צװישן די פֿאַרשײדענע טיפּן, װאָס דאָס ייִדישע לעבן גיט אַרױס, געפֿינען זיך אַזעלכע, װאָס האַלטן בײַם אַװעקגײן, װאָס שטאַרבן אָפּ. מאָלן לעבעדיקע מענטשן איז אַ תּענוג; באַשרײַבן די טיפּן, װאָס שטאַרבן אָפּ, איז אַ מיצװה. זײ בעטן זיך: „מאָלט אונדז, באַשרײַבט אונדז; לאָמיר נישט פֿאַרגעסן װערן פֿונעם קומענדיקן דור“… אַזעלכע טיפּן גיב איך אַ גאַנץ בינטל, אַ סעריע. אײניקע פֿון זײ ― אָט דאָ, צוליב עשׂרת־ימי־תּשובֿה; די איבעריקע ― בײַ אַנדערע געלעגנהײטן.
דער טאָג פֿון ערבֿ יום־כּיפּור זאָל זײַן דרײַ מאָל אַזױ גרױס װי ער איז, װאָלט ער אױך געװען קאַרג פֿאַר נח־װאָלף דעם קצבֿ, ער זאָל פֿאַרטיק װערן מיט זײַן אַרבעט ביז דער גרױסער ערבֿ־יום־כּיפּורדיקער מינחה.
און אַרבעט האָט נח־װאָלף גענוג ― ער דאַרף זיך איבערבעטן מיט אַ שטאָט ייִדן, בעטן מחילה בײַ אַלע זײַנע קונים, װאָס קױפֿן בײַ אים פֿלײש, און בײַ אַלע זײַנע שכנים, װאָס װױנען מיט אים אױף אײן גאַס, װאָס שטײען מיט אים אַ קלײט נעבן אַ קלײט, און װאָס זיצן מיט אים אַ שטאָט נעבן אַ שטאָט אין דער קצבֿישער קלױז.
ס'איז נישטאָ אין שטאָט אַ מענטש, װאָס נח־װאָלף דער קצבֿ זאָל מיט אים נישט האָבן געהאַט עפּעס אַ סטיטשקע. נישט מחמת נח־װאָלף דער קצבֿ איז, חלילה, אַזאַ שלעכטער מענטש, נאָך ס'איז בײַ אים, װי ער אַלײן זאָגט אױף זיך, אַ פּאָדלער כאַראַקטער ― זיך קריגן מיט דער װעלט.
קומט איר צו אים אין יאַטקע נאָך פֿלײש, זאָל ער אײַך אָפּבאָדן מיט אַ שעפֿל קאַלט װאַסער, ער װײס אַלײן נישט, פֿאַר װאָס.
עס קומט אַרײַן אַ בעל־הביתטע.
― רב נח־װאָלף, האָט איר פֿריש פֿלײש?
ענטפֿערט איר נח־װאָלף:
― װי קומט צו מיר פֿריש? פֿאַרשטונקען פֿלײש, אױב איר דאַרפֿט, קאָנט איר בײַ מיר קריגן…
אָדער:
― רב נח־װאָלף, גיט מיר עפּעס אַ גוטן חלק.
― איך װעל אײַך געבן סאַמע דעם חלק, װעלכן איר פֿאַרדינט…
אָדער:
― װאָס גיט איר עס מיר פֿאַר אַ נבֿלה, װאָלט איך װעלן װיסן?
― װי קומט אַ נבֿלה זײַן אַ מבֿין אױף אַ נבֿלה?…
אָט אַזױ גראָב באַגײט זיך נח־װאָלף מיט זײַנע קונהטעס די בעל־הביתטעס. פֿון דינסטן שמועסט מען נישט. אַ דינסט, אַז זי דאַרף גײן אין יאַטקע אַרײַן, פֿאַרשעלט זי זיך איר געבײן. זי װײס פֿריִער, אַז פֿון נח־װאָלף דעם קצבֿ װעט זי נישט גוט אָפּשנײַדן: אָדער ער װעט איר דערלאַנגען מיט אַ לעקער איבערן פּנים פֿון אױבן אַראָפּ, אָדער ער װעט איר אָנטאָן דעם קױש אױפֿן קאָפּ, אָדער ער װעט זי גאָר דורכטרײַבן:
― גײ דיר, גײ געזונטערהײט צו אַן אַנדערן, פֿאַראַן גענוג קצבֿים אָן מיר.
פֿונדעסטװעגן, אײנס צום אַנדערן געהער זיך נישט אָן. נח־װאָלף דער קצבֿ איז טאַקע אַ כּעסן, אַ משוגענער, און דאָך װעט מען צו קײן אַנדערן נישט גײן, װאָרעם נח־װאָלף דער קצבֿ איז דער ערלעכסטער פֿון אַלע קצבֿים. אַלע װײסן, אַז זײַן װאָג איז אַ װאָג און זײַן װאָרט איז אַ װאָרט. זאָגט ער אײַך, אַז דאָס פֿלײש איז נעכטן געקױלעט, דאַרפֿט איר אים דאָס אַנדערע מאָל נישט איבערפֿרעגן. זאָגט ער אײַך צו אַ מילץ, אַ לונג־און־לעבער אָדער אַ פֿוס אױף שבת ― קאָנט איר שלאָפֿן רויִק. הײַנט װעט ער אײַך נישט אַרײַנגײן אין קײן גנבֿהשע שטיק מיט דער דינסט און נישט מאַכן יד־אַחת מיט די קצבֿים, און דעריבער גראָבן אױף אים די דינסטן, װי װײַט זײ קאָנען, און די קצבֿים װאָלטן אים דערטרונקען אין אַ לעפֿל װאַסער. װי אַ בײן אין האַלדז שטײט זײ נח־װאָלף. אַ ייִד אַן עקשן, שפּאַרט ער זיך אײַן ― איז װי אַן אָקס פֿאַר דער שחיטה, פֿונעם אָרט נישט צו רירן.
און אַלײן זעט ער אױס אױך װי אַן אָקס, װי אַ װיזלטיר. אַ הױכער, אַ ברײטער, מיט אַ רױט פּנים און אַ פּאָר ידים. אַז ער נעמט האַקן פֿלײש, איז מיט אַזאַ רציחה, גלײַך װי דער אָקס אָדער די בהמה האָט עפּעס חוטא געװען און איז פֿאַרמישפּט געװאָרן צעהאַקט און צעשניטן צו װערן פֿון זײַנע הענט.
― אַ ייִד אַ רוצח! ― זאָגט מען אױף אים אין שטאָט און מע האָט פֿאַר אים מורא.
נאָר אױב אַ גאַנץ יאָר עסט זיך נח־װאָלף דער קצבֿ אײַן איטלעכן אין די בײנער אַרײַן, איז דאָס נאָר ביז תּשובֿה־טעג; און קומען די תּשובֿה־טעג, איז אים נישט צו דערקענען. פֿונעם ערשטן טאָג ראָש־חודש אלול װערט ער שױן אַן אַנדער מענטש. ער װערט פֿרום, האָט מורא פֿאַר גאָט און פֿאַר אַן עבֿירה און פֿאַר אַ בײזן חלום; הערט אױף צו קריגן זיך מיט די קצבֿים; צו די בעל־הביתטעס װערט ער װײך װי פּוטער, צו די דינסטן ― גוט, כאָטש לײג אים צו צו אַ מכּה ― גאָרנישט דער נח־װאָלף. אַפֿילו דאָס פֿלײש האַקן האַקט ער אָן רציחה, װי אַלע מאָל, נאָר פּאַװאָלינקע, מיט רחמים, גאָרנישט דער נח־װאָלף.
ערבֿ יום־כּיפּור װערט ער פֿאַרטיק פֿאַר פֿרי; פֿאַרשלאָסן די יאַטקע, דאַװנען האָט ער געדאַװנט מיטן ערשטן מנין, טוט ער אָן די יום־טובֿדיקע קאַפּאָטע און גײט פֿון שטוב צו שטוב צו אַלע זײַנע קונים און שכנים, פֿרײַנט און באַקאַנטע, זײ איבערבעטן, זיך מוחל זײַן:
― אַ גוט יום־טובֿ! טאָמער האָב איך אײַך אָנגערירט מיט אַ קרום װאָרט, בעט איך אײַך איבער און װינטש אײַך אַ חתימה טובֿה.
דערױף ענטפֿערט מען אים: „גם אַתּם, לאָז גאָט מוחל זײַן. ― און מע בעט אים זיצן און מען איז אים מכבד מיט לעקעך.
זינט די װעלט שטײט, האָט זי נאָך נישט געזען אַזאַ בײזן נפֿש, װי עזריאל דער פֿיליער.
אַ בײזער ייִד מיט בײזע אױגן, מיט גרױסע ברעמען, און מיט װאָנצעס אַזעלכע, װאָס שטעכן זיך, און מיט אַ באָרד, װי אַן אָנגעקלעפּטע, און אַ װאַטענע לײַבל טראָגט ער זומער און װינטער, װאָס סע זעען זיך אַרױס פֿון דעם די ציצית פֿון טלית־קטן און סע שמעקט מיט רױע פֿיש פֿאַר אַ מײַל.
אַ גאַנצע װאָך זעט מען אים נישט. נאָר אַלע ערבֿ־שבת און אַלע ערבֿ־יום־טובֿ קומט ער אַרױס אין מאַרק אַרײַן מיט אַ הױכן װאָגן פֿיש. אױפֿן װאָגן זיצט בײַ אים אַ מײדל מיט אַ שװאַרץ געשטופּלט פּנים און גיט אַכטונג אױף די פֿיש. און זײַן װײַב, מײטע די פֿיליערין, אַ ייִדענע אַ געשװאָלענע, שטײט בײַם װאָגן מיט אַ בעזמען אין האַנט און גיט אַכטונג אױף די פֿיש.
― פֿיש ― פֿיש ― פֿרישע ― צאַפּלדיקע ― װײַבעלעך ― אױף שבת!
אַזױ קלינגט אױס עזריאל דער פֿיליער אױף אַ קול מיט אַ שײנעם ניגון איבערן גאַנצן מאַרק און לאָזט נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון די װײַבער, װאָס האָבן באַלאַגערט דעם װאָגן פֿון אַלע זײַטן און כאַפּן די פֿיש בײַ די קעפּלעך, פֿאַרקוקן אין די זשאַברעס, טיטשען מיטן פֿינגער אין די אױגן אָדער אין די בײַכלעך אַרײַן ― און דאָס האָט עזריאל דער פֿיליער פֿײַנט, װי חזיר, טרײַבט ער אָפּ די װײַבער פֿונעם װאָגן:
― אין דער ערד אַרײַן! גענוג טאַפּן!
אָפּגעזאָגט דאָס דאָזיקע שטיל און גיך, רופֿט עזריאל דער פֿיליער װידער אױס אױף אַ ניגון מיט זײַן קלינגענדיקן קול:
― פֿיש ― פֿיש ― פֿרישע ― צאַפּלדיקע ― װײַבעלעך ― אױף שבת!
איטלעכע ייִדענע, זי מעג זײַן אַ בעל־הביתטע אָדער אַ דינסט, איז בײַ עזריאל דעם פֿיליער פֿאַררעכנט, אַז מע באַדאַרף אױף איר האָבן אַן אױג. דאָס הײסט, ער איז זי נישט חושד, חלילה, אַז זי איז אַ גנבֿטע, נאָר בײַ פֿיש איז נישט שײך. עזריאל דער פֿיליער האַלט, אַז די שענסטע נגידית און די ערלעכסטע צדקנית װעט זיך קװאַפּען אַמאָל, צװישן יאָ און נײן, בשעת בהלה, אַװעקצולקחענען אַ פֿישל, אַז קײנער װעט נישט זען: „פֿיש, זאָגט ער, איז אַ נסיון, װאָס פֿאַר אַ בעל־הביתטע איז שװער אױסצושטײן“… עס טרעפֿט אַלע יאָר אַ סקאַנדאַל: אַ װײַבל קריגט פֿון אים געפּאָטשט מיט אָ העכטל איבער די פּיסקעס. לױפֿט מען זיך צונױף, און עס װערט אַ געטומל. מענטשן שטעלן זיך אײַן פֿאַרן װײַבל, גיבן איר אַן עצה, זי זאָל אײַנגעבן צום מיראָװאָי אָדער שלעפּן צום רבֿ, נאָר װײַל דער בזיון איז גרױס, גרעסער פֿונעם װײטיק, צעגײט זיך עס מיט גאָרנישט.
אַ סך װײַבער קענען שױן עזריאלן. זײ װײסן, אַז אַלײן טאָר מען זיך צו זײַנע פֿיש נישט צורירן, אַזױ װי, להבֿדיל, צו גאָלד אָדער צו טײַערע שטײנער.
― װי טײַער איז בײַ אײַך הײַנט אַ פֿונט בריליאַנטן? ― פֿרעגט אים אַ װײַבל, שטײענדיק מיטן קױש דער װײַטן און װײַזנדיק מיטן מינדסטן פֿינגערל אױפֿן װאָגן.
― איך האַנדל מיט פֿיש, נישט מיט בריליאַנטן, ― ענטפֿערט איר עזריאל און איז זי נישט מזכּה אַפֿילו מיט אַ קוק פֿון זײַנע בײזע אױגן, און לאָזט אױס מיט אַ ניגון: „פֿיש ― פֿיש ― פֿרישע ― צאַפּלדיקע ― װײַבעלעך!“
―. אַ ייִד אַ ניכפּהניק! ― זאָגן אױף אים די װײַבער. זײ װאָלטן װעלן אים אױסמײַדן, איז אוממעגלעך: נישטאָ מער קײן פֿיליערס אין שטאָט, אױסער עזריאל דעם פֿיליער, כאָטש ציט זיך אױס און שטאַרבט, אָדער בלײַבט, חלילה, אָן פֿיש אױף שבת, װאָס איז נאָך ערגער װי געשטאָרבן, װאָרעם אַ מענטש, אַז ער שטאַרבט, װײס ער, אַז ער איז געשטאָרבן ― און אַן עק; און אַ װײַב, אַז זי קומט אַהײם אָן פֿיש אױף שבת, װעט זי שױן האָבן אַ װאָך פֿון איר מאַן ― אױף אַלע שׂונאים געזאָגט געװאָרן!
― ער זאָל װעלן אָנלײגן מיטן קאָפּ, נישט אום ערבֿ־יום־טובֿ דערמאָנענדיק!
אַזױ זאָגן אױף אים די װײַבער דעם טאָג, װאָס ערבֿ־יום־כּיפּור, און לױפֿן מיט די קאָשיקלעך אין מאַרק אַרײַן, האָבן מורא, חלילה, נישט פֿאַרשפּעטיקן, װאָרעם ערבֿ־יום־כּיפּור איז עזריאל זיך נוהג אױפֿשטײן כּאור, אַז גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, און אַז ייִדן קלײַבן זיך נאָך אין שול אַרײַן און קוקן אַרױס אױף לעקעך פֿונעם גבאי, איז שױן עזריאל אַ יום־טובֿדיקער. דאָס װאַטאָװע לײַבל האָט ער אַראָפּגעװאָרפֿן און אָנגעטאָן אַ גראָבע לאַסטיקענע קאַפּאָטע, װאָס ער טראָגט נאָר שבת און יום־טובֿ און װאָס סע שמעקט פֿונדעסטװעגן דורך און דורך מיט רױע פֿיש.
פֿריִער פֿון אַלע װעט זיך עזריאל דער פֿיליער פֿאַרפֿאַסטן. פֿריִער פֿון אַלע װעט ער קומען אין שול אַרײַן, װעט זיך אַװעקשטעלן מיטן פּנים צו דער װאַנט אױף אײנעם פֿון די לעצטע ערטער אין דרום־זײַט, און איבערגעדעקט מיטן טלית איבערן קאָפּ, װעט ער אױסשטײן אַ מעת־לעת אױף די פֿיס, נישט צוגעזעצט זיך אַפֿילו אױף אַ װײַלע. און דאַװנען װעט ער אין דער שטיל, קײנער װעט פֿון אים אַ װאָרט נישט הערן. און װײנען װעט ער אַ סך, קײנער װעט בײַ אים קײן טרער נישט זען.
נאָר דאָס װעט זײַן ערשט אױף דער נאַכט. דעם גאַנצן טאָג דאַרף ער אַרומגײן צו זײַנע קונים און קונהטעס, זײ איבערבעטן, זיך מוחל זײן:
― אַ גוט יום־טובֿ! טאָמער האָב איך אײַך אָנגערירט מיט אַ קרום װאָרט, בעט איך אײַך איבער און װינטש אײַך אַ חתימה טובֿה.
ענטפֿערט מען אים: „גם אַתּם, לאָז גאָט מוחל זײַן“, ― און מע בעט אים זיצן און מען איז אים מכבד מיט לעקעך.
הײסן הײסט ער זימל, נאָר רופֿן רופֿט מען אים „גאָנטע“. און גאָנטע רופֿט מען אים איבער דעם, װאָס ער איז אַ גאָנטע, אַ גזלן.
זימל איז טאַקע אַ באַרימטער מלמד, אַ גוטער בעל־תּנ″ך און אַ שײנער בעל־לשון־קודש; קײנער שלאָגט אָבער נישט אַזױ זײַנע תּלמידים, װי זימל־גאָנטע. אַלץ הײסט געשלאָגן! זימל הרגעט, ממיתט, מאַכט ברױן און בלױ. און שמײַסן שמײַסט ער ― זאָל זיך גאָט דערבאַרעמען! און מחמת זימל איז שױן אַ זקן, אַריבער שמונים, װאָס האָט אױסגעהאַלטן אױף זײַן שױס עטלעכע דורות, איז נישטאָ אין שטעטל כּמעט אײנער, װאָס זאָל זיך קאָנען באַרימען, אַז ער איז נישט געװען אַ געשמיסענער פֿון זימל־גאָנטע… זימל־גאָנטע ― דעם שבֿח מוז מען אים נאָכזאָגן ― לײגט נישט קײן כּבֿוד אױף קײנעם נישט: „יאָ שולדיק, נישט שולדיק, אַ נגידס אַ ייִנגל, אַ קבצנס אַ ייִנגל ― לײג זיך, װעל איך דיר אַרײַנצימבלען“.
אַרײַנצימבלען איז בײַ אים אַ שמעק טאַביקע. ס'איז געװען צײַטן, אַז גאָנטע איז נאָך געװען ייִנגער, פֿלעגט ער ברעכן בײנער, מאַכן ייִדישע קינדער פֿאַר קאַליקעס. אַ װערטעלע ― גאָנטע? אַ ייִד אַ גבֿר, אַ הױכער און אַ בײנערדיקער. רײכערט נישט, שמעקט נישט קײן טאַביקע, טרינקט נישט קײן בראָנפֿן, קוקט אָן אָ בריל, האָט נאָך כּמעט אַלע צײן אין מױל. אַ בערדל איז בײַ אים אַ שיטערס, געצײלטע האָר, װײַס װי זילבער. די הױט טרוקן און גלאַנציק, געל װי פּאַרמעט. פֿון די באַקן שטעקן אַרױס צװײ בײנער. אױפֿן שטערן מוראדיקע קנײטשן, אױף די הענט אָדערן, און אַ קול איז בײַ אים פֿון אַ לעמפּערט. קײן לעבעדיקער מענטש האָט נאָך נישט זוכה געװען אױף דעם דאָזיקן מוראדיקן פּנים צו זען אַ שמײכל. זײַן אײגן װײַב מיט זײַנע אײגענע קינדער האָבן פֿון אים קײנמאָל קײן גוט װאָרט נישט געהערט. נישט קײן מער מוראדיקע זאַך פֿאַר אָפּצושרעקן קלײנע קינדער, װי: „אָט גיב איך דיך אָפּ צו זימל־גאָנטע אין חדר אַרײַן!“ „גאָנטע־גזלן“ ― אַזױ רופֿט מען אים אין שטאָט.
נאָר אײן טאָג אין יאָר איז פֿאַראַן, װאָס גאָנטע װערט װײך װי װאַקס. די מוראדיקע קנײטשן פֿונעם שטערן װערן עטװאָס אױסגעגלעט, דאָס טרױעריקע גלאַנצנדיק־געל־פּאַרמעטענע פּנים װערט עטװאָס פֿאַררױטלט און אױף די אײביק שטרענגע ליפּן באַװײַזט זיך װי אַ מין טרױעריק שמײכעלע, װי בײַ אַ קלײן קינד, בעת עס קלײַבט זיך אָנהײבן צו װײנען. דאָס איז דער טאָג פֿון ערבֿ יום־כּיפּור.
געקומען פֿון מרחץ אַן אױסגעצװאָגענער און אַן אָפּגעװאַשענער, צעקעמט די געצײלטע זילבערנע האָר אױף אַלע זײַטן און אָנגעטאָן די יום־טובֿדיקע צעהאַקטע נאָר אַטלעסענע קאַפּאָטע און דאָס פּליושענע היטל מיטן מוראדיק ברײטן דעניק, גײט ער אום, שאַרנדיק מיט די פּאַנטאָפֿל, פֿון שטוב צו שטוב, צו אַלע זײַנע בעלי־בתּים, װאָס זײַנען אַלע אַמאָל געװען זײַנע תּלמידים, זײ איבערבעטן, זיך מוחל זײַן:
― אַ גוט יום־טובֿ! טאָמער האָב איך אײַך אָנגערירט מיט אַ קרום װאָרט, בעט איך אײַך איבער און װינטש אײַך אַ חתימה טובֿה.
ענטפֿערט מען אים: „גם אַתּם, לאָז גאָט מוחל זײַן“, ― און מע בעט אים זיצן און מען איז אים מכבד מיט לעקעך.
דער װאָס מײנט, אַז אַ בעל־עגלה איז אַ מענטש, װאָס קײנער איז נישט מחויבֿ צו לײַדן פֿון אים גלות, האָט אָ טעות.
רב משה־װעלװל בעל־עגלה איז נישט גלײַך צו אַלע אַנדערע בעליעגלות. דער נאָמען אַלײן: „רב משה־װעלװל“ ― זאָגט שױן גענוג. און בסך־הכּל איז ער גאָר אַ ייִד אַ בעל־הבית, און אַ ייִד װאָס דאַװנט, און אַ ייִד װאָס קוקט אַרײַן אין די קלײנע אותיות, און אַ ייִד װאָס פֿאַרשטײט אַ פּסוק חומש מיט רש″י און קאָן טרעפֿן אַ שטיקל „באר מים חײם“.
קומט ער אױף אַן אַכסניא, אָדער אין אַ קרעטשמע, און ס'איז דאָ אַ מנין, בינדט ער אַרום די פֿאַרסמאַלעװעטע כלאַמידע מיט אַ רױטער פֿאַטשײלע, שטעלט זיך אַװעק מיטן פּנים צו דער װאַנט, דאַװנט אָפּ אַ מינחהלע, אַפֿילו אױף אַ הײזעריק פֿאַרדומפּן קול און אַביסל אונטער דער נאָז, נאָר מיט אַלע דרײדלעך, מעשׂה חזן.
בטבֿע איז רב משה־װעלװל אַ ייִד דװקא אַ פֿרײלעכער און אַ שטיק װערטלזאָגער, און אױף אַ שׂימחה ― אַ הוליאַק, אַ גאַנצער לץ, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק. אַ פּנים איז בײַ אים װי פֿון מעטאַל ― נישט מעש, נישט בלעך, נאָר גלאַנצנדיק־רױטלעך, און אַ נאָז כּמו װי אַ צעפּלאַצטע אָדער אַ צעשלאָגענע, װאָס דערפֿאַר קומט אױס בײַ אים דאָס לשון אַ ביסעלע דאָסיק, פֿאָנפֿעװאַטע. באָרד און פּאות טראָגט ער, װי אַ גוטער ייִד, אַ כלאַמידע אַ לײַװנטענע, נאָר אַ לאַנגע ביז דער ערד, מיט אַ בײַטש פֿונדעסטװעגן אין די הענט אַ לאַנגע, שטיװל ― גוט אָנגעשמירטע מיט סמאָלע, װי אַ בעל־עגלה שטײט אָן, און אַן עזות־פּנים איז ער, װי דרײַסיק בעלי־עגלות אינאײנעם.
לאָז עמעצער זיך אײַנשטעלן אים זאָגן גלאַט „משה־װעלװל“, נישט „רב משה־װעלװל“, איז חיות נישט זיכער!
אָדער, אַ שטײגער, זײַט אַ בריה, אױב איר זײַט אַ דאָרטיקער בעל־הבית, און פּרוּװט אַװעקזעצן זיך בײַ דער באַן, למשל, אױף אַן אַנדער בעל־עגלה, בעת ער, רב משה־װעלװל, איז דאָ און קוקט אַרױס אױף פּאַרשױנען, איז דעמאָלט אַז אָך און װײ צו אײַך און צו יענעם בעל־עגלה און צו זײַנע סוסים. ער װעט אײַך מאַכן מיט דער בלאָטע גלײַך. און איר װעט שױן פֿאַרזאָגן אַ צענטן, אַז איר קומט מיט דען באַן, זאָלט איר אײַך קודם גוט אַרומזען, צי איז נישטאָ ערגעץ רב משה־װעלװל מיט זײַנע סוסים.
אָדער פּרוּװט זיך שאַפֿן מיט אים, װי מע שאַפֿט זיך מיט אַ בעל־עגלה, און זאָגט אים נישט: „זײַט־זשע מוחל, רב משה־װעלװל!“ אָדער: „איר װעט אײַך מטריח זײַן, רב משה־װעלװל“… און האָט איר זיך אַרױפֿגעזעצט בײַ אים אין װאָגן, באַדאַרפֿט איר געדענקען, אַז איר זיצט נישט בײַ אַבי װעמען, נאָר בײַ רב משה־װעלװלען, און אַז רב משה־װעלװל װעט אײַך הײסן קריכן אין בױד, װעט איר קריכן, און אַז ער װעט אײַך הײסן אַװעקזעצן זיך פּאָריטש, אַקעגן, װעט איר זיצן, און אַז ער װעט אײַך הײסן גײן אַרױף־אַ־באַרג מחילה צופֿוס, װעט איר גײן. קײן דעות, װעמען ער זאָל נעמען אין װאָגן אַרײַן, װעט איר אים נישט זאָגן. און אַז איר װעט אים זאָגן, װעט זיך אײַך נישט העלפֿן. איר װעט נאָך װערן אָפּגעזידלט פֿון קאָפּ ביז פֿיס און װעט זײַן גערן, אַז ער װעט אײַך נישט אַרױסזעצן פֿון װאָגן אין מיטן װעג.
שולדיק אין דעם איז נישט רב משה־װעלװל, נאָר טאַקע די שטאָט גופֿא. װי אַזױ מע פֿאַרװיגט אַ מענטשן, אַזױ פֿירט ער זיך אױף. די שטאָט האָט געמאַכט פֿון אים אַ גאַנצן יש, טראָגט זיך אַרום מיט זײַן תּורה, באַרימט זיך מיט זײַן פֿרומקײט און ייִדישקײט, מײנט ער, אַז לעקיש איז זײַן פֿעטער, און קריכט אַלעמען אױפֿן קאָפּ און זידלט איטלעכן באַזונדער, מאַכט אים מיט דער בלאָטע גלײַך.
― אַ מכּה אַשר לא כּתובֿה בתּורה! ― רופֿט מען אים אין שטאָט און מע היט זיך פֿאַר אים, װי פֿאַר פֿײַער. מיט אַן איבעריק װאָרט איז מען מיט אים נישט זיכער. סכּנת־נפֿשות!
נאָר אײן טאָג אין יאָר איז פֿאַראַן אַזעלכער, ― דאָס איז דער טאָג פֿון ערבֿ יום־כּיפּור ― װאָס דעמאָלט קאָנט איר זײַן זיכער, אַז ער װעט אײַך נישט זאַטשעפּען. אַדרבא, ער קומט צו אײַך אַ יום־טובֿדיקער מיט אַ קנאַקנדיקער ליוסטרינענער קאַפּאָטע און מיט אַ נײַעם קאַשקעט אױפֿן קאָפּ. פֿונעם װײַסן העמד קוקט אַרױס אַ מאָדנער ברײטער קאָלנער, אָפּגעלײגט מיט צװײ שפּיצעכיקע עקן אױפֿן האַלדז. אױף זײַן בלעכן־מעשן פּנים איז אױסגעגאָסן דאָס װאָרט „יום־טובֿ“, און אַלײן קומט ער אַרײַן צו איטלעכן מיט אַ ברײטן „גוט יום־טובֿ“, איבערבעטן, זיך מוחל זײַן:
― אַ גוט יום־טובֿ! טאָמער האָב איך אײַך אָנגערירט מיט אַ קרום װאָרט, בעט איך אײַך איבער און װינטש אײַך אַ חתימה טובֿה.
ענטפֿערט מען אים: „גם אַתּם, לאָז גאָט מוחל זײַן“, ― און מע בעט אים זיצן און מען איז אים מכבד מיט לעקעך.
― די גאַנצע שטאָט איז בײַ מיר אין די הענט, כּחומד ביד־היוצר ― װי אַ פֿערדל אין אַ װאָגן. בִּרְצוֹתוֹ מְקַצֵּר וּבִרְצוֹתוֹ מְפַֿצֵר ― װיל ער ― גײט, װיל ער ― שטײט ער. אַ רוח זײ אין טאַטן אַרײַן, די בעלי־בתּים. װילן זײ װאַסער, זאָלן זײ צו־רעכט מאַכן די גרעבליע. אַנישט ― זאָלן זײ טרינקען קדחת מיט רבֿיעית און נישט האָבן קײן טענות צו סאַנע דעם װאַסער־פֿירער: „רב סאַנע, װאַסער! רב סאַנע, װאַסער!“
אַזױ טענהט זיך אױס סאַנע דער װאַסערפֿירער מיט זיך אַלײן, זיצנדיק אױפֿן לײדיקן פֿעסל, און אונטערשמײַסנדיק דאָס פֿערדל, קרימט ער איבער די בעל־הביתטעס, װי זײ שטײען בײַ דער שװעל פֿון זײערע הײַזער און שלעפּן אים יעדע צו זיך: „רב סאַנע, װאַסער! רב סאַנע, װאַסער!“
סאַנע ענטפֿערט זײ ניט דאָס אַנדערע װאָרט. סאַנע איז בכלל אַ ייִד אַ שװײַגער. רײדן רעדט ער נאָר אָדער מיטן פֿערדל, אָדער מיט זיך אַלײן. זיצנדיק אױפֿן פֿעסל, זאָגט ער תּהילים אַ קאַפּיטל נאָך אַ קאַפּיטל, און אַז ער קומט צװישן מענטשן, שװײַגט ער. איר קענט אים זידלען, איר קענט אים חנפֿענען ― פֿאַר אים איז אַלץ אײנס. האָט ער װאַסער אין פֿעסל ― װעט ער אײַך אָנגיסן אַ פֿולע דײזשע. האָט ער ניט ― מעגט איר רײדן פֿון הײַנט ביז מאָרגן. כאַפּן זיך, לױפֿן, מקריבֿ זײַן צוליב אײַך זיך און דאָס פֿערדל ― דאָס איז ער ניט מחויבֿ.
דערפֿאַר אָבער אַז עס קומט פֿרײַטיק, איז די צװײ גילדן מיטן קױלעטש ― דאָס מוז זײַן. אַניט ― װעט ער בלײַבן שטײן לעבן אײַער שטוב, ניט רירן זיך פֿונעם אָרט ביז מאָרגן, אַזױ אַז די גאַנצע גאַס װעט װיסן, אַז איר האָט ניט צו צאָלן דעם װאַסערפֿירער פֿאַר װאַסער…
אַ מאָדנער ייִד אָט דער סאַנע דער װאַסערפֿירער. אַלײן איז ער אַ קורצינקער און אַ גראָבינקער, כאַפּט דעם אָפּבליק פֿון זײַן פֿעסל מיט װאַסער. טראָגן טראָגט ער אַ גױיִש פּעלצל מיט אַ שמױסן היטל. די שטיװל זײַנען בײַ אים שטענדיק חרובֿ, די כאָלעװעס ― מיט אַ שטריקל אַרומגעבונדן. װינטער טראָגט ער געפֿלאָכטענע הענטשקעס אױף די הענט מיט גרױסע לעכער. װאָנצעס האָט ער האַלבע, נאָר סימנים פֿון װאָנצעס, און אױגן האָט ער קלײנע, קוקט בלינדלעך און זעט ניט, װי העכער האַלב װאַסער װערט בײַ אים אױסגעפּליעסקעט פֿונעם שפּונט.
דאָס איז דערפֿאַר, װאָס די גאַסן זײַנען ניט געפֿלאַסטערט, טאַנצט דאָס װעגעלע אַהין און אַהער; און מחמת די רעדער זײַנען בײַ אים קײנמאָל ניט געשמירט, קען מען הערן פֿאַר אַ מײַל, אַז סאַנע דער װאַסערפֿירער פֿאָרט מיטן פֿעסל. קומען אַרױס צו אים די בעל־הביתטעס אַקעגן, איטלעכע מיט אַן אַנדער טענה:
― איר האָט מיר אָנגעגאָסן אַ האַלבע דײזשע מיט װאַסער!
― װען װעט איר שױן ברענגען מיר אױך אַמאָל װאַסער?
סאַנע קוקט אױף זײ מיט די קלײנע בלינדלעכע אױגן, ענטפֿערט ניט דאָס צװײטע װאָרט, גלײַך װי ניט אים מײנט מען.
― שלימזל! ― רופֿט מען אים אין שטאָט און מע לײַדט פֿון אים דעם גיהנום.
נאָך אײן טאָג אין יאָר דאַרף מען סאַנע דעם װאַסערפֿירער ניט דערמאָנען װעגן װאַסער. דאָס איז דער טאָג פֿון ערבֿ יום־כּיפּור.
פֿון כּאור־הבוקר ביז האַלבן טאָג װערן בײַ אים אַלע דײזשעס אָנגעפֿילט מיט װאַסער, און סאַנע װאַרפֿט אַראָפּ פֿון זיך דאָס גױיִשע פּעלצל מיטן שמױסן היטל, טוט אָן די שבתדיקע קאַנגאַרענע קאַפּאָטע מיטן קאָלענקאָרענעם קאַשקעט. אַן אױסגעצװאָגענער און אַ צוגעקעמטער, זעט ער אױס װי אַ באַיאָרטער אַלמן צו דער צװײטער חופּה. פֿון שטוב צו שטוב גײט ער צו זײַנע באַלעבאָסטעס איבערבעטן, זיך מוחל זײַן:
― אַ גוט יום־טובֿ! טאָמער האָב איך אײַך אָנגערירט מיט אַ קרום װאָרט, בעט איך אײַך איבער און װינטש אײַך אַ חתימה טובֿה.
ענטפֿערט מען אים: „גם אַתּם, לאָז גאָט מוחל זײַן“. ― מע בעט אים זיצן און מען איז אים מכבד מיט לעקעך.
רפֿאל איז אַ משגיח. ער גיט אַכטונג.
אױף װאָס גיט ער אַכטונג? אױף אַלצדינג. ער גיט אַכטונג אױף דער תּלמוד־תּורה, די קינדער זאָלן ניט גײן נאַקעט און באָרװעס; אױפֿן ביקור־חולים, אָרעמע לײַט זאָלן דאָרט ניט אױסגײן פֿון הונגער; הײַנט גיט ער אַכטונג אױף די בחורים, װאָס זיצן אין בית־המדרש און לערנען, זײ זאָלן האָבן װאָס צו עסן און ניט גײן אין צעריסענע שטיװל. און גלאַט אױף אָרעמע לײַט אין שטאָט גיט ער אַכטונג, זײ זאָלן האָבן אױף שבת און אױף יום־טובֿ.
ער אַלײן טאַקע גײט דאָס פֿון זײערט װעגן איבער די הײַזער, קלײַבט קאָפּיקעס, נעמט צונױף פֿון זײערט װעגן אױף חתונות, אױף בריתן, אױף פּדיון־הבנס און אױף אַנדערע שׂימחות, לאָזט ניט דורך קײנעם, רײַסט פֿון טױט און פֿון לעבעדיק און קריגט זיך, זידלט זיך און שלאָגט זיך פֿאַר „זײַנע“ אָרעמע לײַט.
אַ גאַנצע װאָך גײט ער אום מיט אַ שטעקן. און ערבֿ שבת און ערבֿ יום־טובֿ ― מיט אַ זאַק אױף די פּלײצעס. אין דעם דאָזיקן זאַק װאַרפֿט איר אים אַרײַן װאָס איר האָט: אַ שטיקל ברױט, אַ פּאָלקע פֿון אַן עוף, אַ געבאַקענעם קאַרטאָפֿל, אַן אוגערקע, אַ קנאָבל, אַ ציבלקע, אַ בײנדל ― אַלצדינג איז אַ סחורה. און פּרוּװט, אַדרבא, װאַרפֿט ניט אַרײַן רב רפֿאלן אין זאַק אַרײַן גאָרנישט ניט, װעט איר קריגן געזידלט, און אַז איר װעט זיך שטעלן אױסטענהן, קענט איר אים נאָך אַרײַנברענגען אין כּעס, און ער קען אײַך געבן מיטן שטעקן.
רפֿאל איז אַן אױסגעדינטער סאָלדאַט, אַ ניקאָלאַיעװסקער, און האַלט זיך גלײַך, װי אַ סטרונע, און גײט, װי אַ סאָלדאַט. אַז איר װילט, קענט איר זען בײַ אים אונטער דער קאַפּאָטע, אױפֿן לײַבל, אַ מעדאַל פֿון ניקאָלאַיען1796-1855. צװײ מעדאַלן: אײנע אַ זילבערנע, די אַנדערע אַ בראָנדזענע. און ער האָט צו דערצײלן פֿון ניקאָלײַ פּאַװלאָװיטשן מעשׂיות מיט מעשׂיות. נאָר װוּ האָט ער צײַט צו דערצײלן מעשׂיות, אַז ער האָט אױף זיך אַזױ פֿיל אַרבעט? אַ קלײניקײט ― אַ מענטש אַ משגיח!
װער האָט אים געמאַכט פֿאַר אַ משגיח ― װײס קײנער ניט. װער צאָלט אים און װי פֿיל באַקומט ער פֿאַר זײַן אַרבעט ― װײס קײנער ניט. קײנער װײס ניט און קײנער נעמט ניט אָפּ בײַ אים קײן דין־וחשבון. מע גלײבט אים. מע װײס, אַז װאָס רפֿאל פֿאַרדינט פֿאַר זײַן אַרבעט ― מעגן דאָס די שׂונאים האָבן אױף זײער פֿאַרמעגן, װאָרעם ער אױף זיך אַלײן באַדאַרף גאָרניט. און ער גײט מיט דעם גאַנג, אַז איר באַדאַרפֿט אױך גאָרניט. ער קען זיך פֿאַרגינען אײַך זאָגן מוסר, למאַי איר גיט אױס געלט אױף דער רוח װײס װאָס, בעת אין שטאָט זײַנען דאָ אַזױ פֿיל אָרעמעלײַט. די גאַנצע װעלט איז בײַ אים באַשאַפֿן געװאָרן נאָר פֿון די אָרעמעלײַטס װעגן. דערזעט ער אױף אײַך אַ נײַ מלבוש, װעט ער עס אַ טאַפּ טאָן און װעט אײַך אַ פֿרעג טאָן: „װאָס קאָסט?“ און װעט נעמען אױסרעכענען אײַך, װיפֿל אָרעמעלײַט װאָלט מען געקענט דערמיט אױסקלײדן. קומט ער צוגײן אױף אַ חתונה, אַ ברית, אַ פּדיון־הבן אָדער אַזױ אַ שׂימחה, איז דאָס ערשטע, װאָס קומט אים אױפֿן זינען: „װיפֿל אָרעמעלײַט װאָלט מען מיט אַזאַ סעודה געקענט אָנהאָדעװען?“… און ער װאַרט אָפּ, װען װעט דער עולם אָפּבענטשן און צעגײן זיך, בכדי ער זאָל קענען צונױפֿנעמען די איבערגעבליבענע שטיקלעך פֿאַר זײַנע אָרעמעלײַט.
װי אַלט איז ער? ― דאָס װײס קײנער ניט, און ער אַלײן ― אױך ניט. ער איז שױן אַ ביסל טױבלעך. אַז איר רעדט צו אים און ער דערהערט ניט, צעשרײַט ער זיך אױף אײַך, אַז „איר שפּרעכט אים אָפּ אַ גוט אױג“, און איר מוזט רײדן העכער. אױך די ראיה איז בײַ אים די לעצטע צײַט אַ ביסל געשלאָגן. אַז ער גײט, קוקט ער גלײַך און טאַפּט מיטן שטעקן. ער טרעפֿט אָבער אַהין, װוּ מע דאַרף, און אַז מע גיט אים, דערזעט ער, און אַז מע גיט אים ניט, בײזערט ער זיך, קלאַפּט מיטן שטעקן:
― איר האָט שױן הײַנט זיך אָנגעפֿרעסן, דאַנקען גאָט, און אָנגעזשליאָקעט, און איצט רײכערט איר זיך אַ פּאַפּיראָסל. אײַך איז, קײן עין־הרע, גאַנץ גוט! און דאָס װײסט איר, אַז מײַנע אָרעמעלײַט פֿאַסטן נאָך פֿון נעכטן אָן, יאַדראָ װאַשי קאַטשקיядри ваши качки: שטאָפּט אײַערע קאַטשקעס!…
דאָס איז זײַן יװנישע קללה, װאָס ער איז מכבד מיט איר קלײן און גרױס. ענטפֿערן אים עפּעס דערױף איז אַרױסגעװאָרפֿן ― מע קען נאָך הערן פֿון אים ערגערע װערטער…
― נאַט אײַך אַזאַ אָנשיקעניש! ― זאָגט מען אױף אים אין שטאָט, און מע באַהאַלט זיך אױס פֿון אים, טאָמער װעט ער ניט געפֿינען.
קײן קינדער האָט ער ניט. ער האָט זײ אַלעמען איבערגעלעבט. ער האָט נאָר אײניקלעך, װאָס האַלטן אים אױס מיט גרױס צרות ― און דאָס גיט אים די מעגלעכקײט, ער זאָל זיך קענען אינגאַנצן אָפּגעבן צו זײַנע אָרעמעלײַט און טאָג װי נאַכט אַרומגײן איבער דער שטאָט, זשעברעװען, שלעפּן, רײַסן, דערקוטשען, אײַנעסן זיך אין די בײנער אַרײַן, זידלען זיך און שילטן זיך אױף יװניש.
נאָר אײן טאָג אין יאָר איז פֿאַראַן, װאָס אונדזער בעל־משגיח לאָזט צורו דעם עולם. דאָס איז דער טאָג פֿון ערבֿ יום־כּיפּור.
ער האָט שױן באַזאָרגט זײַנע אָרעמעלײַט נאָך פֿון נעכטן, זיך איבערגעקריגט מיט דער גאַנצער שטאָט, אױסגעװיזן מיט ראַיות, אַז אָרעמעלײַט באַדאַרפֿן אױך שלאָגן כּפּרות, אַז אָרעמעלײַט באַדאַרפֿן אױך האָבן מיט װאָס צו פֿאַרפֿאַסטן זיך ― עס גײט אַזאַ הײליקער טאָג, יאַדראָ װאַשי קאַטשקי!… און איצט מאַרשירט ער מיט זײַנע אַלטע סאָלדאַטסקע פֿיס איבער דער שטאָט, שױן אָן אַ זאַק און אָן אַ שטעקן, יום־טובֿדיק, מיט בײדע ניקאָלאַיעװסקי מעדאַלן אױף דער ברײטער ברוסט. און מחמת דעם שטעקן האָט ער געלאָזט אין דער הײם, גײט ער האַרט בײַ די װענט, פֿון שטוב צו שטוב, איבערבעטן דעם עולם, זיך מוחל זײַן:
― אַ גוט יום־טובֿ! טאָמער האָב איך אײַך אָנגערירט מיט אַ קרום װאָרט, בעט איך אײַך איבער, און װינטש אײַך אַ חתימה טובֿה.
ענטפֿערט מען אים: „גם אַתּם, לאָז גאָט מוחל זײַן“. ― מע בעט אים זיצן און מען איז אים מכבד מיט לעקעך.
געצע־גובערנאַטאָר ― דאָס איז דער שמשׂ פֿון אַלטן בית־המדרש.
אומעטום, אין אַלע בתּי־מדרשים פֿון דער גאַנצער װעלט, זײַנען אפֿשר די שמשׂים ― שמשׂים. געצע דער שמשׂ פֿון אונדזער אַלטן בית־המדרש איז מער בעל־הבית, װי שמשׂ. װאָס זאָג איך? ער איז בעל־הבית איבער אַלע בעלי־בתּים.
געצע לאָזט ניט פֿירן קײן װעלטן אין בית־המדרש. ער זאָגט, אַז אַ שול איז אַ מקום־קדוש. װילט איר רײדן געשעפֿט ― קענט איר גײן אין מאַרק. װילט איר שמועסן פּאָליטיקע ― איז דאָ, להבֿדיל, אַ מרחץ. בשום־אופֿן װעט איר בײַ אים ניט פּועלן, ער זאָל אײַך לאָזן רײדן אַפֿילו שבת צו אױסנעמעניש. געצע איז אַ ייִד, װאָס לײגט ניט קײן כּבֿוד אױף קײנעם. איר קענט אײַך שטײן אױבנאָן אין מזרח־װאַנט און מעגט אײַך האָבן זיבעצן זילבערנע עטרות אױפֿן טלית, װערט ער פֿאַר אײַך ניט בטל. איר קענט אײַך זײַן דער גרעסטער גבֿיר פֿון שטאָט, רב יהושע־העשל אַלײן, װילט איר נאָר אױסרײדן אַ װאָרט, אַזױ דערהערט איר אַ זעץ איבערן שולחן און אַ געשרײ „שששאַ!“ ― אַז איר װערט פֿאַרטױבט.
אָדער פּרוּװט נעמען אַ ספֿר פֿון דער בית־המדרש־שאַפֿע און ניט צוריקברענגען צו דער צײַט, װעט איר האָבן פֿון געצען דעם גרעסטן בזיון.
אָדער זײַט מנדר שבת צו עלית־התּורה אַ חצי פֿונט נרות על הבית־מדרש, אָדער ח″י18 פּרוטות אױף אָרעמעלײַט, און װילט ניט אָפּגעבן ― זײַט איר שױן אַן אָנזעצער. סײַדן איר האַלט בײַ עוקר זײַן און אַװעקלאָזן זיך קײן אַמעריקע.
אָדער לאָז עמעצער אײַנשטעלן זיך שיקן געצען מיט אַ שליחות, װאָס איז ניט שײך מיט בית־המדרש, װעט ער אױסהערן און אַ זאָג טאָן:
― פֿיס האָט איר? זײַט זיך מטריח און גײט אַלײן! ― אָט אַזאַ מענטש איז געצע.
די אײנציקע, װאָס דערװעגן זיך אַרױסטרעטן מיט עזות קעגן געצע דעם שמשׂ, איז נאָר יונגװאַרג. ציקאַװע בחורימלעך, חדר־ייִנגלעך, קונדסים, שטאַט־שקצים ― פֿון זײ האָט ער דעם טױט. זײ טוען אים, װאָס מע טוט קײן ייִדן ניט: זײ קערן אים איבער די סטענדערס, אַז קײנער זעט ניט. זײ לאָזן אים אַרױס דאָס װאַסער פֿונעם האַנטפֿאַס. פֿאַרקניפּן אים דעם האַנטעך. קאַפּען אים אָן חלבֿ אױף די בית־המדרש־גמרות. רײַסן אַרױס דעם צװײטן „יקום פּורקן“ פֿון אַלע קהלשע סידורים, אַזױ אַז װאָס פֿאַר אַ סידור מע זאָל ניט עפֿענען, איז ער נאָר מיט אײן „יקום־פּורקן“.
פֿון די דאָזיקע װײַסע חבֿרהניקעס האָט געצע אָפּגעשניטענע יאָר, דעם גיהנום! און ער קוקט זײ נאָך, טאָמער װעט ער עמעצן פּאַקן. און האָט ער געפּאַקט אַ חבֿרה־מאַן, רעכנט ער זיך שױן אָפּ מיט אים פֿאַר אַלע. אַרױס פֿון געצעס הענט מיט אַ בײַל, מיט אַ בלױ אױג אָדער אָן אַן אױער.― הײסט נאָך גוט אָפּגעשניטן. געצע האָט פֿײַנט לאַנגע מחזקות, גבֿית־עדות מיט פּוסטע ספּראַװקעס: אַ נגידס אַ ייִנגל, אַן אָרעמער יתום אױסגעפּאַטשט, פֿאַרפֿאַלן!
געצע קען פּאַטשן. אַז ער לאָזט אַראָפּ אַ האַנט, קען מען דערזען דעם זײדן פֿון יענער װעלט. אַ ייִד אַ גבֿר (אַ משפּחה פֿון גיבורים), כאָטש אַפֿילו אַזױ, אױפֿן קוק, װעט איר פֿאַר אים ניט געבן קײן צװײ צעבראָכענע גראָשן. דאַר, אױסגעטריקנט, הױט און בײנער. נאָר פּאות צװײ גראָבע, שװאַרצע, און אַלײן איז ער אַ שװאַרצער, שװאַרץ װי אַ טאָטער, מיט שװאַרצע אױגן, בײזע, װאָס קענען ניט קוקן גלײַך אין פּנים אַרײַן, נאָר אַראָפּ. באַקן אײַנגעפֿאַלענע, אַ נאָז אַ פֿאַרלײגטע און װאָנצעס שװאַרצע, אַראָפּגעלאָזטע אַראָפּ. די אַלע זאַכן אינאײנעם מאַכן דעם אײַנדרוק, אַז אָדער ער װיל געבן אַ ניס און קען ניט, אָדער ער האָט אײַך עפּעס צו זאָגן און װיל ניט, אָדער ער איז גלאַט אַ רע, אַ רשע.
― אַ רשע־מרושע! ― זאָגט מען אױף אים אין שטאָט. ― אַן אײַנגעגעסענע בריאה, אַ ייִד אַ צו־להכעיסניק, אַ מה־יעשׂהניק, האָט ניט אױף זיך קײן אױבערהאַר, טוט װאָס ער װיל. װיל ער עפֿענען די שול ― עפֿנט ער. װיל ער פֿאַרמאַכן ― פֿאַרמאַכט ער. קומט װינטער, דאַרף מען זיך אױסציִען פֿאַר אים, ער זאָל דורכהײצן דאָס בית־מדרש. און אַמאָל, אַז עס קומט אים אָן, זאָל ער אײַך אָנהײצן, װי, להבֿדיל, אין באָד.
אַ שטײגער, לאָז אַן אָרעמאַן אױסגײן, געצע זאָל אים לאָזן איבערנעכטיקן אין בית־מדרש. „אַ שול איז ניט קײן הקדש!“ ― זאָגט ער און טרײַבט אַרױס אין דרױסן אָן אַ טראָפּן רחמנות.
אַז עס קומט די צײַט פֿון ימים־נוראָים, פֿירט געצע די ממשלה אין בית־מדרש ביד־רמה. האָט ער אױף אײַך געװאָרפֿן אַן אומחן, װעט איר ניט פּועלן בײַ אים, אַז אײַער זון אָדער אײַער אײדעם זאָלן זיצן דאָרטן, װוּ איר װילט; זײַט זיכער, אַז זײ װעלן שױן זיצן דאָרט, װוּ ער װיל. און אַז איר װעט קומען צום גבאי מיט טענות, װעט מען אײַך ענטפֿערן:
― גײט צום גובערנאַטאָר.
דאַרפֿט איר שױן װיסן, אַז דאָס מײנט מען געצע דעם שמשׂ. אין די אױגן זאָגט מען אים „דו“, און הינטער די אױגן רופֿט מען אים „גובערנאַטאָר“.
דאָס אײגענע איז סוכּות מיטן אתרוג. איר װילט, ער זאָל אײַך ברענגען דעם אתרוג אין סוכּה אַרײַן װאָס פֿריִער ― אָט דװקא װײַל איר װילט, װיל ער ניט; און אַז איר שרײַט אָן אױף אים, שרײַט ער נאָך העכער:
― איר קענט װאַרטן! איך האָב אױף אײַך מער געװאַרט!
קומט איר אין שול אַרײַן און שטעלט אים צו אַ בענקעלע פֿאַרן גבאי. זאָגט אײַך דער גבאי:
― װאָס קען מען טאָן מיט אַ גובערנאַטאָר? און אַזױ איז הושענא־רבה מיט די הושענות. און אַזױ איז חנוכּה מיט די חנוכּה־ליכטלעך, פּורים מיטן גראַגער, פּסח מיט מצה־שמורה, שבֿועות מיט גרינס. אומעטום איז געצע. אַלצדינג איז בײַ געצען אין די הענט. געצע דער שמשׂ פֿירט די גאַנצע שטאָט, געװעלטיקט איבער דער שטאָט.
און די שטאָט לײַדט פֿון אים גלות. די שטאָט לײַדט, כאָטש מע װיל ניט לײַדן. אַ מענטש האָט אַ גאַל. קומט שבת אָדער יום־טובֿ, בין־מינחה־למעריבֿ, מע קלײַבט זיך צונױף אין שול און מע שמועסט. כּל־זמן מע דאַװנט ניט, האָט מען קײן מורא ניט פֿאַרן שמשׂ און מע קען שמועסן פֿראַנק און פֿרײַ. קומט מען אַרױף אױף גלות־געצע. פֿרעגט מען זיך אײנס בײַם אַנדערן: „עד־מתי? ביז װאַנען װעט מען טראָגן אױף זיך דעם דאָזיקן גלות?“… און דערבײַ בלײַבט מען. װאָס קען מען טאָן? עלעהײ אַ רשע אַ גובערנאַטאָר, כאַ־כאַ!
נאָר אײן טאָג אין יאָר איז פֿאַראַן, װאָס געצע־גובערנאַטאָר װערט אױס רשע. ניט קײן טאָג, נאָר אַ האַלבן טאָג. עטלעכע שעה. דאָס איז דער טאָג פֿון ערבֿ יום־כּיפּור, באַלד נאָכן אינדערפֿריִיִקן דאַװענען, אײדער דער עולם װעט קומען אין שול צו דער גרױסער מינחה און זיך לאָזן פֿון אים שלאָגן מלקות. דעמאָלט װערט געצע אױס שמשׂ, אױס גובערנאַטאָר. ער איז אָנגעטאָן יום־טובֿדיק און לױפֿט פֿון שטוב צו שטוב, צעלאָזט די גראָבע שװאַרצע פּאות, איבערבעטן די בעלי־בתּים, זיך מוחל זײַן.
― אַ גוט יום־טובֿ! טאָמער האָב איך אײַך אָנגערירט מיט אַ קרום װאָרט, בעט איך אײַך איבער, און װינטש אײַך אַ חתימה טובֿה.
ענטפֿערט מען אים מיט אַ האַלבן מױל: „גם אַתּם, לאָז גאָט מוחל זײַן“. ― מע בעט אים זיצן און מען איז אים מכבד מיט לעקעך.
זיסל איז אַן אַלטער בחור, אַ בלאַסער, שױן מיט אַ גרױלעך בערדל. ער זיצט אין בית־מדרש מיט אַלע בחורים, װאָס לערנען. נאָר ער אַלײן לערנט ניט. ער זיצט גלאַט אַזױ. ער האַלט זיך אױף אין בית־המדרש. ער איז אַן עלנטער. ער איז אַ יורד.
ניט ער. זײַן טאַטע איז געװען אַ יורד, אַ געפֿאַלענער נעבעך. קומט אַרױס פֿון דער שענסטער משפּחה. סאַמע נגידים, גבֿירים, אַדירים.
זיסל דער יורד האָט נאָך הײַנט אױך רײַכע פֿרײַנט. כּמעט אַלע פֿײַנסטע בעלי־בתּים פֿון שטאָט זײַנען זײַנע קרובֿים.
אַ סבֿרה, אַז דער נגיד רב יהושע־העשל אַלײן איז זײַנער אַ שני־שבשלישי, טאַקע אַן אײגענער גליד־גליד־געשװעסטערקינד. לאָז ער נאָר װעלן, יהושע־העשל הײסט דאָס, אױסרעכענען זיך, װעט אים שױן זיסל באַװײַזן, װאָס פֿאַראַ נאָענטע קרובֿים זײ זײַנען.
ערשטנס, פֿון טאַטנס צד. זיסלס זײדע, דאָס הײסט, זײַן טאַטנס טאַטע, אַבֿרהם־מרדכי, און יהושע־העשלס באָבע, דאָס הײסט, זײַן מאַמעס מאַמע, פֿײגע־עטל, האָבן זיך אָנגעקערט…
נאָר װאָס קומט אַרױס, אַז מע לאָזט אים ניט רײדן? מע גיט אים אַ נדבֿה און מע הײסט אים גײן, אַרױסגײן זאָל פֿון זײ די פּאַרע, טאַקע פֿון זײַנע רײַכע קרובֿים! אױף קײן גוט אָרט זאָלן זײ ניט שטײן! ס'זאָל זײ אָנהײבן גײן פֿון הײַנט אָן און װײַטער שלים־שלימזל און זײ זאָלן אַריבערקומען אױף זײַן שטאַנד, רבונו של עולם!
אַזױ בענטשט זיסל דער יורד זײַנע רײַכע קרובֿים, װאָס העלפֿן העלפֿן זײ אים, נאָר זײ לאָזן אים ניט אױף די אױגן, זײ האָבן אים פֿײַנט. אַן אָרעמאַן האָט מען פֿײַנט ― דאָס איז שױן אַן אַלטער כּלל.
זיצט ער אין בית־מדרש און נעמט קיצבֿה און שילט מיט טױטע קללות. ער שװערט, אַז ער װאָלט בעסער געגאַנגען אַרבעטן, האָלץ האַקן, װאַסער טראָגן, נאָר װוּ?
ערשטנס, איז ער אַ יורד, אַ טאַטנס אַ קינד, קומט אַרױס פֿון סאַמע נגידים, גבֿירים, אַדירים. רב יהושע־העשל אַלײן געהער אים אָן אַ שני־שבשלישי…
און צװײטנס, איז ער אַ קאַליקע. אײן פֿוס איז בײַ אים, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, מאָדנע אױסגעבױגן. אַז ער גײט, װאַרפֿט ער מיט אַ פֿוס. עס מאָלט זיך אױס, אַז ער איז אין כּעס און שלײַדערט, װיל געבן מיטן פֿוס אין די צײן אַרײַן.
און אין כּעס איז זיסל טאַקע שטענדיק. ער איז אַ כּעסן בטבֿע. אױף דער גאַנצער װעלט איז ער אָנגעשטױסן. און איז אפֿשר גאָרניט אומגערעכט אױך. קײן עין־הרע, אַזאַ משפּחה פֿון סאַמע נגידים, גבֿירים, אַדירים, זײַנען זײ קראַנק אױסהאַלטן אַ געפֿאַלענעם קרובֿ אַ קאַליקע, ניט לאָזן אים גײן איבער די הײַזער, ניט לאָזן אים װאַלגערן זיך אױף דער הױלער באַנק אין בית־מדרש, אַז פֿרעמדע בחורים זאָלן דאַרפֿן גײן פֿון זײַנעט װעגן צונױפֿנעמען אַמאָל אױף אַ מלבוש, אַמאָל אױף אַ פּאָר שיך, ― ס'זאָל אַ רוח אין זײער פֿאָטער און מוטער אַרײַן, טאַקע די דאָזיקע בחורים! אײדער מע בעט זײ אײַן, זײ זאָלן אים מאַכן אַ נײַע קאַפּאָטע, יענע איז שױן צעריסן־צעפּיצלט! אָדער אָננעמען זאָנע אױף אַ העמד, נײען װעט ער שױן אַלײן אַװעקגעבן, נײען זאָל מען זײ תּכריכים אַלעמען, אַלע ייִדן פֿון שטאָט! אַ שטאָט פֿון סאַמע רשעים! סדום! סדום איז אַ הונט אַקעגן איר!
אַן אַנדער שטאָט װאָלט אין זינען געהאַט: עס זיצט אַן אַלטער בחור, אַ יורד ― װאָס װעט ער אױסזיצן? זײ זאָלן זײַן לײַטישע מענטשן, מיט אַ ברעקל יושר אין האַרצן, װאָלטן זײ געזאָרגט פֿאַר זיסלען עפּעס אַ שידוך!!!
די משפּחה איז ניט קלײן צו געבן נדן, געבן זאָל זײ גאָט קרענק מיט קדחת, און אַ כּלה װאָלט זיך שױן געפֿונען… ניטאָ דען קײן גרעסערע קאַליקעס פֿון אים, קרומע, שטומע, בלינדע? פֿונדעסטװעגן, האָבן זײ דען ניט חתונה געהאַט?
אױף אים, אױף זיסלען, װאָלטן זיך געפֿונען צען בעלנים פֿאַר אײנעם. װען־זשע? אַז עמעצער זאָל אים טראָגן אױפֿן קאָפּ, זיך אָפּגעבן מיט אים.
אָט, למשל, דרײט זיך אַרום בײַ געצע דעם שמשׂ אַ מױד, אַסנע רופֿט מען זי. זי קומט אַמאָל אױסקערן דאָס בית־המדרש, אַמאָל װאַשן די בענק. אַ געזונטע מױד, אַ שװאַרצע, דער רוח זאָל זי נעמען…
אָן זיסלען װאָלט זיך געצע אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט. װער איז געצע דער שמשׂ, און װער איז זיסל דער יורד? ער װאָלט נאָך געמעגט אױסשלאָגן בײַ אים אַ קני ערד, אָט דער שמשׂ, אַ רוח אין זײַן טאַטנס טאַטן אַרײַן!
בלאָטע! זיסל װעט אָבער ניט גײן צום שמשׂ זיך אָנשלאָגן, ניט דערהערן װעט דאָס די שטאָט, קומען זאָל אױף איר אַ שׂרפֿה, אַ מגפֿה און אַ כאָליערע הײַנטיקן טאָג, רבונו של עולם, ס'זאָל זי אױסקײַקלען פֿון אײן עק ביזן אַנדערן!…