אײַזנבאַן־געשיכטעס: 14: מען טאָר נישט זײַן קײן גוטער

שלום עליכם (אַלע װערק)

מען טאָר נישט זײַן קײן גוטער!

― מע טאָר נישט זײַן קײן גוטער! — מאַכט צו מיר אַ לײַטישער
ייִד מיט אַ גולקע אַף דער נאָז און נעמט באַ מיר אַ פּאַפּיראָס אַף צו פֿאַררײכערן. ― הערט איר, װאָס איך זאָג אײַך? מע טאָר נישט זײַן קײן גוטער! איבער מײַן גוטסקײט, איבער מײַן פּאָדלע װײכן כאַראַקטער, האָב איך מיר אַלײן אָנגעאַרבעט אַ חתונה, אױסגעהאָדעװעט אַן אומגליק באַ זיך אין שטוב, צװײ אומגליקן! איר מעגט דאָס האָרכן!

גאָט האָט מיך געװאָלט מזכּה זײַן מיט אַ מצװה, האָט ער מיר צוגעשיקט אַ יתומה מיט אַ יתום. דער אײבערשטער האָט מיך געשטראָפֿט, מיר נישט געגעבן קײן קינדער, האָב איך מיר אַלײן גענומען; גענומען פֿרעמדע קינדער, זײ געטאָן גוטס, געמאַכט פֿאַר לײַט, צאָלן זײ מיר איצטער מיט שטײנער.

קודם דאַרף מען אײַך דערצײלן פֿון דער יתומה, פֿון װאַנען האָט זיך צו מיר גענומען אַ יתומה? איז אַזױ די מעשׂה. מײַן װײַב האָט געהאַט אַמאָל אַ שװעסטער, אַ ייִנגערע, פּערל האָט זי געהײסן. איז זי געװען, פּערל הײסט דאָס, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, אײן פּאַרשױן אין דער װעלט. זײ זײַנען אַלע שײנע. דאָס הײסט, מײַן װײַב איז נאָך הײַנט אױך אַ שײנע ייִדענע. פֿאַר זײער שײנקײט פֿלעגט מען זײ נעמען װי זײ שטײען און גײען, אָפּגילטן. בין איך אײַך נישט אױסן.

אַז זי האָט חתונה געהאַט, די שװעגערין מײַנע, האָט מען געזאָגט, אַז זי האָט געטראָפֿן אַ שמאַלץ־גרוב, אַ גליק, װאָס טרעפֿט זיך אײן מאָל אין הונדערט יאָר, אַ גבֿיריש קינד, װאָס האָט באַדאַרפֿט ירשענען אַ זײדן אַ גבֿיר און אַ טאַטן אַ גבֿיר און אַ פֿעטער אַ „בעזדעטניק“ אַ גבֿיר ― פֿון אַלע זײַטן גבֿירים. אַ גליק! בין איך אײַך נישט אױסן. איז אָבער דער חסרון, װאָס דער יונגערמאַן אַלײן איז געװען אַ דער־רוח־װײס־װאָס. דאָס הײסט, אַזױ איז ער אַפֿילו געװען אַ גאַנץ פֿײַנער יונגערמאַן, נישט קײן נאַרישער און נישט קײן גראָבער יונג, און אַ גוטער מענטש, אַ צוגעלאָזטער, אַ פֿרײלעכער. נאָר װאָס דען? אַ שאַרלאַטושקע! לאָז ער מיר מוחל זײַן, ער איז שױן אַף דער אמתער װעלט. דהײַנו, װאָס הײסט אַ שאַרלאַטושקע? ער האָט ליב געהאַט אַ קערטל. אָבער װי אַזױ, מײנט איר, ליב געהאַט? דאָס חיות מיט דער נשמה! צוליב אַ קערטל װאָלט ער אײַך געגאַנגען הונדערט מײַל צו־פֿוס. תּחילת איז געװען אַ „זעקס־און־זעכציק“, אַ ייִדישע „אָקע“, אַ „סטוקלקע“, אַ „טערטל־מערטל“ ― צװישן אײגענע, אײן מאָל אין חודש, אין די לאַנגע װינטערדיקע נעכט… נאָכדעם האָט זיך אָנגעהױבן אָפֿטער און אָפֿטער, מיט יונגעלײַט, מיט װײַסע־חבֿרהניקעס, מיט װוּ ערגעץ אַ שלאַק, אַ פּוסטעפּאַסניק, אַ לײדיקגײער. און איר זאָלט װיסן זײַן, אַז דאָרט װוּ אַ קערטל, איז שױן אַלצדינג, װאָס אין דער קאָרט! װער קוקט דעמאָלט אַף אַ מנחה? װער רעדט פֿון אָן אַ היטל? פֿון חילול־שבת? און כּדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו ייִדישקײט? און װי אַף־צו־להכעיס, איז פּערל, מײַן שװעגערין הײסט דאָס, געװען אַ פֿרום װײַבל, אַ כּשרס, און האָט מסתּמא נישט געקאָנט לײַדן זײַנע שײנע חפֿציות מיט זײַנע גענג. איז זי געלעגן טאָג װי נאַכט מיטן פּנים אין קישן און האָט געװײנט אַף אירע יאָר און טעג, אַזױ לאַנג, ביז זי האָט אָנגעהױבן אונטערצוקרענקען, פֿריִער פּאַװאָלינקע, נאָכדעם שטאַרקער און שטאַרקער. װאָס טױג אײַך, פּערל איז געשטאָרבן. בין איך אײַך נישט אױסן.

פּערל איז געשטאָרבן און האָט געלאָזט אַ קינד, אַ מײדל פֿון אַ יאָר זעקס־זיבן. דער מאַן איז געװען ערגעץ אין אַלדי שװאַרצע יאָר אין אָדעס; ער האָט זיך אַרײַנגעלאָזט אין דעם שפּילן אַזױ װײַט, אַז ער האָט געמאַכט אַ תּל פֿון זײַן געלט און פֿון זײַן טאַטנס געלט און פֿונעם זײדנס ירושה ― אַ תּל־עולם איז פֿון אים געװאָרן! ס'איז גאָר אַ סבֿרה, אַז ער האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט ערגעץ אין אַ טורמע. נאָכדעם האָט ער זיך אַ צײַט אַרומגעשלײַעט ערגעץ, באַקומען עפּעס אַ מאָדנע קרענק און איז געשטאָרבן אין פֿרעמדע תּכריכים. אָט האָט איר אײַך אַף אַ מינוט אַ סך־הכּל פֿון אַ געזינדל און אָט אַזױ איז באַ מיר פֿאַרבליבן זײער טעכטערל, אַ יתומהלע נעבעך, ר ײ ז ל הײסט זי. איך האָב זי גענומען צו זיך נאָך קינדװײַז, װאָרעם קײן קינדער, פֿאַרשטײט איר מיך, האָב איך נישט, דער אײבערשטער האָט מיך געשטראָפֿט ― לאָז זי זײַן אַ קינד. װאָלט געװען גוט, איז אָבער דער חסרון, װאָס צו גוט טױג אַף כּפּרות! באַ אַן אַנדער פֿעטער װאָלט אַזאַ מײדל אַ יתומה געװאַקסן אין קיך, געװען אַ הילף אין שטוב, געשטעלט דעם סאַמאָװאַר, געפֿאָלגט אַ גאַנג און דאָס גלײַכן, און באַ מיר איז זי געװען פֿאַררעכנט פֿאַר אַן אײגן קינד ― דאָס אײגענע קלײדל מיט די אײגענע שיך מיטן אײגענעם עסן, װאָס מײַן װײַב. װאָס איז שײך זאָגן ― באַ אײן טיש גלײַך מיט אונדז. בין איך אײַך נישט אױסן.

שפּעטער, אַז די דאָזיקע רײזל האָט אָנגעהױבן אונטערװאַקסן, האָב איך זי אַװעקגעגעבן לערנען צו אַ שרײַבער. און פֿון דעם אמת קאָן מען נישט אַװעקגײן ― זי איז געװען אַ געראָטן קינד, אַ שטילס, אַן ערלעכס, א גוטס און אַ קלוגס, און שײן ― שײן װי די גאַנצע װעלט. איך האָב זי באמת ליב געהאַט, װי מײַנס אַן אײגן קינד. קינדער, װײסט איר דאָך, װאַקסן, װי פּעטשעריצעס; אײדער מע קוקט זיך אַרום, אַהאַ ― מע דאַרף שױן קלערן מכּח חתונה מאַכן. און װי אַף־צו־להכעיס, איז מײַן פּלימעניטשקע געװאַקסן טאַקע נאָר װי אַף הײװן, הױך און שײן און געזונט און אַן אָסאָבע ― אַ רױז. מײַן װײַב האָט איר ביסלעכװײַז אָפּגעלײגט אַביסל גרעט, „פּאָװעלע“, העמדער, לײַלעכער, ציכלעך. איך, פֿון מײַן זײַט, האָב גאָר אַנדערש נישט גערעכנט, װי צו געבן איר עטלעכע הונדערט קערבלעך נדן אױך. און מע האָט איר אָנגעהױבן רײדן שידוכים. װעמען רעדט מען אַזאַ מײדל אַ יתומה? אַז קײן עלטערן האָט זי נישט, אַ טאַטן האָט זי געהאַט, לאָז ער מיר מוחל זײַן, עפּעס נישט אַזאַ פֿײַנעם מענטשן, און קײן טױזנטערס נדן קאָן איך איר נישט אַנידערלײגן. באַדאַרף מען איר געפֿינען איר גלײַכן, אַ יונגנמאַן אַזעלכן, װאָס זאָל איר קענען געבן ברױט. װוּ־זשע קריגט מען אַזעלכעס, אַז קײן בעל־הבתּישן שידוך קאָן מען נישט גרײכן, און קײן בעל־מלאָכה װיל א י ך נישט — זי איז דאָך פֿאָרט מײַנע אַ שטיקל אײגענע, מײַן װײַבס אַ שװעסטערס אַ מײדל? האָט מיר גאָט צוגעשיקט אַ בחורל אַ פּריקאַזטשיק פֿון אַ יאָר עטלעכע און צװאַנציק, װאָס פֿ אַ ר ד י נ ט שױן זײער שײן אַ קערבל און ק ל ײַ ב ט אַ קערבל און ה אָ ט שױן אַ קערבל. בקיצור, איך האָב אַ רײד געטאָן מיטן בחור ― יאָ, סע גײט אַ גאַנג, װי איך בין אַ מענטש. זי איז אים דװקא געפֿעלן. איך האָב אַ רײד געטאָן מיט איר ― װער? װאָס? אַן אײַזערנע װאַנט! װאָס איז די מעשׂה? זי װיל אים נישט און זי דאַרף אים נישט, און גענוג! װער דען, זאָג איך, װעט דיך נעמען? דעם באַראָן הירשס אַן אײניקל? ענטפֿערט די װאַנט ― אַזױ ענטפֿערט זי. קוקט־אַראָפּ און שװײַגט. בין איך אײַך נישט אױסן.

אַצינד באַדאַרף איך אײַך איבעררײַסן אין מיטן דער מעשׂה און אײַך דערצײלן אַ נײַע מעשׂה, װאָס געהער זיך טאַקע אָן מיט יענער מעשׂה, דאָס הײסט, די מעשׂה און יענע מעשׂה זײַנען טאַקע אײן מעשׂה.

איך האָב געהאַט אַזױ גרױס װי אַ ייִנגערן ברודער משה־הערשל, האָט זיך מיט אים געטראָפֿן אַ מעשׂה ― ס'איז באַ מיר אַ מעשׂה מיט גאָלע מעשׂיות: ― נישט דאָ געדאַכט, נישט פֿאַר קײן מענטשן געדאַכט, ער איז געװען אין מרחץ פֿרײַטיק און האָט זיך געװאָלט אָפּגיסן מיט קאַלט װאַסער, האָט ער געכאַפּט אַ שעפֿל מיט זודיק װאַסער און האָט דאָס איבערגעקערט אַפֿן קאָפּ און האָט זיך אָפּגעקאָכט, און האָט זיך געמוטשעט אַ טאָג אַכט און איז געשטאָרבן, און האָט איבערגעלאָזט אַ װײַב מיט אײן קינד ― אַ ייִנגל פֿון אַ יאָר זעקס, פּײסי הײסט ער. האָט נישט געדױערט קײן האַלב יאָר און מע האָט איר אָנגעהױבן רײדן שידוכים. האָט דאָס מיך זײער אָנגענומען באַם האַרצן, און איך בין אַװעקגעגאַנגען צו איר, צו מײַן שװעגערן הײסט עס, און זאָג איר: „אױב דו װילסט חתונה האָבן, גיב מיר אָפּ דאָס קינד“. האָט זי זיך תּחילת אַביסל געברעקלט, כּלומרשט נישט געװאָלט הערן, נישט זען. אַהער־אַהין ― בקיצור, איך האָב באַ איר געפּועלט. זי האָט מיר דאָס קינד געבראַכט, און אַלײן איז זי אַװעק ערגעץ קײן פּױלן, דאָרטן חתונה געהאַט, און מע זאָגט, ס'איז איר נישט שלעכט… מילא, בין איך אײַך נישט אױסן.

האָט מיך שױן, הײסט דאָס, גאָט געבענטשט מיט אַ זון אױך. איך זאָג „מיט אַ זון“, װײַל איך האָב אים טאַקע צוגעשריבן צו זיך פֿאַר אַ זון, און דאָס ייִנגל איז דװקא אַ געראָטן ייִנגל, אָבער טאַקע װאָס געראָטן הײסט. ער איז דאָך מײַנעם אַ ברודערס אַ זון, איז דאָך נישט שײך, איך זאָל אים אײַך לױבן. נאָר איר מעגט מיר גלײבן בנאמנות, אַז נאָך אַזאַ פּײסי װעט איר נישט געפֿינען ― איך װעל אײַך נישט זאָגן אין דער גאַנצער װעלט, נאָר באַ אונדז אין שטאָט און נאָך אין עטלעכע שטעט מיט עטלעכע גובערניעס, אַז איר װעט אױספֿאָרן, געפֿינט איר נישט דעם צװײטן. װאָס, אַשטײגער, װילט איר? לערנען איז לערנען, שרײַבן איז שרײַבן, חשבונען איז חשבונען. אפֿשר װילט איר פֿראַנצױז ― רעדט ער אײַך פֿראַנצױז. טאָמער װילט איר פֿידל ― שפּילט ער אײַך פֿידל. הײַנט איז ער, קײן עין־הרע, אַ װוּקס, אַ פּאַרשױן, און אַ פּיסק, און… און… און… אַז מע שמועסט אַ געראָטענער, איז דאָך נישט שײך צו זאָגן! און דערצו גיב איך אים נאָך עטלעכע טױזנט קערבלעך נדן אױך, װאָרעם ער איז דאָך מײַן ברודערס אַ קינד און מײַנער אַ צוגעשריבענער, כּמעט אַ זון הײסט דאָס, און קײן נחות־דרגא, ברוך השם, איז ער אױך נישט, ― קו־קו־קומט אים שױן עפּעס אַ פֿײַנע כּלה, האַ? װאָס זאָגט איר? אַװדאי האָט מען אים גערעדט די גרעסטע, די שענסטע שידוכים אין דער װעלט, און אַװדאי האָב איך איבערגעקליבן. װאָס דען? עפּעס אָט־אַזױ־אָ גיט מען אַװעק אַזאַ יונגאַטש? בין איך אײַך נישט אױסן.

הכּלל, האָט מען מיר אָנגעשלאָגן שידוכים פֿון דער גאָרער װעלט: פֿון קאַמעניץ, און פֿון יעליסאַװעט, און פֿון האָמעל, און פֿון לובען, און פֿון מאָהליװ, װאָס אין דער ליטע, און פֿון באַרדיטשעװ, און פֿון קאַמינקע, און פֿון בראָד. מע האָט מיך אָפּגעשאָטן מיט גאָלד; צען טױזנט, און צװעלף טױזנט, און פֿופֿצן טױזנט, און אַכצן טױזנט ― איך האָב נישט געװוּסט, װוּהין איך זאָל מיך װאַרפֿן. האָב איך מיך מײשבֿ געװען: װאָס טױג מיר קריכן אין דער פֿרעמד, מי יודע װוּהין און צו װעמען? בעסער, װי זאָגט מען, אַ נאָענטער שוסטער, אײדער אַ װײַטער רבֿ. פֿאַראַן באַ אונדז אין שטאָט אַ ייִד אַ נגיד, האָט ער אַ מײדל אַ בת־יחידה מיט שײנע עטלעכע טױזנט קערבלעך נדן, און דאָס מײדל אַלײן איז אױך זײער אַ פֿײַן מײדל, און װילן װיל מיך יענער, ― פֿאַר װאָס זאָל דאָס נישט זײַן קײן שידוך? האַ? ובפֿרט שדכנים זײַנען פֿאַראַן באַ אונדז, ברוך השם, צװײ, לױפֿן זײ אַרום הין און צוריק, פֿון מיר צו יענעם און פֿון יענעם צו מיר, און טרײַבן האַלדז־און־נאַקן, ס'זאָל שױן גיכער זײַן, זײ האָבן קײן צײַט נישט, פֿאַרשטײט איר, זײ האָבן אַלײן טעכטער אַף חתונה מאַכן, און נאָך דערװאַקסענע דערצו. בין איך אײַך נישט אױסן.

הקיצור, ס'איז געבליבן, מיר זאָלן זיך צונױפֿקומען אַף אַ „װאָרט“. איז דאָך אָבער הײַנטיקע צײַטן נישט דאָס, װאָס אַמאָל, אַמאָל האָט מען אַ שידוך געטאָן מיט אַ קינד הינטער די אױגן גאָר, געקומען צו גײן אַהײם, אָפּגעגעבן מזל־טובֿ און גענוג. הײַנט איז גאָר געװאָרן אַ מאָדע, אַז מע מוז פֿריִער איבעררײדן מיט די קינדער, זײ זאָלן זיך פֿריִער אָנקוקן און זאָגן, צי זײ זײַנען זיך געפֿעלן, צי נײן? מע פֿאַרשפּאָרט זײ גאָר זאָגן ― זײ זעען זיך אַלײן… איז דאָך אַװדאי גוט. נעם איך מײַן בחור און טו אים אַ פֿרעג: „געפֿעלט דיר, אַ שטײגער, פּײסיניו, אַזעלכע און אַזעלכע?“ װערט ער רױט אַזױ װי פֿײַער און ענטפֿערט נישט דאָס צװײטע װאָרט. „געשװיגן איז גערעדט“, טראַכט איך מיר; „קײן תּשובֿה איז אױך אַ תּשובֿה“. אַי, װאָס ער איז רױט געװאָרן? מסתּמא האָט ער זיך פֿאַרשעמט. און ס'איז געבליבן, הײסט דאָס, אַז מע קומט זיך צונױף אױפֿדערנאַכט, פֿריִער, געװײנטלעך, באַ דער כּלה, נאָכדעם װעט מען זײַן באַ מיר ― נו, װאָס באַדאַרף מען נאָך? באַקט מען לעקעך און מע גרײט זיך אַף אַ װעטשערע, װי געװײנטלעך. בין איך אײַך נישט אױסן.

ױהי היום, איך שטײ־אױף אינדערפֿרי, גיט מען מיר אָפּ אַ בריװ. פֿון װאַנען איז אַ בריװ? עפּעס אַ בעל־עגלה האָט געבראַכט צו פֿירן. איך נעם דעם בריװ, עפֿן־אױף דעם בריװ, איך הײב אָן לײענען דעם בריװ ― איז מיר פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן. װאָס איז דאָס געװען פֿאַר אַ מין בריװ? אָט װעט איר באַלד האָרכן. דאָס שרײַבט מיר מײַן פּײסי, אַז איך זאָל נישט קײן פֿאַראיבל האָבן, װאָס ער איז אַװעקגעפֿאָרן מיט רײזלען ― איר הערט װערטער? ― אָן אונדזער װיסן חתונה האָבן ― איר הערט װערטער? אַז איך זאָל זיך גאָר נישט פּרוּװן, זאָגט ער, אַפֿילו זײ זוכן, װאָרעם זײ זײַנען שױן װײַט־װײַט, זאָגט ער, פֿון דאַנען ― איר הערט װערטער? און אַז זײ װעלן, אם־ירצה־השם, האָבן חופּה וקידושין, זאָגט ער, װעלן זײ נאָכדעם קומען צוריק… װי געפֿעלט אײַך עפּעס אַזאַ מין בריװל? מילא, פֿון מײַן װײַב שמועסט מען נישט: זי איז געפֿאַלן דרײַ מאָל חלשות, װאָרעם ס'איז דאָך דורך איר דער סקאַנדאַל; רײזל איז דאָך איר פּלימעניצע, נישט מײַנע. „נאַ, זאָג איך צו איר, האָסט אױסגעהאָדעװעט אַ שלאַנג אַף דײַן שױס“… און האָב מײַן גאַנץ ביטער האַרץ אױסגעלאָזט צו איר, געװײנטלעך, מכבד געװען, װי זי איז װערט. בין איך אײַך נישט אױסן.

איך באַדאַרף אײַך נישט דערצײלן, איר פֿאַרשטײט אַלײן, װי װײַט דאָס האָט מיך געברענט און געבראָטן. סטײַטש, מע נעמט אַ פֿרעמד קינד, אַן אָרעמע, אַ נאַקעטע יתומה, מע האָדעװעט זי אױס און מע װיל זי גליקלעך מאַכן ― גײט זי און טוט־אָפּ אַזאַ זאַך, פֿירט־אַרױף מײַן ברודערס קינד אַף אַ גליטש! איך האָב געשריִען, געטופּעט מיט די פֿיס, געריסן אַף זיך די האָר פֿונעם קאָפּ ― שיִער נישט משוגע געװאָרן! און צוריק װידער האָב איך מיך באַטראַכט: װאָס, אַ שטײגער, װעט מיר העלפֿן מײַן כּעס? װאָס װעל איך מאַכן מיט מײַן טופּען מיט די פֿיס? מע באַדאַרף עפּעס אָנהײבן טאָן, טאָמער װעל איך נאָך פֿאַרכאַפּן און װעל קאָנען עפּעס העלפֿן? האָב איך מיך, ראשית חכמה, אַ װאָרף געטאָן צו „נאַטשאַלסטװע“, אונטערגעשמירט מיט אַ כאַבאַרל, און האָב אױפֿגעגעבן, אַז באַ מיר איז געװען אַ פּלימעניצע אַזעלכע און אַזעלכע, האָט זי מיך באַגנבֿעט און האָט איבערגערעדט מײַן זון, ער איז געװען באַ מיר פֿאַרשריבן פֿאַר אַ זון, און איז מיט אים אַנטלאָפֿן, איך װײס נישט װוּהין. נאָכדעם האָב איך אָנגעהױבן שיטן מיט געלט, צעשיקט דעפּעשן אין אַלע אַרבע־פּינות־העולם, אין אַלע שטעט און שטעטלעך פֿון דער סבֿיבֿה ― און גאָט האָט מיר געהאָלפֿן, מע האָט זײ געפּאַקט. װוּ האָט מען זײ געפּאַקט? טאַקע נישט װײַט פֿון אונדז, אין אַ קלײן שטעטל. מזל־טובֿ!

אַז ס'איז אָנגעקומען צו מיר די גוטע ידיעה, אַז מען האָט זײ געפּאַקט, האָבן מיר זיך אױפֿגעזעצט מיט נאַטשאַלסטװע און מיר זײַנען געפֿאָרן גלײַך אַהין, אין יענעם שטעטל אַרײַן. מילא, איך זאָל אײַך דערצײלן פֿון דער נסיעה ― איז נישט שײך צו זאָגן. איך בין געװען אין אײנע פּחדים. איך האָב אַלץ מורא געהאַט, טאָמער, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, מע שטעלט דאָרט אַ חופּה, איז דאָך פֿאַרפֿאַלן, װי זאָגט ער, די קו מיטן שטריקל… גאָט האָט מיר געהאָלפֿן, מיר זײַנען געקומען צו פֿאָרן ― זײ האָבן נאָך קײן חופּה נישט געשטעלט. נאָר װאָס דען? אַ נײַער אומגליק: אַזױ װי איך האָב אײַנגעגעבן, אַז מע האָט מיך באַגנבֿעט, לכן האָט מען זײ דערװײַלע, ביז עפּעס־װאָס, אײַנגעזעצט. אײַנגעזעצט — איז דאָך מיר געװאָרן שלעכט, געמאַכט אַ גװאַלד, אַז באַגנבֿעט האָט מיך ז י , די פּלימעניצע הײסט דאָס, און ער, דער זון הײסט דאָס, ער האָט זיך דאָך גערעכנט פֿאַר מײַן זון, איז רײן. עס קומט צו עפּעס, מע װיל אים שױן אַרױסלאָזן, פּײסין הײסט דאָס, מאַכט ער: „אױב מע האָט געגנבֿעט, האָבן זײ, זאָגט ער, בײדע געגנבֿעט“. איר הערט װערטער? דאָס האָט זי אים, די ימח־שמוניצע, אַרױפֿגעפֿירט, ער זאָל אַזױ זאָגן. אַ הולטײַקע קאָן!… נו, טאָר מען זײַן אַ גוטער? באַדאַרף מען רחמנות האָבן אַף אַן אָרעמער יתומה? איך פֿרעג אײַך אַלײן ― איז כּדאַי? װאָס טױג אײַך, עס האָט מיך געקאָסט גענוג בלוט, ביז איך האָב זײ אַרױסגענומען, װאָרעם צוליב אים האָב איך געמוזט זי אױך אָפּרײניקן ― און מיר זײַנען געקומען אַהײם. בין איך אײַך נישט אױסן.

געװײנטלעך, האָב איך זי צו מיר אין שטוב מער נישט אַרײַנגעלאָזט. איך האָב איר אָפּגעדונגען אַ קװאַרטיר און קעסט טאַקע באַ אירן אַ קרובֿ אין אַ דאָרף, משה־מאיר הײסט ער, אַ פּראָסטער ייִד, אַ דאָרפֿסמאַן, און מײַן פּײסין האָב איך גענומען אַהײם, גענוג גערעדט איבער אים: „סטײַטש, איך נעם דיך און שרײַב דיך צו צו מיר, װי אַן אײגענעם זון, און װיל דיר געבן עטלעכע טױזנט קערבלעך נדן, און מאַך דיך פֿאַרן יורש מיט אַלצדינג, ― גײסטו און מאַכסט מיר אַזאַ סקאַנדאַל!“ זאָגט ער: „װאָס איז דאָ דער סקאַנדאַל? זי איז אײַך אַ פּלימעניצע, איך בין אײַך אַ פּלימעניק ― אַלץ אײן ייִחוס“. זאָג איך: „װאָס גלײַכסטו זיך צו איר? דײַן טאַטע איז געװען, זאָג איך, מיר אַן אײגענער ברודער און אַ לײַטישער מענטש, און איר פֿאָטער איז געװען, זאָל ער מיר מוחל זײַן, אַ שאַרלאַטושקע, זאָג איך, אַ קאַרטיאָזשניק“… איך טו אַ קוק ― מײַן װײַב חלשט. אַ טאַרעראַם, אַ געפּילדער. װאָס איז? זי קאָן נישט הערן, למאַי מע רעדט אַף איר שװעסטערס מאַן. זײ זײַנען שױן, זאָגט זי, בײדע אַף דער אמתער װעלט, באַדאַרף מען זײ לאָזן צו־רו. איר הערט װערטער? „ער איז אָבער פֿאָרט געװען, זאָג איך, זאָל ער מיר מוחל זײַן, אַן אױסװוּרף!“ זי חלשט װײַטער ― אַזאַ אומגליק, אַ גלות, מע קאָן באַ זיך אין שטוב קײן װאָרט נישט אױסרײדן! בין איך אײַך נישט אױסן.

בקיצור, איך האָב מײַן פּײסין גענומען רעכט אין די ידים אַרײַן און האָב אָנגעהױבן אַכטונג געבן, קוקן אַף אים מיט אױגן, ער זאָל מיר נישט מאַכן נאָכאַמאָל דאָס שפּיל. און גאָט האָט מיר געהאָלפֿן, ער איז אַװעקגעגאַנגען בדרך הישר, האָט זיך געלאָזט אײַנרײדן און איז געװאָרן אַ חתן צו מזל, נישט פֿון אַזאַ אַי־אַי־אַי, נאָר פֿאָרט פֿון אַ בעל־הבתּיש אָרט, מיט אַ מחותּן, מיט אַ נאָמען, מיט נדן, מיט… מיט… מיט… װי מיר שטײט־אָן ― און איך בין געװען אַפֿן זיבעטן הימל. איז דאָך גוט, אַיאָ? האָט־זשע צײַט, װעט איר עפּעס הערן אַ מעשׂה.

איך קום צו גײן פֿון געשעפֿט אײנמאָל אַהײם עסן אָנבײַסן, איך װאַש מיך, זעץ מיך צום טיש, מאַך המוציא, איך קוק מיך אַרום ― נישטאָ פּײסי! פֿליט מיר דורך אַ מחשבֿה אין קאָפּ: אפֿשר האָט ער װידער געמאַכט אַ ױבֿרח? איך נעם מיך צו מײַנער: װוּ איז פּײסי? זאָגט זי: זי װײס נישט. אָפּגעגעסן, לױף איך אַרױס אין שטאָט, אַהער, אַהין ― קײנער װײס נישט! שיק איך דאָך אַװעק אַ שליח אין דאָרף אַרײַן צום קרובֿ, צו משה־מאירן, געװאָרע װערן, װאָס מאַכט עפּעס רײזל? ענטפֿערט ער מיר דורך אַ בריװל, אַז זי איז נאָך נעכטן אַװעקגעפֿאָרן, געזאָגט, אַז זי פֿאָרט אין שטאָט אַרײַן אַף קבֿר־אָבֿות. האָב איך גענוג מסתּמא געאַרבעט, אױסגעלאָזט מײַן גאַנץ ביטער האַרץ צום װײַב, געװײנטלעך, װאָרעם ס'איז דאָך דורך איר אַלע אומגליקן ― ס'איז דאָך איר פּלימעניצע! בין איך אײַך נישט אױסן.

איך לױף אַװעק אין פּאָליציע, איך קלאַפּ אומעטום דעפּעשן, צעשיק מענטשן, שיט מיט גאָלד ― נישטאָ, װי אין װאַסער אַרײַן! איך אַרבעט, איך שרײַ, איך בין אױס מענטש ― עס העלפֿט נישט! װאָס טױג אײַך ― ס'איז אַװעקגעגאַנגען דרײַ װאָכן, איך בין שיִער נישט משוגע געװאָרן! פּלוצעם קומט מיר אָן אַ בריװ מיט אַ מזל־טובֿ, אַז זײ האָבן, ברוך־השם, חתונה געהאַט אין אַ גוטער שעה, און האָבן שױן הײַנט פֿאַר מיר קײן מורא נישט ― איר הערט װערטער? אַז מע װעט שױן איצט נאָך זײ מער נישט נאָכלױפֿן, מע װעט שױן אַף זײ קײן בילבולים נישט אױסטראַכטן ― איר הערט װערטער? אַז זײ האָבן זיך ליב געהאַט פֿון קינדװײַז אָן און האָבן, דאַנקען גאָט, דערגרײכט אַלצדינג, װאָס זײ האָבן געװאָלט. אַי, װוּ װעלן זײ נעמען אַף צו לעבן? זאָל מען זיך פֿאַר זײ גאָרנישט זאָרגן: ער לערנט און גרײט זיך צום עקזאַמען אַרײַן אין אוני־װערזיטעט שטודירן אַף דאָקטער, און זי לערנט זיך אַף אַקושאָרקע ― איר הערט װערטער? און דערװײַל גיבן זײ בײדע שטונדן און פֿאַרדינען, מיט גאָטס הילף, ביז פֿופֿצן קאַרבן אַ חודש, קאָסט זײ די דירה זעקס מיט אַ האַלבן, אַכט צאָלן זײ פֿאַר עסן, און אַפֿן איבעריקן איז גאָט אַ פֿאָטער ― איר הערט װערטער?… נו־נו, קלער איך מיר, איר װעט אַביסל פֿריִער אונטערפּגרן גוט פֿאַר הונגער, װעט איר זיך אָנהײבן בעטן באַ מיר, װעל איך אײַך באַװײַזן, װער עלטער איז! און צו מײַן װײַב זאָג איך: „הײַנט זעסטו, זאָג איך, װאָס הײסט אַ ביטערער שורש? פֿון אַזאַ טאַטן אַ שאַרלאַטאַן, אַ קאַרטיאָזשניק, זאָג איך, קאָן דען עפּעס אַרױסקומען רעכטס?“ וכדומה אַזעלכע שטעכװערטער זאָג איך צו איר, און איר זאָלט זאָגן, זי זאָל דאָס מיר ענטפֿערן דאָס אַנדערע װאָרט! „פֿלעגסט דאָך, זאָג איך, אַמאָל חלשן, אַז איך האָב גערעדט אַף דײַן שװאָגערוק, פֿאַרװאָס חלשסטו הײַנט נישט?“ ענטפֿערט די װאַנט? אַזױ ענטפֿערט זי. „דו מײנסט, זאָג איך, אַז איך װײס נישט, אַז דו האַלטסט מיט זײ, אַז דו ביסט מיט זײ יד־אַחת, זאָג איך, אַז סע װאַקסט אינגאַנצן פֿון דיר?“ זי שװײַגט, ענטפֿערט נישט דאָס אַנדערע װאָרט. װאָס קאָן זי מיר, אַ שטײגער, ענטפֿערן, אַז זי פֿילט, אַז איך בין גערעכט? זי װײס, אַז סע פֿאַרדריסט מיך. פֿאַר װאָס קומט מיר ― פֿאַר מײַן גוטסקײט, מע זאָל מיר אַזױ צאָלן? בין איך אײַך נישט אױסן.

נאָר איר מײנט אַװדאי, איר זײַט שױן פֿאַרטיק? האַרט אױס, איר װעט נאָך האָרכן שענערס.

בקיצור, ס'איז אַװעקגעגאַנגען אַ יאָר, בריװלעך שרײַבן זײ, נאָר פֿון געלט דערמאָנען זײ נישט אַ װאָרט. פּלוצעם קומט מיר אָן אַ מזל־טובֿ ― זי האָט געהאַט אַ ייִנגל און מע רופֿט אונדז אַפֿן ברית! רוף איך מיך אָן צו מײַן װײַב: „מזל־טובֿ דיר מיט דײַן נחת, אַן אָנגעלײגטער ברית, זאָג איך, און אַ נאָמען נאָך דײַן שײנעם שװאָגערוק“… ענטפֿערט זי מיר נישט, נאָר זי װערט בלײך װי די װאַנט, טוט זיך אָן און גײט אַװעק פֿון שטוב. קלער איך מיר: מסתּמא װעט זי באַלד קומען. איך װאַרט אַ שעה, איך װאַרט צװײ, איך װאַרט דרײַ, איך װאַרט פֿיר, ס'איז שױן פֿאַרנאַכט, ס'איז שױן שטאָק־נאַכט ― נישטאָ זי! אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע! װאָס טױג אײַך ― זי איז אַװעקגעפֿאָרן צו זײ, און פֿון דעמאָלט אָן, שױן באַלד צװײ יאָר, זי קומט נישט צוריק און הײבט גאָר נישט אָן צו קלערן מכּח קומען אַהײם! האָט איר געהערט אַמאָל אַזאַ מעשׂה? פֿריִער האָב איך געװאַרט, טאָמער װעט זי מיר שרײַבן אַ בריװל. און אַז איך האָב געזען, זי שרײַבט נישט, האָב איך א י ר אַװעקגעשריבן אַ בריװל, און שרײַב איר: „היתּכן? װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט דאָס פֿאַר דער װעלט?!“ ענטפֿערט זי מיר, אַז איר װעלט איז דאָרטן, באַ אירע קינדער ― איר הערט װערטער? אַז דאָס אײניקל, װאָס איז געבױרן געװאָרן, ― ער הײסט דװקא הערשעלע, נאָך מײַן ברודער הערשל ― איז באַ איר טײַערער פֿון אַכצן װעלטן. ס'איז אַזאַ הערשעלע, זאָגט זי, װאָס מע קריגט דאָס נישט, מע זאָל אױספֿאָרן די גאַנצע װעלט פֿון אײן עק ביזן אַנדערן. און װינטשעװעט מיר, איך זאָל זיך עלטערן אין עושר און אין כּבֿוד אַלײן אָן איר ― איר הערט װערטער?…

שרײַב איך דאָך איר נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל, און זאָג איר מיטן האַרבן װאָרט, אַז איך װעל נישט שיקן קײן גראָשן! ענטפֿערט זי מיר, אַז זי דאַרף נישט מײַן געלט ― איר הערט װערטער? שרײַב איך איר װידער אַװעק אַ בריװ, אַז איך בין זײ אַלע מעבֿיר־נחלה און װעל אָפּזאָגן דאָס גאַנצע געלט אַף עולמות! פֿױלט זי זיך נישט און ענטפֿערט מיר אָפּ, אַז זי האָט צו מיר קײן טענות נישט ― איר הערט װערטער? אַז זי לעבט דאָרטן באַ די קינדער מיט כּבֿוד, הלװאַי װײַטער נישט ערגער, װאָרעם פּײסי איז שױן אַרײַן אין אוניװערזיטעט און רײזל איז שױן באַלד אַן אַקושאָרקע. זײ פֿאַרדינען שױן אַזױ גרױס, װי זיבעציק קאַרבן אַ חודש ― איר הערט װערטער? און מכּח מעבֿיר־נחלה זײַן, זאָגט זי, מעג איך מײַן גאַנץ פֿאַרמעגן אַװעקשענקען אַפֿילו הײַנטיקן טאָג װעמען איך װיל, אַפֿילו אַף אַ קלױסטער ― איר הערט װערטער? און לאָזט־אױס, אַז איך בין אַ רײנער משוגענער. די װעלט, זאָגט זי, שטעקט מיך אַרום מיט פֿעדערן פֿאַר דער מעשׂה, װאָס איך האָב אָפּגעטאָן. „װאָס איז דאָ, זאָגט זי, דער אומגליק? װאָס דײַן ברודערס זון האָט גענומען מײַן שװעסטערס טאָכטער? װאָס שטײט דיר דאָ אַזױ נישט אָן, דו נאַרישער לעקיש?“ ― איר הערט װערטער? „דו זאָלסט, זאָגט זי, זײַן דאָ און אַ קוק טאָן אַפֿן קינד, אַף הערשעלען, װי ער װײַזט מיטן פֿינגער אַפֿן זײדנס פּאַטרעט און מאַכט „דיע־דיאַ“, װאָלסטו זיך, זאָגט זי, אַלײן געגעבן דרײַ פּעטש“ ― איר הערט װערטער? אַזױ שרײַבט זי מיר פֿון דאָרטן. בין איך אײַך נישט אױסן…

נו, באַדאַרף מען נישט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן? װי מײנט איר, ברענט דאָס מיך, אַ שטײגער, אַז איך קום צו גײן אַהײם און דרײ מיך אַרום אײנער אַלײן צװישן די פֿיר װענט? איך הײב מיך אָן באַרעכענען: װאָס איז מײַן לעבן, איך בעט אײַך, אַף דער װעלט? פֿאַר װאָס קומט מיר אַזאַ סוף? פֿאַר װאָס קומט מיר אַזאַ־נ־עלטער? פֿאַר װאָס און פֿאַר װען? פֿאַר מײַן גוטסקײט? פֿאַר מײַן פּאָדלע װײכן כאַראַקטער?… האָט קײן פֿאַראיבל נישט: אַז איך הײב אָן רײדן דערפֿון איז פֿאַר דאָסאַדע שטעלן זיך מיר טרערן, און איך קאָן נישט, איך קאָן נישט רײדן!

אױ, מע טאָר נישט זײַן קײן גוטער. הערט איר? מ ע ט אָ ר נ י ש ט ז ײַ ן ק ײ ן ג ו ט ע ר !

ענדע געשיכטע נומער פֿערצן.

געשריבן אין יאָר 1903

אַ נשׂרף

― אונדזערע ייִדן ― הער איך דרשענען אַ ייִדן הינטער מײַנע פּלײצעס און פּאַסאַזשירן הערן אים צו ― אונדזערע ייִדן, הערט איר, ס'איז דאָך נישט שײך צו זאָגן, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, ס'איז אַן עמא פּזיזא ― װאָס איז די טײַטש? ― מיט אַ ייִדן איז נאָר גוט קוגל עסן, דאַװנען פֿון אײן סידור, און ליגן אַף אײן בית־הקבֿרות, און אַ רוח אין זײ אין טאַטן, און גאָרנישט!…

איר פֿרעגט, װאָס בין איך אַזױ אָנגעדרודלט און װאָס ליאַפּע איך אַזױ אַף ייִדן? איר זאָלט האָבן אַף זיך מײַן פּעקל און ייִדן זאָלן אײַך אַזױ טאָן, װי מע טוט מיר, װאָלט איר אָנגעכאַפּט מענטשן אין די גאַסן, אָדער איר װאָלט געשלאָגן מיט אַ שטעקן! נאָר גאָרנישט, איך בין אַזאַ ייִד, װאָס קאַטאָרע איך האָב פֿײַנט קריגן זיך מיט אַ װעלט. איך גײ תּמיד מיט דעם גאַנג: לאָז מײַנס איבערגײן, אָדער װי שטײט דאָרט: עולם כּמנהגו ― װאָס איז די טײַטש? ― לאָז זיך מיט זײ גאָט רעכענען, און אַ רוח אין זײ אין טאַטן, און גאָרנישט!…

הערט אַ מעשׂה: איך בין אַלײן, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַ באָהס־לעװער, פֿון אַ קלײן שטעטל, פֿון באָהסלעװ, אַ קלײנס, נאָר אַ װױלס, פֿון די שטעטלעך, װאָס מע זאָגט אַף זײ, אַז מע זאָל זײ געדיכט זײען און שיטער אױפֿגײן; פֿון די שטעטלעך, װאָס אַז מע װיל עמעצן רעכט באַשטראָפֿן, זאָל מען אים נישט פֿאַרשיקן קײן סיביר ― פֿע! ― צו אונדז קײן באָהסלעװ זאָל מען אים פֿאַרשיקן, און מאַכן אים פֿאַר אַ קרעמער, און געבן אים קרעדיט, ער זאָל קאָנען רעכט אָנזעצן, און נאָכדעם זאָל