָס אַרט מיך, װאָס איר זאָגט? איך טו מיר מײַנס: איך דערצײל. װוּ זשע האַלט איך? באַם קינד, באַ פֿײגעלען, װי מיר האָבן דאָס ליב געהאַט. דאָס גאַנצע לעבן האָבן מיך אַװעקגעשענקט דעם קינד, מיר אַלע דרײַ, דערפֿאַר, װײַל דאָס קינד האָט אונדז פֿאַרזיסט די ביטערקײט פֿונעם לעבן, צוגעגעבן אונדז אַלעמען פֿרישע ענערגיע צו טראָגן דעם שװערן יאָך פֿון דער נאַרישער פֿאַרדאָרבענער װעלט. און פֿאַר מיר עקסטרע איז אין דעם קינד געװען אַ גאַנצער סוד. איר װעט דעם סוד לײַכט פֿאַרשטײן, אױב איר װעט זיך דערמאָנען, װאָס איז געװען פֿאַר מיר ראָזע. װאָס מער דאָס קינד האָט געװאַקסן, אַלץ מער האָט געבליט די האָפֿענונג באַ מיר אין האַרצן, אַז מײַן עלנט זאָל ענדלעך פֿאַרשװינדן און איך זאָל אַמאָל אױך װיסן פֿון אַ לעבן אַף דער װעלט… און ניט נאָר איך אַלײן האָב זיך אַרומגעטראָגן מיט דער מחשבֿה ― די זעלבע האָפֿענונג האָט געלעבט אױך באַ פּאַיען אין האַרצן, און כאָטש מיר האָבן דערפֿון ניט גערעדט קײנמאָל, נאָר פֿאַר אונדז אַלע דרײַ איז דאָס געװען קלאָר, װי דער טאָג, אַז עס װעט מוזן אַמאָל אַזױ זײַן… איר װעט אפֿשר פֿרעגן: װי אַזױ קאָנען זיך דאָס מענטשן פֿאַרשטײן אומגערעדט? איז אַ סימן, אַז איר קענט פּסיכאָלאָגיע, נאָר ניט קײן מענטשן… למשל, אָט װעל איך אײַך מאָלן אַ בילד, װעט איר זען, װי אַזױ מענטשן שמועסן זיך אױס כּמעט אָן װערטער, פֿאַרשטײען זיך אַפֿן װוּנק. אָט האָט איר אײַך אַ בילד:

אַ זומער־נאַכט. דער הימל איז פֿאַרשמיסן מיט װײַסע מילך־פּאַסן. איך האָב געװאָלט זאָגן: די שטערן בלישטשען, פֿינקלען, שעמערירן. האָב איך מיך דערמאָנט, אַז אַזױ שטײט ערגעץ געשריבן אין אַ ביכל, װיל איך ניט איבערקײַען יענעמס װערטער. איך האָב אײַך שױן געזאָגט, אַז איך האָב פֿײַנט זײערע באַשרײַבענישן פֿון דער נאַטור, װאָס זײַנען אַזױ ענלעך אַף דער נאַטור, װי איך בין ענלעך אַף אַ טערקישן פּאַשאַ. הכּלל, ס'איז געװען אַ זומער־נאַכט, אײנע פֿון די זעלטענע װאַרעמע, לױטערע, פּרעכטיקע נעכט, װאָס דער טריקנסטער מענטש אין דער װעלט װערט פֿול מיט פּאָעזיע און עס בענקט זיך אים ערגעץ אַהין, װײַט, ער װײס אַלײן ניט װוּהין. עס כאַפּט אים אַרום פֿון אַלע זײַטן אַ מאָדנער שטראָם פֿון רוח־הקודש, און ער זינקט אין אַ הײליקע שטילע רויִקײט, און ער פֿאַרקוקט זיך אין דעה טיפֿער בלױער יאַרמעלקע, װאָס מיר רופֿן דאָס הימל, און ער פֿילט, אַז דער הימל סודעט זיך עפּעס מיט דער ערד, פֿירן אַ שטילן שמועס צװישן זיך, אַ שמועס פֿון אײביקײט, פֿון אומענדלעכקײט און פֿון דעם, װאָס מענטשן רופֿן גאָטהײַט…

נו? װאָס װעט איר זאָגן אַף מײַן באַשרײַבן די נאַטור? ניט געפֿעלן? בין איך אױסגעשטעלט! האָט צײַט, איר זײַט נאָך נישט פֿאַרטיק. איך האָב אײַך פֿאַרגעסן דערצײלן פֿון די זשוקעס ― מאָדנע, שװערע, ברױן־פֿאַרביקע זשוקעס, װאָס טראָגן זיך אין דער פֿינצטער, צעלאָזט די פֿליגל, זשומען און הודען און טוען זיך אַלע מאָל אַ זעץ אָן װאַנט אָדער אָן פֿענצטער, און טוען אַ פֿאַל אַנידער אַף דער ערד מיט האַלב־צעלאָזטע פּאָלעס און װערן אַנשװיגן. איר זאָלט גאָר נישט האָבן קײן יסורים ― זײ װעלן אַביסל אַרומפּױזן אַף דער ערד, זיך אױפֿהײבן, צעלאָזן די פּאָלעס און װעלן זיך װידער דרײען אַרום דער שײַן פֿון דעם ליכט מיט אַ זשומען און מיט אַ הודען, און װידער געבן זיך אַ זעץ אין פֿענצטער אַרײַן און אַ פֿאַל אַנידער אַף דער ערד… מיר זיצן אַפֿן גאַניק, װאָס גײט אין גאָרטן אַרײַן, אַלע פֿיר: איך און פּאַיע, און ראָזע, און פֿײגעלע. פֿײגעלע איז שױן אַ גרױסע; פֿיר יאָר װערט איר ראָש־חודש אלול, און רײדן רעדט זי װי אַן אַלטער. זי רעדט און פֿרעגט קשיות. טױזנטער קשיות! פֿאַר װאָס איז הימל ― הימל, און ערד ― ערד? װען איז טאָג און װען איז נאַכט? פֿאַר װאָס איז באַנאַכט נאַכט און באַטאָג טאָג? פֿאַר װאָס רופֿט די מאַמע די באָבעניו „מאַמע“, און די באָבעניו רופֿט די מאַמע ניט „מאַמע“, נאָר „ראָזע“? פֿאַר װאָס בין איך איר אַ דיאַדיאַ ― אַ דיאַדיאַ און ניט קײן פּאַפּאַ?… פֿאַר װאָס קוקט דער דיאַדיאַ אַף דער באָבעניו, און די באָבעניו קוקט אַף דער מאַמע, און פֿאַר װאָס איז די מאַמע אַזױ רױט געװאָרן?… איר פֿאַרשטײט דאָך שױן, אַז דאָס רופֿט אַרױס באַ אונדז אַלע דרײַ אַ געלעכטער. פֿרעגט פֿײגעלע, װאָס לאַכט מען, װערט דער געלעכטער נאָך גרעסער, און ענדיקן ענדיקט ער זיך מיט דעם, װאָס מיר קוקן זיך איבער אַלע דרײַ, און אַלע דרײַ פֿאַרשטײען מיר זיך גאַנץ גוט, װאָס דער קוק באַטײַט. מע דאַרף שױן נישט קײן װערטער. װערטער זײַנען איבעריק. װערטער זײַנען באַשאַפֿן געװאָרן נאָר פֿאַר פּלאַפּלערס, װײַבער און אַדװאָקאַטן. אָדער, װי ביסמאַרק האָט זיך אַמאָל אױסגעדריקט: װערטער זײַנען אונדז געגעבן געװאָרן אום צו פֿאַרמאַסקירן אונדזערע געדאַנקען. אָט באַגײען זיך דאָך חיות און עופֿות און אַלע איבעריקע באַשעפֿענישן אָן װערטער! אָט װאַקסט דער בױם, אָט בליט די בלום, אָט שפּראָצט אַ גרעזל, האַלט זיך צו צו דער ערד, קושט זיך מיטן שטראַל פֿון דער זון ― װוּ איז זײער שפּראַך? אױגן, מײַן ליבער פּריץ, אױגן באַ מענטשן זײַנען אַ גרױסע זאַך! װאָס אַ מענטשנס אױגן קאָנען אײַך אַמאָל זאָגן אין אײן מינוט, װעט אײַך דאָס מױל נישט אױסרײדן אין קײן טאָג! אונדזער איבערקוקן זיך אין יענער נאַכט מיט מײַנע צװײ אַלמנות איז געװען אַ בלעטל, אַ קאַפּיטל פֿון אונדזער אַלעמענס לעבנס־געשיכטע, אַ גאַנצע פּאָעמע, אױב איר װילט, אַ ליד, אַ טרױעריק ליד פֿון דרײַ פֿאַרלאָרענע לעבנס, פֿון דרײַ פֿאַרקריפּלטע נשמות, װאָס פֿאַרשײדענע פֿאַרפּלאָנטענישן האָבן ניט דערלאָזט, זײ זאָלן טרינקען פֿון דעם קװאַל, װאָס הײסט גליק, זײ זאָלן געניסן פֿון דעם פֿאָנטאַן, װאָס הײסט ליבע… איך האָב מיך אַרױסגעכאַפּט פֿאַר אײַך מיט דעם װאָרט „ליבע“ אומגערן. גלײבט מיר, אַז עס עקלט מיך! װײסט איר, פֿאַרװאָס? דערפֿאַר, װײַל אײַערע שרײַבערס באַנוצן שױן צו אָפֿט דאָס דאָזיקע הײליקע װאָרט און מאַכן פֿון דעם שױן צו אַ װאָכעדיקן מאכל. דאָס װאָרט „ליבע“, אַז מע רעדט דאָס אַרױס אַף דער שפּראַך פֿון אײַערע שרײַבערס, איז אַ חלול־השם. דאָס װאָרט „ליבע“ דאַרף אַרױסגעגאָסן װערן, װי עס גיסט זיך אױס אַ תּפֿלה צו נאָט, אָדער עס דאַרף זיך אױסגיסן אין אַ ליד אָן װערטער, אין אַ געזאַנג פֿון עכטער פּאָעזיע, עס מעג זיך זײַן אָן רײמען: לױפֿן, קױפֿן, כאַפּן־טאַפּן, יאָגן־שלאָגן, גראָזן־בלאָזן, וכדומה אַזעלכע גראַמען פֿון אײַערע פּאָעטן, װאָס אַז איך לײען זײ אַמאָל, מאָלט זיך מיר אױס, אַז איך שלינג אַרבעס און פֿאַרבײַס מיט פּאַפּיר… דער משל מעג אײַך ניט געפֿעלן, נאָר דרײען מיט דער נאָז באַדאַרפֿט איר ניט. איך ענדיק אײַך שױן די געשיכטע מיט מײַן אַלמנה נומער צװײ און איך מאַך דאָס בקיצור, װאָרעם איך האָב פֿײַנט, אַז מע גענעצט… זאָגט נאָר, איר האָט אַמאָל פֿאַרזוכט דעם טעם, עס זאָל אײַך רײַסן אַ צאָן, װאָס איר מוזט אים אַרױסציִען, נאָר איר לײגט דאָס אָפּ אַף מאָרגן, פֿון מאָרגן אַף איבערמאָרגן, ביז איר נעמט אײַך אָן מיט האַרץ און גײט צום דאָקטער; איר קומט־צו צו דער טיר, איר לײענט איבער אַף זײַן בלעטל: „דענטיסט אַזעלכער און אַזעלכער, נעמט־צו פֿון 8 ביז 1 און פֿון 1 ביז 8''… כאַפּט איר אַ קוק אַפֿן זײגער און אַ זאָג צו זיך אַלײן:

― פֿון 8 ביז 1 און פֿון 1 ביז 8? הײַנט װאָס האָב איך קײן צײַט נישט?…

און איר קערט זיך אום צוריק אַהײם און איר רײַסט זיך אַף די צײן… אָט דאָס אײגענע איז געװען מיט מיר און מיט ראָזען. אַרױסגעגאַנ־ גען בין איך פֿון דער הײם אַלע אינדערפֿרי מיט אַ באַשטימטן געדאַנק, אַז הײַנט מוז דאָס געשען גאָר אָן אַ שום תּירוץ! פֿריִער װעל איך איבעררײדן מיט מײַן אַלמנה נומער אײנס, מיט דער מוטער הײסט עם, אַזױ און אַזױ… װעט זי װערן רױטלעך, אַראָפּלאָזן די אױגן און אַ זאָג טאָן: „באַ מיר האָט איר געפּועלט, רעדט איבער מיט ראָזען“… װעל איך אַװעקגײן פֿון דער אַלמנה נומער אײנס צו דער אַלמנה נומער צװײ און װעל איר זאָגן: „הער נאָר אױס, ראָזע, ס'איז אַזױ און אַזױ…“ און איך כאַפּ דאָס היטל און קום צו גײן צו מײַנע צװײ אַלמנות, לױפֿט מיר אַקעגן פֿײגעלע, װאַרפֿט זיך מיר אַף די הענט, כאַפּט מיך אַרום באַם האַלדז, קושט מיך אין די ברילן און בעט זיך באַ מיר, אַז „הײַנטיקן טאָג, נאָר הײַנטיקן טאָג, זאָל איך זאָגן דער מאַמעניו און דער באָבעניו, מיך װעט מען פֿאָלגן, זי זאָל זײַן פֿרײַ, ניט לערנען, ניט שפּילן, ניט טאַנצן, נאָר גײן מיטן דיאַדיאַ אין זאָאָלאָגישן גאָרטן, מע האָט געבראַכט, זאָגט מען, צו פֿירן אַזעלכע מאַלפּעס, אַזעלכע מאַלפּעס, װאָס מע קאָן פּלאַצן פֿאַר געלעכטער!“… נו, אַדרבה, זײַט אַ בריה און נעמט ניט דאָס קינד, און גײט ניט מיט דעם אין זאָאָלאָגישן גאָרטן אָנקוקן די נײַע מאַלפּעס, װאָס מע קאָן פּלאַצן פֿאַר געלעכטער?…

― װאָס װעט זײַן פֿונעם קינד? ― װאָרטשעט די אַלמנה נומער אײנס.

― ער מאַכט אַ תּל פֿונעם קינד! ― האַלט זי אונטער די אַלמנה נומער צװײ. און דער דיאַדיאַ הערט זײ, די בײדע אַלמנות, װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ, נעמט דאָס קינד און גײט מיט דעם אין גאָרטן זיך באַקענען מיט די נײַע מאַלפּעס, װאָס מע קאָן פּלאַצן פֿאַר געלעכטער ― און אָט אַזױ, װי איך דערצײל אײַך, אַלע מאָל אַ נײַער תּירוץ. עס גײט אַװעק אַ טאָג און אַ טאָג, אַ װאָך און אַ װאָך, אַ יאָר און אַ יאָר, דאָס קינד װאַקסט, הײבט אָן פֿאַרשטײן אַזעלכע זאַכן, װאָס מע קאָן פֿון זײ ניט רײדן, און עס בלײַבט באַ אונדז אַלע דרײַ דער הסכּם, אַלץ אָן װערטער, אַז לאָז דאָס קינד אונטערװאַקסן שױן. אַז פֿײגעלע זאָל אױסװאַקסן, װערן אַ מענטש און אױסקלײַבן זיך איר באַשערטן, דעמאָלט װערן אונדז אױפֿגעבונדן די הענט, דעמאָלט רעפֿאָרמירן מיר אונדזער לעבן, פֿירן־אױף אַ נײַע שטוב. און מע בױט פּלאַנען, יעדער באַ זיך אין האַרצן, װי אַזױ מע װעט לעבן אַלע צוזאַמען: דאָס יונגע פּאָר ― פֿײגעלע מיט איר באַשערטן, דאָס אַלטע פּאָר ― איך מיט ראָזען, און די אַלמנה די באָבע (פּאַיע) װעט געװעלטיקן איבער אונדז אַלעמען ― דאָס װעט זײַן אַ לעבן! די גאַנצע זאַך איז נאָר: װי דערלעבט מען שױן? װי דערלעבט מען שױן, אַז פֿײגעלע זאָל אױסװאַקסן, װערן אַ מענטש און

אױסקלײַבן זיך איר באַשערטן? נאָר אַז מע לעבט, דערלעבט מען זיך. אַזױ, דאַכט זיך, זאָגט דאָס שפּריכװאָרט? איך האָב פֿײַנט שאַבלאָנע שפּריכװערטער. איר האָט זײ ליב? זײער שײן. איך פֿאַרגין אײַך. אַלזאָ, אַז מע לעבט, דערלעבט מען זיך! פֿײגעלע איז אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ מענטש און האָט אױסגעקליבן זיך איר באַשערטן ― און אָט דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן! אָט דאָ ערשט הײבט זיך אָן די רעכטע פּסיכאָלאָגיע, װי איר רופֿט דאָס אָן! איר װײסט? דאָס, װאָס איר קוקט אַפֿן זײגער, איז איבעריק. איך װעל אײַך סײַ װי סײַ הײַנט מער נישט דערצײלן. איך דאַרף גײן; מײַנע אַלמנות װעלן נישט װיסן װאָס איבערצוטראַכטן. איך קאָן באַשטײן, אַז אױב איר האָט חשק אױסצוהערן די געשיכטע פֿון מײַן „אַלמנה נומער דרײַ“, זאָלט איר זיך מטריח זײַן צו מיר אַהײם. אַניט ― װי איר װילט אײַך! פֿאַר די פּאָלעס װעל איך אײַך ניט שלעפּן. איר װעט אַלײן קומען… אַדיע!

ע ד כ א ן אַ ל מ נ ה נ ו מ ע ר צ װ ײ.

ג.

אַלמנה נומער דרײַ

― גוט, װאָס איר זײַט געקומען צו מיר אין אַזאַ שעה, װאָס איך בין גראָד אין דער הײם. דאָס הײסט, אין דער הײם בין איך שטענדיק, נאָר פֿאַר מיר, ניט פֿאַר יענעם. יעדער מענטש האָט זיך זײַנע געװױנהײטן. למשל, איך בין געװױנט, אַז איך עס, זאָל מיר זיצן אַקעגן די קאַץ. אָן דער קאַץ װעל איך נישט עסן. קיץ־קיץ־קיץ! װאָס זאָגט איר אַף דער קאַץ? קלוג ― אַ חכמה! זי װעט אײַך אַלײן ניט נעמען ― עס מעג ליגן גאָלד! איר זײַט אַ מבֿין אַף איר פֿעל? װאָס? איר האָט פֿײַנט אַ קאַץ? אַן אײַנבילדונג פֿונעם חדר! מע װײס די מעשׂיות! איר דאַרפֿט זיך ניט פֿאַרענטפֿערן! װי אַזױ טרינקט איר טײ? מיט מילך? צי אַזױ? איך טרינק מיט מילך… אַ קאָטאַ! טפּרוס! אין דער ערד אַרײַן!… קײן זאַך האָט זי אַזױ ניט ליב, װי מילך. פּוטער װעט שטײן, װעט זי ניט טשעפּען, און דערזעט זי מילך, מוז זי טאָן אַ לעק…

איר װײסט דאָך, אַז איך האַלט ניט פּון הקדמות, נאָר דאָ מוז איך אײַך זאָגן אַ הקדמה: איך האָב פֿײַנט, אַז מע שמײכלט. לאַכן קאָנט איר װיפֿל איר װילט, נאָר ניט שמײכלען. געדענקט איר־זשע אַלצדינג, װאָס איך האָב אײַך דערצײלט? טאָמער האָט איר פֿאַרגעסן ― זאָגט, שעמט זיך ניט; גרעסערע פֿון אונדז, מאַכט זיך, פֿאַרגעסן אױך אַמאָל. איך װעל אײַך מוזן, האָב איך מורא, איבערחזרן אין קורצן נאָכאַמאָל און געבן אײַך אַן אױסצוג, אַ קיצור המעשׂה:

איך האָב געהאַט אַ חבֿר פּיניע האָט ער געהאַט אַ פֿרױ פּאַיע, האָבן זײ געהאַט אַ קינד ראָזע. איז מײַן חבֿר פּיניע געשטאָרבן, און פּאַיע איז געבליבן אַן אַלמנה. און איך בין באַ איר געװען אַ בן־בית. און זי איז מיר געװען צום האַרצן, און איך איר אױך. נאָר רײדן האָבן מיר דערפֿון ניט גערעדט. געהאַלטן אין זיך. און אַזױ זײַנען אַװעק די בעסטע יאָרן. דערװײַל איז איר טעכטערל, ראָזע, אױסגעװאַקסן, און איך בין געװען נאָך איר די כּפּרה. האָט זיך אונטערגעכאַפּט אַ בחורל שאַפּיראָ, אַ גוטער בוכהאַלטער און אַ שײנער שאָכשפּילער, און די ראָזע האָט זיך אין אים פֿאַרברענט. האָב איך זיך צעקריגט מיט דער מוטער און בין אַװעק מיט דעם געדאַנק, אַז װײַל איך װעל לעבן זאָל מײַן פֿוס דאָרט ניט זײַן! און איך האָב דאָס װאָרט נ י ש ט אױסגעהאַלטן און בין באַלד אַפֿן צװײטן טאָג געקומען און בין געװאָרן דער זעלבער הײמישער, װאָס פֿריִער, און האָב מיך פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ מחותּן און האָב געפּראַװעט אַ חתונה צװישן דער ראָזע מיט דעם שאַפּיראָ, װאָס איז געװען דער גאַנצער בעל־הבית איבער זײַנע פּרינציפּאַלנס געשעפֿטן, געחתמעט פֿאַר זײ װעקסלען, און זײ האָבן זיך פֿאַרדרײט און זײַנען אַװעק קײן אַמעריקע און אים האָבן זײ געלאָזט מיט די חובֿות. האָט ער זיך גענומען דאָס לעבן ― און ראָזע איז געבליבן אַן אַלמנה. האָט איר, אַלזאָ, צװײ אַלמנות. און פּונקט אַזױ װי איר מוטער פּאַיע, די אַלמנה נומער אײנס, איז געבליבן נאָך מײַן חבֿר פּיניעס טױט מיט אַ קלײן קינד ראָזעטשקע, אַזױ איז איר טאָכטער ראָזע, די אַלמנה נומער צװײ, געבליבן נאָך שאַפּיראָס טױט מיט אַ קלײן קינד פֿײגעלע, װעלכע איז געבאָרן געװאָרן אין דרײַ חדשים אַרום נאָך שאַפּיראָס טױט, ― און מיר אַלע דרײַ האָבן די פֿײגעלע ליב געהאַט דאָס חיות מיטן לעבן, און מיר אַלע דרײַ, איך און פּאַיע און ראָזע, האָבן זיך אינגאַנצן איבערגעגעבן צום דאָזיקן קינד, ניט צײַט געהאַט צו קלערן װעגן זיך און װעגן מײַן ראָמאַן מיט דער אַלמנה נומער צװײ, מיט ראָזען, װעלכער האָט זיך דערװײַל פֿאַרצױגן ביז פֿײגעלע װעט אונטערװאַקסן און װערן אַ מענטש. און אַז פֿײגעלע איז אונטערגעװאַקסן און געװאָרן אַ מענטש… איך װעל אײַך בעטן, אַז איך דערצײל אײַך עפּעס, זאָלט איר נישט קוקן אין קײן בוך אַרײַן, ס'איז אַ מיאוסע טבֿע, און בעסער האָרכן װאָס מע דערצײלט אײַך, װאָרעם דאָ פֿאַנגט זיך אָן אַ נײַע געשיכטע.

װאָס איר װילט, קאָנט איר אַף מיר זאָגן, נאָר קײן פֿאַנאַטיקער, קײן עקשן בין איך קײנמאָל ניט געװען. איך בין תּמיד געגאַנגען גלײַך מיט דער צײַט. איך בין קײנמאָל נישט אָפּגעשטאַנען, צוריקגעצױגן, װי אַנדערע, װאָס באַקלאָגן זיך אַפֿן נײַעם דור מיט זײערע נײַע אידעען.

אָנקוקן קאָן איך ניט אָט די אַלטע חכמים מיט זײער אײביקער פּרעטענזיע: סטײַטש, למאַי זאָל דאָס אײ װעלן לערנען אַ הון? װער איז עלטער ― דאָס אײ, צי די הון?… בהמות װאָס איר זײַנט! אַדרבה, װײַל דאָס אײ איז ייִנגער, איז דאָס בילכער! איז דאָס פֿעיִקער! איז דאָס קליגער! אַװדאי דאַרפֿן מיר, דער עלטערער דור, זיך גוט צוהערן, װאָס זײ, די ייִנגערע גענעראַציאָן, האָבן אונדז צו זאָגן, װאָרעם זײ זײַנען יונג, זײ זײַנען פֿריש, זײ לערנען, זײ פֿאָרשן, זײ זוכן, זײ געפֿינען, זײ טוען־אױף. װאָס דען? אַזױ װי איר, פֿאַרשימלטע חכמים, װאָס איר האָט זיך אַנידערגעזעצט אַף די אַלטע ספֿרים און ביכער און װילט זיך ניט רירן פֿונעם אָרט?… אין כּעס בין איך נאָר אַף זײ, אַף די יונגע, אַף די נײַע, װאָס זײ לײקענען אונדז אָפּ שױן גאָר אינגאַנצן, זײַנען אונדז מבֿטל, מאַכן אונדז צו קלײנגעלט, זאָגן אַף אונדז, אַז מיר זײַנען ניט נאָר בהמות אָדער פֿערד ― מיר זײַנען קײן פֿערד אױך ניט, מיר זײַנען גאָרניט! מיר עקזיסטירן ניט! מיר זײַנען נישטאָ! נישטאָ, און אַ סוף!… שטעלט אײַך פֿאָר, עס קומען־אַרײַן צו אונדז, צו מײַנע צװײ אַלמנות מײן איך, און ניט צו מײַנע אַלמנות, נאָר צו אונדזער פֿײגעלע, צום אײניקל, דרײַ יונגע צוציקעס; צי סטודענטלעך, צי ניט קײן סטודענטלעך ― דער שװאַרץ־יאָר װײס דעם טאַטן זײערן! שװאַרצע העמדלעך טראָגן זײ, שערן שערן זײ זיך ניט, װער זײ זײַנען ― זאָגן זײ ניט, שאַרפֿע צינגלעך האָבן זײ, און קאַרל מאַרקס איז זײער גאָט ― ניט משה רבינו, נאָר גאָט, גאָט אַלײן! מילא, גאָט ― לאָז זײַן גאָט, דאָס לעבן װעל איך מיר דערפֿאַר נישט נעמען! ובפֿרט, אַז איך אַלײן בין אױך ניט װײַט פֿונעם סאָציאַליסטישן אידעאַל, איך אַלײן װײס אױך, װאָס קאַפּיטאַל באַדײַט, װאָס איז פּראָלעטאַריאַט, עקאָנאָמישער קאַמף, וכדומה אַזעלכע זאַכן, און אױב איר װילט װיסן, בין איך אַלײן אױך… פֿרײט זיך ניט, נישט קײן בונדיסט, חלילה, נאָר קײן הינקענדיקער שנײַדער אַװדאי נישט!

אַלזאָ, קומען זײ אַרײַן צו אונדז אַלע טאָג, אָט די דרײַ פּאַרשױנדלעך, װאָס איך זאָג אײַך; אײנער הײסט פֿינקעל, דער אַנדערער באָמשטײן, דער דריטער גרוזעװיטש. און גײן גײט מען צו אונדז, װי צו זיך אַהײם, װאָרעם מײַנע צװײ אַלמנות, די באָבע און די מאַמע, האָבן אַ טבֿע, אַז עס קומט־אַרײַן צו זײ אַ מענטש, װיסן זײ ניט, װוּ אים אַװעקצוזעצן, װאָלטן אים אַװעקגעגעבן די נשמה, ובפֿרט נאָך אַזעלכע דרײַ אַנטיקן, װאָס אײנער פֿון זײ איז געװיס אַ קאַנדידאַט פֿאַר פֿײגעלען. דאָס הײסט, קאַנדידאַטן זײַנען זײ אַלע דרײַ, נאָר קײן דרײַ חתנים קאָן זי דאָך ניט האָבן, עס מוז דאָך זײַן אײנער ― הײַנט גײ טרעף, װער דער אײנער איז, אַז רײדן רעדט מען נישט דערפֿון, חיות נישט זיכער! און פֿרעגן פֿרעגט מען אױך נישט ― באַ װעמען װעט מען פֿרעגן? באַ דער מו־ טער? װאָס איז באַ זײ די מוטער? אַ יונגע פֿרױ מיט אַ שײן פּנים, און אַ סוף! באַ דער באָבע? װאָס איז פֿאַר זײ די באָבע? די באָבע איז פֿאַר זײ נישט מער, װי אַ װירטן, װאָס דאַרף זען, עס זאָל זײַן עסן און טרינקען, אַז זײ קומען צו גײן, און נישט נאָר עסן און טרינקען, נאָר פֿרעסן און זױפֿן… נו, און פֿון מיר שמועסט מען נישט, װאָרעם װאָס בין איך באַ זײ? נאָך אַ שטול באַם טיש, און װײַטער גאָרנישט. זײ זאָלן דאָס אױסרײדן צו מיר אַ װאָרט! סײַדן דאָס זאַלץ־מעסטל באַם טיש, די צוקער־פּושקע, אַ שװעבעלע אַמאָל, אי דאָס ― אָן אַ ביטע, אָן אַ „פּאָזשאַלױסטאַ“, נאָר אַ מאַך מיט דער האַנט איבערן זשילעט, װי מע רעדט מיט אַ שטומען, אָדער אַ טראָג־אונטער צו אײַך די ליפּן בשעת איר פֿאַררײכערט אַ ציגאַר ― און װײַטער נישט אַ װאָרט! אַמאָל מאַכט זיך, זײ קומען און טרעפֿן מיך אַלײן, זעצט מען זיך אַװעק אַלע דרײַ און מע שמועסט, אָדער מע צעלײגט זיך מיט די פֿיס אַף די סאָפֿעס און מע שפּײַט. זײ זאָלן דאָס אױסרײדן צו מיר אַ װאָרט, כאָטש אַזױ, פֿון אײדלקײט װעגן. גאָרניט! גלײַך װי איך בין ניטאָ! נו, און דאָס דאַרפֿט איר װיסן, אַז איך צו זײ װעל אַװדאי נישט אָנהײבן צו רײדן פֿריִער, איך װעל מיך ניט אונטערלײגן, װי אַנדערע, מיט צװאַנציק טױזנט חניפֿהלעך און זיסע רײדעלעך און צוקערדיקע שמײכעלעך. עם איז נאָך ניט געבױרן געװאָרן יענער מענטש אַף דער װעלט, פֿאַר װעלכן איך זאָל אָנבױגן מײַן קאָפּ, נישט מחמת איך בין אַ גדלן… און לאָמיר זאָגן ― יאָ אַ גדלן, רופֿט דאָס אָן, װי אַזױ איר װילט, אײַער מײנונג קאָנט איר האַלטן באַ זיך! נאָר איך האָב פֿײַנט, אַז מע רעדט פֿון זיך. איך דערצײל אײַך פֿון די דרײַ קלאָפּערס, װאָס פֿאַר מינים חיות דאָס זײַנען. אַז איך האָב מיך אײנמאָל אַרױסגעכאַפּט און אַ פֿרעג געטאָן באַ זײ, װער פֿון זײ אַלע דרײַ שפּילט אין שאָך, ― האָט איר באַדאַרפֿט אָנקוקן פּנימער! האָט איר באַדאַרפֿט הערן אַ געלעכטער! דאַכט זיך מיר, װאָס קאָן דאָ זײַן פֿאַר אַן אומגליק, אַז מען איז טאַקע אַ סאָציאַליסט, און מע שפּילט פֿונדעסטװעגן אַ שאָך אױך? קאַרל מאַרקס, נישקשה, װעט קײן פֿאַראיבל ניט האָבן! שמועסט אָבער מיט זײ ― נײן! זײ אַלײן אַרט מיך ניט. זײ האָב איך אין דער ערד! ברענען ברענט מיך אַף איר, אַף אונדזער פֿײגעלען, למאַי לאַכט זי מיט זײ? פֿאַר װאָס זאָל באַ איר זײַן אַלצדינג, װאָס זײ זאָגן, קודש־קדשים, הײליק, גלײַך װי גאָט אַלײן האָט דאָס געזאָגט אַפֿן באַרג סיני? װאָס איז דאָס געװאָרן פֿאַר אַ מין עבֿודה זרה באַ די הײַנטיקע יונגעלײַט, אַ מין פֿאַנאַטיזם, אַ מין נײַע חסידות ― קאַרל מאַרקס איז דער רבי און מיר זײַנען זײַנע חסידים? און אױסער קאַרל מאַרקס איז אַן עק, אַ סוף, אױס װעלט? װוּ איז קאַנט, װוּ איז שפּינאָזאַ, װוּ איז שאָ־פּענהױער, װוּ זײַנען שעקספּיר, הײנע, געטע, שילער, ספּענסער און נאָך הונדערטער גרױסע מענטשן, װאָס האָבן אױך אַמאָל, כלעבן, געזאָגט אַ קלוג װאָרט? נישט אַזױ קלוג, װי קאַרל מאַרקס, אָבער קײן גאָר גרױסע נאַרישקײטן האָבן זײ דאָך אױך נישט געזאָגט! איך בין, דאַרף איך

אײַך זאָגן, פֿון די, װאָס לאָזן זיך נישט שפּײַען אין דער קאַשע און האָבן פֿײַנט, אַז יענער פֿאַררײַסט די נאָז, און דערפֿאַר האָב איך ליב צו טאָן אַמאָל יענעם אַף צו־להכעיס. דו זאָגסט אַזױ, זאָג איך אַזױ. דו זאָגסט גאָר אַזױ, זאָג איך דװקא אַזױ ― און טו מיר עפּעס! איך האָב דערהערט אײנמאָל פֿון זײ אַ שמועס, אַז גראַף טאָלסטאָי איז גאָרנישט. איך בין ניט פֿון גראַף טאָלסטאָיס חסידים, איך זאָל אים פֿאַרגעטערן מיט זײַן פֿילאָזאָפֿיע און מיט זײַן נײַער תּורה פֿון יעזוס קריסטוס, װאָס ער מאַכט פֿון אים דאָס, װאָס ער איז קײנמאָל ניט געװען; נאָר אַלס קינסטלער שטײט באַ מיר טאָלסטאָי ניט נידעריקער פֿון שעקספּיר. אַי, טאָמער זײַט איר מיט מיר ניט מסכּים, עס איך מיר ניט אָפּ דאָס האַרץ. איר װײסט דאָך שױן מײַן טבֿע… ברענג איך דאָך צו טראָגן אַף צו־להכעיס טאָלסטאָיס אַ בוך און גיב דאָס פֿײגעלען, זי זאָל האָבן װאָס צו לײענען. האָט איר באַדאַרפֿט זען, מיט װאָס פֿאַר אַ גרימאַסע מײַן פֿײגעלע האָט געגעבן אַ שטױס־אַװעק דעם גראַף טאָלסטאָי! װאָס איז? ניט פֿינקעל, ניט באָמשטײן, ניט גרוזעװיטש האַלטן פֿון סטאָלסטאָי.

בין איך שױן מסתּמא אַרױס פֿון די כּלים (אַז מע דאַרף, קאָן איך זײַן אַ שײגעץ אױך!) און האָב זײ געמאַכט אַלע דרײַ מיט דער בלאָטע גלײַך! איך האָב זײ געזאָגט, אַז קאַרל מאַרקס איז אַ טעאָריע, און אַ טעאָריע בײַט זיך: הײַנט אַזאַ טעאָריע, מאָרגן אַזאַ טעאָריע; און גראַף טאָלסטאָי איז אַ גרױסער קינסטלער ― און קונסט בלײַבט אײביק.

נו־נו! האָט איר באַדאַרפֿט זען, װי מענטשן האָבן זיך עס אַביסל צעפֿלאַקערט! דעם סאָדעגורער צדיק װען איר זאָלט זאַטשעפּען, װאָלטן זײַנע חסידים ניט באַדאַרפֿט אַזױ פֿײַערן אַף אײַך!…

װאָס טױג אײַך, װען עס מישן זיך ניט אַרײַן מײַנע צװײ אַלמנות, װאָלט געקאָנט אַרױס צװישן אונדז אַ מיאוסער סקאַנדאַל! איך האָב אָבער אַרױסגעזען נאָכדעם, אַז איך בין געװען אַ נאַר, װאָרעם סוף־כּל־סוף האָב איך דאָך געמוזט ז ײ איבערבעטן. װײסט איר, פֿאַרװאָס? װײַל פֿײגעלע האָט אַזױ געװאָלט! און אַז פֿײגעלע װיל אַזױ, דאַרף זײַן אַזױ, און לאָז זי מיר זאָגן הײַנטיקן טאָג, למשל, אַז זי װיל, איך זאָל די שטוב איבערטראָגן אַף אַן אַנדער אָרט, איז עפּעס אַ תּירוץ?

נישט נאָר באַצױבערט האָט מיך אָט דאָס מײדל, נאָר גאַנץ אײנפֿאַך פֿאַרקנעכטעט, מײַן אײגענעם װילן האָט זי געטױט און האָט געמאַכט מיך פֿאַר אַ שקלאַף, פֿאַר אַן אױטאָמאַט… נישט נאָר מיך ― אונדז אַלעמען האָט זי פֿאַרדרײט דעם קאָפּ מיט דעם שײנעם שידוך, װאָס זי האָט געטאָן ― גרוזעװיטש איז געװען איר באַשערטער, אַ כעמיקער פֿון דריטן קורס, אַ בחורל ― קײן מעשׂה נישט, דאָס הײסט, ניט קײן אַי־אַי־אַי ― גאָרנישט! פֿאַראַן אַ סך ערגערע! עך איז געװען, ערשטנס, „אַ טאַטנס אַ קינד“. דאָס איז אַ גרױסע זאַך. איר מעגט אײַך זאָגן װאָס איר װילט, דאָס שפּילט אַ ראָלע. כאַפּט אײַך נישט, איך זאָג נישט קײן יחוס. איך זאָג נאָר, אַז דער שורש האָט אױך אַ שטיקל װערט; זײַט איר פֿון אַ גראָבן שורש, מעגט איר זײַן געבילדעט, װי גאָט אַלײן, בלײַבט איר אַלץ אַ גראָבער יונג. פֿון די איבעריקע מעלות זײַנע רײד איך נישט. די חבֿרה, מוז מען זאָגן דעם אמת, כּל זמן זײ האַלטן זיך אין דער מראה, זײַנען זײ ערלעך און פֿײַן און נאָבל; קױם אָבער כאַפּן זײ זיך אַרױס אַף דער װעלט פֿאַר זיך און װערן „געװעזענע“ ― זאָל אײַך גאָט היטן. טױזנט מאָל ערגער פֿון אַ געװײנלעכן בשׂר־ודם. װאָרעם אַ געװײנלעכער בשׂר־ודם, אַז ער װעט אײַך אָפּדרײען דעם קאָפּ, װעט ער זיך באַהאַלטן, און אַ „געװעזענער“, אַז ער װעט אײַך באַשװינדלען, װעט ער אײַך אױפֿװײַזן על־פּי חקירה, אַז אַ שװינדלער זײַט איר, ניט ער.. נאָר למאַי זאָלן מיר פֿאַרלירן צײַט אַף פּוסטע פֿילאָזאָפֿיע? אונדזער פֿײגעלע איז געװאָרן מאַדאַם גרוזע־װיטש צו זיבעצן יאָר, און איך װעל אײַך ניט דולן מיט קײן לאַנגע ספּורים, װאָס פֿאַר אַ חתונה דאָס איז געװען, װער האָט די חתונה געפּראַװעט, װעמען האָט דאָס געקאָסט געלט, און װאָס פֿאַר אַ גדולה עס איז געװען באַ די אַלמנות אין שטוב. די מוטער ראָזע האָט דערלעבט פֿירן צו דער חופּה איר טרײסט, די באָבע פּאַיע האָט דערלעבט אַ נחת ― חתונה געמאַכט אַן אײניקל. און איך, טיפּש? װאָס איז מיט מיר געװען די שׂמחה אַזױ גרױס? די מיזינקע אױסגעגעבן?… מאָלט אײַך, די שׂמחה האָט לאַנג געדױערט ― פֿון אסתּר־תּענית ביז פּורים! מע האָט אונדזער גרוזעװיטשן אַפֿן דריטן טאָג נאָך דער חופּה געבעטן אין חדר אַרײַן גאָר פֿאַר אַ קלײניקײט: מע האָט געפֿונען אַ גאַנצן אוצר פֿון באָמבעס און פֿון דינאַמיט, און אַזױ װי דער בחור איז געװען אַ כעמיקער, און אַ באַרימטער כעמיקער דערצו, איז געפֿאַלן אַף אים דער חשד, און אַגבֿ האָט מען געפֿונען אַ פּאָר בריװלעך פֿון אים, און װאָס טױג אײַך גרױס, מע האָט אים צוגענומען און אַװעקגעפֿירט…

און דאָ האָט זיך אָנגעהױבן פֿאַר מיר אַ שטיקל אַרבעט, אַ לױפֿעניש, אַ דרײעניש, אַ שמירעניש, אַ דולעניש ― נעכטיקע טעג! כאַפּט מען זיך אַרײַן, און נאָך פֿאַר אַזאַ מיאוסער מעשׂה ― איז זײַט געזונט און שרײַבט בריװלעך! הײַנט צוזען דעם צער פֿון דעם יונגן צװײַגעלע, משטײנס געזאָגט, פֿון זיבעצן יאָר! און די יסורים פֿון דער מוטער ראָזע! און פֿון דער באָבע פּאַיע! אַ גאָטס שטראָף, אַן אױסגאָס האָט זיך גענומען אַף דער שטוב! הײַנט דאַרפֿט איר װיסן, אַז די געשעפֿטן זײַנען אױך נישט פֿױגלדיק, אין קעשענע האָט אָנגעהױבן טאָגן, איך האָב אָנגעהױבן פּלוטעװען, מאַכן שװינדל, פֿאַרזעצט מײַנע הײַזער, אונטערגעשמאָלצן די קאַסע; אױסגעגאַנגען דאָס געלט אױך, האָב איך פֿאַרקױפֿט אַ פּאָר קלײטלעך פֿון מײַנע מאַיאָנטקעס… איך דערצײל אײַך נישט קײן חריפֿות פֿון זיך און שטעל מיך פֿאַר אײַך ניט אױס! איך װיל אײַך נאָר איבערגעבן אַ כאַראַקטעריסטיק פֿון מײַנע אַלמנות, זײ זאָלן זיך דאָס אינטערעסירן אַף אָט אַזױ פֿיל, פֿון װאַנען מע לעבט, פֿון װאָס מע לעבט און מיט װאָס װעט מען לעבן װײַטער? גאָרנישט, ס'איז ניט זײער עסק! איך דאַרף זאָרגן פֿאַר אַלץ. איך דאַרף טראָגן אַלץ אַפֿן קאָפּ. איך דאַרף קריכן אין דער ערד אַרײַן! װער הײסט מיר? איך װײס, װער עס הײסט מיר? עם הײסט זיך אַלײן! איך װאָלט װעלן זען אײַך אַף מײַן אָרט אין אַזאַ מין לאַגע צװישן מענטשן, װאָס איר װײסט ניט, װער פֿון זײ איז מער בריליאַנט! איר קאָנט אַף זײ קײנמאָל נישט האָבן קײן פֿאַראיבל, קײנמאָל ניט טראָגן קײן שׂנאה, קײן פֿאַרדראָס; און טאָמער מאַכט זיך אַמאָל יאָ עפּעס, פֿאַרקלױבט זיך אַ רוח אין האַרצן און איר גײט אַװעק אַהײם אַן אָנגעשטױסענער, ― איז גענוג, איר זאָלט קומען צו גײן און באַגעגענען זיך מיט זײער בליק, רעדן פֿון זײ דאָס ערשטע װאָרט, ― גײט אַלץ אַװעק מיטן װינט און מיטן רױך, און איר פֿאַרגעסט אין אײן אױגנבליק, צי איר האָט װען עפּעס געהאַט קעגן זײ, און איר זײַט גרײט פֿאַר זײ צו קריכן אין דער ערד אַרײַן. אָט אַזעלכע מינים באַשעפֿענישן זײַנען דאָס. נו, גײט טוט עפּעס! און װער שמועסט, אָט די פֿײגעלע? דאָס איז גאָר אַן אָנשיקעניש פֿון זײַן ליבן נאָמען! עס איז גענוג, זי זאָל געבן אײן קוק אַף אײַך מיט אירע שײנע, טיפֿע קירצזיכטיקע אױגן ― זאָלט איר שױן אײַננעמען אַ מיתה משונה! האָט קײן פֿאַראיבל ניט, איך זאָג עס נישט אײַך, איך זאָג עס מיר אַלײן, װאָרעם זי האָט מיך נאָר משוגע געמאַכט מיט איר חתונה האָבן פֿאַר אָט דעם גרוזעװיטשן, מישאַ האָט ער געהײסן, ― און ס'איז געװאָרן פֿול די שטוב מיט מישאַ! קײנער דאַרף ניט עסן, קײנער דאַרף ניט שלאָפֿן, קײנער דאַרף ניט לעבן. װאָס איז? מישאַ! מע האָט צוגענומען מישאַן; מע האָט אײַנגעזעצט מי־שאַן! מע װעט משפּטן מישאַן! מע דאַרף ראַטעװען מישאַן! קאַלטע פּריפּאַרקעס ― מע לאָזט ניט צו! נישט מיך, נישט זי, נישט קײנעם! איך האָב געזען, אַז דאָ שמעקט מיט „המצא מנוחה“, אַז די גרינגסטע שטראָף, אױב ער װעט זײַן אַ מוצלח, קאָן אים אַרײַנפֿליִען אין די אײביקע קאַטאָרגע, אַז ניט, איז הענגען!… איך זע, אײַך איז ניט גוט דאָ צו זיצן, זעצט זיך אַװעק אָט דאָ, צום פֿענצטער; און אפֿשר האָב איך מיך אײַך אַביסל צוגעגעסן, איז אָן אַן אומגליק. איך טראָג איבער מער פֿון אײַך. אײַך איז גאָרנישט; איר װעט זיך אױסהערן די מעשׂה (איך ענדיק זי אײַך שױן) און װעט זיך גײן אַהײם, און באַ מיר איז דאָס אַ באָמבע אַף אײביק!

װוּ־זשע האַלטן מיר? באַ הענגען… װאַרשײַנלעך, האָט איר ניט אײן מאָל געלעזן אַף די בלעטער, אַז הײַנט האָט מען געהאַנגען דאָרט און דאָרט צװײ מענטשן, נעכטן האָט מען געהאַנגען דאָרט און דאָרט דרײַ מענטשן (הענגען מענטשן און קױלען הינער איז הײַנט געװאָרן אַלץ אײן נײַעס). און איר בשעת־מעשׂה װאָס טוט? אָדער איר זיצט און װיגט זיך און רײכערט זיך אַ געשמאַקן האַװאַנער ציגאַר, אָדער איר טרינקט נאָר בעת־מעשׂה אַ גוטע גלאָז קאַװע מיט פֿרישע זעמלעך מיט פּוטער. אַי, דאָרטן הענגט אַ מענטש, עס װאַרפֿט זיך און עס צאַפּלט זיך אין די לעצטע סעקונדן פֿון זײַן אַגאָניע אײַערער אַ באַקאַנטער. אַן אײגענער, אַ הײמישער, װאָס איר האָט אים נישט לאַנג געזען פֿול מיט לעבן, אַזױ װי איר אַצינד? אַי, דאָרטן ליגט נאָך אַ װאַרעמער גוף, װאָס תּלינים האָבן מיט גװאַלד אַרױסגעריסן פֿון אים די נשמה? אַי, דאָרטן מוטשעט זיך אַ מענטש, ער װאָלט װעלן װאָס גיכער שטאַרבן, נאָר עס שטאַרבט זיך ניט, װאָרעם דער תּלין האָט ניט גוט אױפֿגעצױגן דעם שטריק, אָדער ער האָט זיך גאָר אָפּגעריסן און אַראָפּגעפֿאַלן צװישן טױט און לעבן, און ער בעט זיך נעבעך באַ די הינריכטער מיט אַ קוק פֿון זײַנע האַלב־אָפּגעשטאָר־בענע אױגן, מע זאָל אים טאָן זײַן רעכט װאָס גיכער?… װאָס? איר קאָנט ניט לײַדן, אַז מע רעדט דערפֿון? איר זײַט אַ מפֿונק? איך בין אַזאַ מפֿונק, װי איר. און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז איך בין אַלײן געקראָכן אומעטום, געװוּסט די מינוט, די רגע, װאָס מע װעט אים הינריכטן, און געלײענט נאָכדעם אין די צײַטונגען די באַשרײַבונג, װי אַזױ אײנער פֿון די דרײַ (גע־האַנגען האָט מען זײ אַלע דרײַ) האָט זיך לאַנג געראַנגלט מיטן טױט, מחמת ער איז געװען אַ שװערער (דאָס איז געװען באָמשטײן), האָט מען אים צװײ מאָל געמוזט הענגען… אַזױ האָט מען געשריבן נאָכדעם אין די צײַטונגען, און מיר האָבן עס געלײענט, דאָס הײסט, ניט מיר אַלע, געלײענט האָבן דאָס נאָר איך און ראָזע: פֿון דער באָבע מיטן אײניקל האָבן מיר די בלעטער באַהאַלטן ― און אַזױ האָט זיך די שטוב באַרײַכט מיט נאָך אַ יונגער אַלמנה, אַלמנה נומער דרײַ!… און אַ טרױער האָט זיך געלײגט אַף דער שטוב, אַ שטילער, אַ טױטער טרױער, אַזאַ טרױער, װאָס עס עקזיסטירט ניט פֿאַר אים ניט קײן פֿאַרב, ניט קײן װערטער; אַזאַ טרױער, װאָס באַשרײַבן אים טאָר מען ניט, װאָרעם באַשרײַבן אים הײסט פּראָ־פֿאַנירן; אַזאַ טרױער, װאָס װען אַ שרײַבער פֿון אײַערע שרײַבערס רירט זיך צו צו דעם, װאָלט איך אים איבערגעבראָכן די פֿינגער!… אַזאַ טרױער, װאָס מע דאַרף ניט. מע קאָן ניט און מע טאָר ניט פֿון אים רײדן… אַלץ לעבט נאָר אין דער פֿאַרגאַנגענהײט, אין די ערינערונגען. דרײַ אַלמנות ― דרײַ לעבנס. נישט קײן גאַנצע לעבנס, נאָר האַלבע לעבנס, און נישט קײן האַלבע אױך, נאָר שטיקלעך לעבנס, אָנפֿאַנגען פֿון לעבן. איטלעכס פֿון די דרײַ לעבנס האָט זיך אָנגעהױבן אַזױ גוט, אַזױ פּאָעטיש, אַ שײַן געטאָן אַף אַ מינוט ― און פֿאַרשװוּנדן!… פֿון מיר רײד איך נישט. איך בין נישטאָ. דאָס הײסט, גײן גײ איך אַהין אַלע טאָג, זיץ־אױס מיט זײ גאַנצע נעכט, רײדן פֿון אַמאָליקע גליקלעכע טעג, דערמאָנען זאַכן מיט מעשׂיות מיט געשיכטעס פֿון מײַן טײַערן פֿרײַנט פּיניע פֿון דעם גוטן ערלעכן שאַפּיראָ, פֿונעם העלד מישאַ גרוזעװיטש, װאָס די צײַטונגען האָבן נאָכדעם אַף אים געשריבן, אַז אין זײַן פֿאַך, כעמיע, איז ער געװען אַ זשעניע… און אַװעקגײן גײ איך אַװעק פֿון דאָרט אַלע מאָל מיט אַ צעװײטיקט האַרץ, מיט אַ פֿאַרדראָס און איך פֿרעג מיך אַלײן: פֿאַרװאָס האָב איך פֿאַרשפּילט מײַן לעבן אַזױ נאַריש? װוּ הײבט זיך אָן מײַן ערשטער פֿעלער און װען װעט זײַן דער לעצטער? אַז ליב האָב איך זײ אַלע דרײַ, און טײַער זײַנען זײ מיר אַלע דרײַ, און יעדע פֿון די דרײַ האָט געקאָנט זײַן מײַנע, און אפֿשר נאָך איצט אױך… און איטלעכער פֿון די דרײַ בין איך אי ליב, אי איבעריק, אי נײטיק, אי אָנגעװאָרפֿן. און לאָם איך אײן טאָג נישט קומען, טוט זיך חושך, און לאָם איך זיצן אַן איבעריקע האַלבע שעה, זײַנען זײ מיך משלח, פּשוט הײסן מיר נעמען דעם װעג. טוען נישט פֿון דאַנען אַהין, זײ זאָלן מיך נישט פֿרעגן. לאָם איך זײ עפּעס פֿאָרהאַלטן, זאָגן זײ, אַז איך האָב ליב אומעטום זיך אַרײַנמישן, ― װער איך אין כּעס און לױף אַװעק און פֿאַרשליס מיך מיט דער קאַץ און זאָג אָן דער דינסט, אַז טאָמער װעט מען צו מיר קלינגען, זאָל זי זאָגן, אַז איך בין נישטאָ, אַז איך בין אַװעקגעפֿאָרן, און נעם מיך צו מײַן טאָגבוך. איז פֿיר אַ טאָגבוך שױן זעקס־און־דרײַסיק יאָר, אַן אינטערעסאַנט בוך; איר קאָנט שױן זיכער זײַן! פֿאַר מיר אַלײן פֿיר איך דאָס בוך, נישט פֿאַר קײנעם. אַזױ לאַנג קרענקט די ליטעראַטור אײַערע, װי לאַנג זי איז װערט צו האָבן אַזאַ טאָגבוך! אײַך, קאָן זײַן, װעל איך דאָס אַמאָל װײַזן, קײן אַנדערן ― פֿאַר קײן געלט נישט… און װאָס טױג אײַך, עס גײט נישט אַװעק קײן האַלבע שעה, קלאַפּט מען מיר אָן אין טיר. „װער איז עס?“ ― „דאָס מײדל פֿון די אַלמנות איז געקומען אײַך רופֿן צום מיטאָג. װאָס זאָל מען איר זאָגן?“ ― „זאָגט, אַז איך קום באַלד צו גײן“.

נו? װאָס װעט איר עפּעס איצטער זאָגן, מײַן ליבער פּריץ? װאָס הערט זיך עפּעס מיט אײַער פּסיכאָלאָגיע?… איר כאַפּט זיך גײן? קומט, איך גײ אױך מיט אײַך. איך דאַרף זײַן באַ מײַנע דרײַ אַלמנות. אײן מאָמענט נאָר, איך װעל אָנזאָגן, מע זאָל דאָ געבן דער קאַץ עסן, װאָרעם איך קאָן מיך דאָרט פֿאַרזיצן ביז טאָג אױך אַמאָל. מיר שפּילן אין „יעראַלאַש“, אַמאָל אין פּרעפֿעראַנס. אין געלט שפּילן מיר. און איר זאָלט זען, װי יעדער װיל געװינען! און אַז מע מאַכט אַ שלעכטן גאַנג, לײגט מען נישט קײן כּבֿוד, ניט זײ אַף מיר, נישט איך אַף זײ. באַ מיר, אַז עמעצער מאַכט אַ שלעכטן גאַנג אין קאָרטן, בין איך קאַפּאַבל יענעם דורס זײַן, צערײַסן! װאָס באַטײַט, למשל, אײַער שמײכל? איך װײס, גלײבט מיר, װאָס איר טראַכט אַצינד. איך קען אײַך דורך און דורך, און לאַך פֿון אײַער באָבע! איר טראַכט אַצינד אַף מיר: „אַן אַלטער בחור, אַ בעל־כּעסן“…

ע ד כ א ן אַ ל ע ד ר ײַ אַ ל מ נ ו ת.

געשריבן אין יאָר 1907 ― װאָס איז אַזעלכעס „ריװיעראַ“.― זאָלט איר מיך ניט פֿרעגן. אַזױ װי איך האָב פֿון דעם קײנמאָל ניט געװוּסט, אַזױ זאָלט א י ר דערפֿון ניט װיסן. און הלװאַי װאָלט איך אױך דערפֿון ניט געװוּסט. קורץ, איר װילט װיסן, װאָס הײסט „ריװיעראַ“? װעל איך אײַך זאָגן אין דרײַ װערטער: „זשיד, דאַװאַי הראָשי“! ריװיעראַ ― דאָס איז אַזאַ מין ערטל אין איטאַליע, װאָס דאָקטױרים האָבן אױסגעטראַכט צו פּרעסן געלט באַם עולם. דער הימל איז דאָרטן שטענדיק לױטער. דער אײגענער הימל, װאָס באַ אונדז. די זון אױך די אײגענע. נאָר דער ים דעקוטשעט ― סכּנות! ער װאַרפֿט זיך, ער רױשט, דולט אַ ספּאָדיק ― און איר האַלט אין אײן צאָלן געלט. פֿאַר װאָס געלט? פֿאַר גאָרנישט. גאָלע גאָרנישט. אָט דערפֿאַר אָ, װאָס דו ביסט אַ בהמה און האָסט זיך געלאָזט אײַנרײדן „ריװיעדאַ“ ― צאָלט געלט. און איר צאָלט. װאָרעם, אַדרבה, זײַט אַ בריה און צאָלט ניט! איר מײנט, מע קריגט זיך מיט אײַך? זידלערײַ? בזיונות? חלילה! דװקא מיט גוטן. קושנדיק נעמט מען צו באַ אײַך די נשמה. אײן מעלה האָט זי יאָ, די דאָזיקע „ריװיעראַ“ ― דעם אמת קאָן מען ניט אָפּלײקענען ― ס'איז דאָרט װאַרעם. און אַז ס'איז װאַרעם, זאָגט מען, הוסט זיך װינציקער. און װאַרעם איז דאָרט שטענדיק, אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר. סײַ זומער, סײַ װינטער. איר מײנט, װאָס איז דער שׂכל? אַ פּראָסטער שׂכל: די זון װאַרעמט, איז װאַרעם. בכן, איז װאָס? אַז מע הײצט גוט אױס, איז באַ אונדז אױך ניט קאַלט. זאָגן זײ אָבער ― „לופֿט“. אמת, די לופֿט איז ניט קײן שלעכטע לופֿט. סע שמעקט ניט שלעכט. װי מיט בשׂמים. ניט די לופֿט שמעקט, די מאַראַנצן שמעקן. עס װאַקסן דאָרט מאַראַנצן. װײס איך ניט, צי מע דאַרף פֿאָרן צוליב דעם אַזש אַהין. לופֿט איז, דאַכט זיך, פֿאַראַן אומעטום. און מאַראַנצן קאָן מען קױפֿן באַ אונדז אױך. זאָגן אָבער די דאָקטױרים, אַז לופֿט צו לופֿט