לכּבֿוד יום־טובֿ: אַ פּסח אין דאָרף

שלום עליכם (אַלע װערק)

אַ פּסח אין דאָרף

א

לאָזן װינטן בלאָזן. לאָזן שטורעמס פֿײַפֿן. לאָז די װעלט זיך קערן. אַן אַלטער דעמב, װאָס שטײט מששת־ימי־בראשית, װאָס זײַנע װאָרצלען דערגרײכן מי־יודע װוּהין ― װאָס הערט ער װינטן? װאָס הערט ער שטורעמס?…

דער אַלטער דעמב ― דאָס איז נישט קײן סימבאָל. דאָס איז אַ לעבעדיקער מענטש, װאָס זײַן נאָמען איז נחמן װערעביװקער פֿון װערעביװקע. אַ ייִד פֿון הױכן װוּקס, אַ ברײטבײניקער, אַ „גבֿר“. די שטאָט־ייִדן קוקן אױף אים און זײַנען אים מקנא, און צו גלײַכער צײַט מאַכן זײ פֿון אים חוזק: „שלום־עליכם, װאָס מאַכט עפּעס אַ ייִד אין געזונט?“… נחמן װײס, אַז מע לאַכט פֿון אים און פֿון זײַן „גדלע“, בײגט ער זיך אײַן, ער זאָל אױסקוקן אַ ביסל מער ייִדישלעך. נאָר עס העלפֿט װינציק. צו גרױס אױסגעװאַקסן.

אין װערעביװקע איז נחמן װערעביװקער אַן אַלט־געזעסענער. „נאַש לאַכמאַןнаш лахман: אונדזער שמאַטע“ ― אַזױ הײסט ער בײַ די װערעביװקער גױים, װאָס האַלטן אים פֿאַר נישט קײן שלעכטן מענטשן, פֿאַר אַ בר־שׂכל, האָבן ליב זיך דורכשמועסן מיט אים אַמאָל גלאַט אַזױ פֿון באַלעבאַטישקײט. מע האַלט זיך מיט אים אַן עצה: װאָס טוט מען מיטן ברױט? ― „לאַכמאַן“ האָט אַ לוח, װײס ער, צי ברױט װעט הײַנטיקס יאָר זײַן װאָלװל, צי טײַער. און אַמאָל ― פֿון װעלט־זאַכן: „לאַכמאַן“ פֿאָרט אין שטאָט, זעט ער זיך מיט מענטשן, װײס ער, װאָס אױף דער װעלט טוט זיך… עס איז שװער גאָר פֿאָרצושטעלן זיך װערעביװקע אָן נחמן װערעביװקער. נישט נאָר דער טאַטע זײַנער, פֿײַטל װערעביװקער, איז געבױרן און געשטאָרבן אין װערעביװקע, נאָר אַפֿילו דער זײדע, אַריה עליו־השלום, געװען אַ ייִד אַ חכם און אַ װערטל־זאָגער, פֿלעגט זיך באַרימען, אַז דערפֿאַר הײסט דאָס דאָרף װערעביװקע, װײַל אַריה װערעביװקער װױנט דאָרטן, װאָרעם אײדער װערעביװקע איז נאָך געװען װערעביװקע, איז ער, אַריה װערעביװקער, שױן געװען אַ װערעביװקער… אַזױ פֿלעגט זאָגן דער זײדע זײַנער. אַמאָליקע ייִדן!

און געזאָגט האָט עס אַריה װערעביװקער, מײנט איר, גלאַט אַזױ? אַריה איז נישט געװען קײן פּראָסטער ייִד, װאָס זאָל זאָגן אַ גלײַכװערטל אָן אַ מײן. געמײנט האָט ער דאָס די „גזירות“. אין זײַנע צײַטן זײַנען אױך געװען גזירות אױף ייִדן. מע האָט נאָך דעמאָלט געהאַט געשמועסט, אַז מע װעט טרײַבן ייִדן פֿון די דערפֿער. און נישט נאָר געשמועסט, נאָר טאַקע געטריבן. אַלעמען האָט מען געטריבן און אַרױסגעטריבן. און דעם אַלטן אַריה װערעביװקער ― אַזאַס! אַ סבֿרה, אַז דער גובערנאַטאָר אַלײן האָט גאָרנישט געקאָנט מאַכן, װאָרעם אַריה װערעביװקער האָט אױסגעװיזן על־פּי „זאַקאָן“, אַז אים קאָן מען פֿון װערעביװקע אַזױ גרינג נישט רירן. אַמאָליקע ייִדן!

ב

אַװדאי, אַז מע האָט אַזאַ פּריװילעגיע אױף צו זײַן אין װערעביװקע, אַ מין „זכות־אָבֿות“, איז מען בײַ זיך תּקיף און מע לאַכט פֿון דער גאַנצער װעלט. װאָס הערט אונדזער נחמן װערעביװקער „גזירות“? „טשערטאַ“? „צירקולאַרן“?… װאָס הערט, אַ שטײגער, נחמן אַ גױ אַ רשע, קורעטשקאַ, מיט זײַנע פּיזמונות, װאָס ער ברענגט אים אַלע מאָל פֿון װאָלאָסט? קורעטשקאַ איז אַ גױעץ אַ נידעריקער מיט קורצע פֿינגער, גײט אָנגעטאָן אין אַ פּאָדיאָװקע, הױכע שטיװל, אַ זילבערנע קײט מיט אַ זײגער ― מעשׂה פּריץ. ער איז אַ שרײַבער אין װאָלאָסט. דעריבער װײס ער פֿון אַלע שװערע הערצער. דערצו לײענט קורעטשקאַ אַלע גוטע גאַזעטן, װאָס שרײַבן הײַנט מסירות אױף ייִדן ― פּעך און שװעבל!… קורעטשקאַ איז, אַזױ זיך, דװקא נישקשה פֿון אַ גױ. ער איז נחמנס אַ שכן און כּלומרשט אַ גוטער־ברודער. אַז קורעטשקאַן טוט װײ אַ צאָן, גיט אים „לאַכמאַן“ אַ שװענקעכץ. אָדער אַז קורעטשקאַס װײַב, למשל, גײט צו קינד און דאַרף געלעגן װערן, איז „לאַכמאַנקע“ בײַ איר די הײבאַם. נאָר עפּעס פֿון אַ צײַט, דער רוח זאָל אים װיסן, זינט ער האָט זיך אָנגעלײענט מיט די שײנע גאַזעטן, איז קורעטשקאַ געװאָרן גאָר אַן אַנדער גױ. „עשׂו האָט זיך אין אים צערעדט“… אַלע מאָל קומט ער צום ייִדן מיט אַ נײַס: „אַ נײַער גובערנאַטאָר“… „אַ נײַער צירקולאַר פֿונעם מיניסטער“… „אַ נײַע „ראַספּאָריאַזשעניעраспоряжение: גזירה“ װעגן ייִדן“… דעם ייִדן רײַסט זיך טאַקע בעת־מעשׂה אָפּ אין האַרצן און עס װערט אים פֿאַרקילט אינעװײניק דער מאַמעס מילך, נאָר אַ מכּה דאַרף אַ גױ װיסן. און דער ייִד הערט אים אױס מיט אַ שמײכעלע און װײַזט אים אױף דער האַנט. װי אײנער רעדט: „װען דאָ װעט אױסװאַקסן האָר“…

לאָזן גובערנאַטאָרן זיך בײַטן, לאָזן מיניסטאָרן שרײַבן צירקולאַרן. װאָס געהער זיך עס אָן מיט נחמן װערעביװקער פֿון װערעביװקע?

ג

לעבן לעבט נחמן װערעביװקער אין װערעביװקע גאַנץ נישקשהדיק. דאָס הײסט, צו די פֿריִעריקע יאָרן קומט דאָס נישט. אַװדאי אַז דער זײדע אַריה האָט געלעבט, איז געװען אַנדערע יאָרן. אױ, יאָרן! גאַנץ װערעביװקע איז דעמאָלט, קאָן מען זאָגן, געװען זײערס. נישט אײנע, נאָר עטלעכע פּרנסות האָבן זײ געהאַט: אַ שענק, אַ קלײט, אַ מיל, אַ קאַמער פֿון תּבֿואה. און פּרנסה איז געװען, טאַקע װי מע זאָגט, מיט טעלער און מיט לעפֿל. דאָס איז אָבער אַלץ געװען אַמאָל. הײַנט האָבן זיך די אַלע זאַכן אױסגעלאָזט. אױס שענקען, אױס קלײטן, אױס קאַמערן פֿון תּבֿואה. גאָרנישט. גאָלע גאָרנישט. פֿרעגט זיך אַ קשיא: װי באַלד אַזױ, הײַנט װאָס זיצט אַ ייִד אין װערעביװקע? ― װוּ זשע דען זאָל ער זיצן? אין דער ערד? אַנו, לאָז נאָר נחמן אַ פּרוּװ טאָן פֿאַרקױפֿן די דירה ― װערט ער שױן אױס װערעביװקער. ער װעט שױן הײסן דעמאָלט אַן אײַנגעבאָטענער. אַ פֿרעמדער. און אַזױ איז פֿאָרט אַן אײגן װינקל. אַ שטוב אַן אײגענע, אַ דירה אױף צו זיצן. און בײַ דער שטוב אַ גאָרטן. דאָס װײַב און די טעכטער אַרבעטן אַלײן דעם גאָרטן, און אַז גאָט העלפֿט, עס איז אַ גערעט, איז פֿאַראַן גרינס אַ גאַנץ זומער און קאַרטאָפֿליעס אױפֿן גאַנצן װינטער, ביז העט־העט נאָך פּסח. פֿון קאַרטאָפֿליעס אַלײן קאָן מען אָבער נישט לעבן. צו קאַרטאָפֿליעס, זאָגט מען, דאַרף מען האָבן ברױט. און קײן ברױט איז נישטאָ. נעמט מען דעם שטעקן און מע גײט זיך דורך איבערן דאָרף עפּעס האַנדלען. און אַז נחמן גײט זיך דורך איבערן דאָרף עפּעס האַנדלען, קומט ער שױן נישט אַהײם מיט לײדיקע הענט. װאָס גאָט גיט, דאָס קױפֿט ער: אַ ביסל אײַזנברעך, אַ טאָפּ הירזש, אַן אַלטן זאַק, אַניט ― איז גאָר אַ פֿעלכל. דאָס פֿעלכל ציט מען אױס, מע לופֿטערט דאָס דורך און מע טראָגט דאָס אַװעק צו אַבֿרהם־אליה דעם קירזשנער אין שטאָט אַרײַן. און פֿון די אַלע גליקן ― איז אָדער מע פֿאַרדינט, אָדער מע דערלײגט. דערױף איז מען אַ סוחר. „קופּעץ קאַק סטרעלעץкупец как стрелец: אַ סוחר װי אַ בױגן־שיסער“ ― זאָגט נחמן, װאָס האָט ליב אַ גױיִש װערטל. און אַבֿרהם־אליה דער קירזשנער, אַ ייִד מיט אַן אונטערגעבלױטער נאָז און מיט שװאַרצע פֿינגער, װי אײַנגעטונקטע אין טינט, לאַכט פֿון אים, װאָס ער איז אַזױ װײַט פֿאַרגרעבט געװאָרן אין דאָרף, צװישן גױים, אַז אַפֿילו אַ װערטל איז בײַ אים אױך אַ גױיִש…

ד

יאָ, פֿאַרגרעבט געװאָרן. נחמן פֿילט אַלײן, אַז װאָס װײַטער ― װערט מען אַלץ מער פֿאַרגרעבט. אַװדאי, װען זײַן זײדע אַריה װערעביװקער, עליו־השלום, זאָל אױפֿשטײן און אַ קוק טאָן אױף זײַן אײניקל! אַי־אַי־אַי! דאָס איז געװען אַ ייִד! אױך אַ גװאַרדיאַןгвардиан: שומר, נאָר אַ ייִד פֿון תּורה. געקענט פּרק און מחזור און תּהילים אױף אױסװײניק. אַמאָליקע ייִדן! און ער, נחמן, װאָס קען? עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה נישט זײַן ― קױם־קױם דאַװנען. נאָר גוט איז דאָס. זײַנע קינדער װעלן דאָס אױך ניט קענען… און טוט ער אַ קוק אױף די קינדער, װי זײ װאַקסן אַלע אין שטױבער אַרײַן, הױך און ברײט, אַזױ װי ער, און „נע טשיטאַטע, נע פּיסאַטעне читати, не писати: לײענט ניט, שרײַבט ניט“, אױך אַזױ װי ער, ― װערט אים צען לעכער אין האַרצן. און מער װי אױף אַלעמען טוט אים װײ דאָס האַרץ אױף דעם סאַמע ייִנגסטן, אױפֿן מיזיניק. פֿײַטל הײסט ער. אַ נאָמען נאָך זײַן טאַטן, פֿײַטל װערעביװקער,

עליו־השלום. אַ געראָטן קינד אָט דער פֿײַטל, מיט אַלע מעלות. אַפֿילו דער װוּקס אױך אַ קלענערער, אַן אײדעלער, מער ייִדישלעך. אַ ייִדיש קינד… הײַנט האָט דאָס אַ קעפּעלע ― אַ מיניסטערשן קאָפּ. סך־הכּל אײן מאָל נאָר האָט מען אים באַװיזן אין סידור אױף טשיקאַװעס אַן „אַלף“ מיט אַ „בית“, װײס ער שױן, װעלכער איז אַן „אַלף“ און װעלכע איז אַ „בית“. קײנמאָל װעט ער אײַך נישט זאָגן אױף אַן „אַלף“ ― אַ „בית“, און אױף אַ „בית“ ― אַן „אלף“. װאַקסט אַזאַ גאָלד אין דאָרף, מישטײנס געזאָגט, צװישן קעלבלעך און חזירים, שפּילט זיך מיט קורעטשקאַס זונדל פֿעדקאַ, פֿאָרט מיט אים רײַטנדיק אױף אײן שטעקן, יאָגן זיך בײדע נאָך אײן קאַץ, גראָבן בײדע אײן גריבל און טוען בײדע אַלצדינג, װאָס קלײנע קינדער קאָנען טאָן. זעט נחמן, װי זײַן קינד שפּילט זיך מיטן „שרץ“, פֿאַרדריסט דאָס אים, און ער טריקנט, װי אַן אונטערגעהאַקטער בױם…

ה

און פֿעדקאַ איז דװקא אַ „געראָטענער שײגעץ“, אַ „מחיהדיק פּנים מיט אַ חנעװדיקער מאָרדע“, מיט װײַסע פֿלאַקסענע האָר, אין אײנע יאָרן מיט פֿײַטלען. און איז נאָך פֿײַטלען די כּפּרה. און פֿײַטל אים האָט אױך נישט פֿײַנט. אַ גאַנצן װינטער ליגן די בײדע קינדער, יעדער בײַ זײַן טאַטן אױפֿן אױװן, ציִען זיך צום פֿענצטער און בענקען אײנס נאָך דאָס אַנדערע. זעלטן־זעלטן, װען זײ האָבן די זכיה צו זען זיך. נאָר אָט איז אַװעק דער װינטער, דער לאַנגער בײזער װינטער. אָט האָט זיך אױפֿגעדעקט די שװאַרצע ערד פֿון איר װײסן קאַלטן שלײער. און אַ שײַן האָט געטאָן די זון. און אַ טריקן האָט געטאָן דאָס װינטל. און אַ גרעזל האָט זיך באַװיזן. און דאָרטן, באַרג־אַראָפּ, דאָס טײַכל זשומעט. און דאָס קעלבל האָט צעלאָזט די נאָזלעכער און נישטערט. און דער האָן האָט צוגעמאַכט אײן אײגל און שטײט אַ פֿאַרטראַכטער. און אַלץ אַרום און אַרום האָט אױפֿגעלעבט, אַלץ גרינט, אַלץ פֿרײט זיך: ס'איז ערבֿ פּסח! ―דעמאָלט קאָן מען שױן מער נישט אײַנהאַלטן אין שטוב נישט פֿײַטלען, נישט פֿעדקאַן. בײדע כאַפּן זיך אַרױס אױף גאָטס װעלט, װאָס האָט זיך געעפֿנט פֿאַר זײ בײדן גלײַך. און בײדע נעמען זײ זיך פֿאַר די הענט און

מע לאָזט זיך לױפֿן אַהין, צום באַרג, װאָס שמײכלט צו זײ בײדן גלײַך: „קינדער, אַהער!“… און מע שפּרינגט אַקעגן דער זון, װאָס גריסט זײ בײדן גלײַך און רופֿט זײ בײדן צו זיך: „קינדער, אַהער!“ און אַז זײ מידן זיך אײַן לױפֿנדיק, זעצן זײ זיך בײדע אַװעק אױף גאָטס ערד, װאָס װײס נישט קײן ייִדן, װאָס װײס נישט קײן גױ: „קינדער, צו מיר, צו מיר!“…

ו

בײדע האָבן זײ װאָס צו דערצײלן ― אַזאַ לאַנגן װינטער נישט געזען זיך. פֿײַטל באַרימט זיך פֿאַר זײַן חבֿר פֿעדקאַ, אַז ער קען שױן כּמעט דעם גאַנצן אַלף־בית. און פֿעדקאַ באַרימט זיך, אַז ער האָט אַ בײַטש. באַרימט זיך פֿײַטל, אַז בײַ זײ איז הײַנט בײַנאַכט פּסח. בײַ זײ איז שױן דאָ מצות אױף אַלע אַכט טאָג פּסח און װײַן אױף אַרבע־כּוסות. „געדענקסט, פֿעדקאַ, פֿאַראַיאָרן האָב איך אַרױסגעטראָגן אַ מצה?“ „מאַצאַ?“ ― זאָגט פֿעדקאַ און איבער זײַן חנעװדיקער מאָרדע צעגיסט זיך אַ ברײט שמײכעלע. אַ פּנים, ער האָט זיך דערמאָנט אינעם טעם פֿון דער פֿאַראַיאָריקער ייִדישער מצה… „ביסט אַ בעלן, פֿעדקאַ, פֿאַרזוכן איצט אַ שטיקל מצה? פֿרישע מצה?“ ― אַ שאלה אַ ביסל, אױב פֿעדקאַ איז אַ בעלן! מע דאַרף נאָך פֿרעגן? „נו, קום זשע אַהין“, זאָגט אים פֿײַטל און װײַזט אים אױפֿן באַרג, װאָס גרינט צו זײ און װינקט צו זײ: „אַהער, קינדער, אַהער! ''… און בײדע דראַפּען זיך אַרױף אַ באַרג, בלײַבן שטײן אַ װײַלע פֿאַרכּישופֿט, קוקן דורך די פֿינגער אױף די שפּילנדיקע שיטערע שטראַלן פֿון דער ליבער זון און טוען זיך אַ װאָרף בײדע אױף דער נאָך פֿײַכטלעכער ערד, װאָס שמעקט שױן מיט גרינעם. און פֿײַטל שלעפּט אַרױס פֿון אונטערן לײַבסערדאַק אַ פֿרישע, אַ װײַסע, אַ קײַלעכיקע מצה, אָנגעשטאָכן אין דער לענג און אין דער ברײט פֿון בײדע זײַטן מיט קלײנע לעכעלעך. און פֿעדקאַ באַלעקט זיך שױן באַצײַטנס, נאָך אײדער פֿײַטל האָט צעשפּאַלטן די מצה פּונקט אױף דער האַלב און צעטײלט זיך מיט זײַן חבֿר. „װאָס װעסטו זאָגן, פֿעדקאַ, אױף דער מצה?“ ― װאָס זאָל פֿעדקאַ זאָגן, אַז ס'איז בײַ אים אַ פֿול מױל מיט מצה, װאָס טרעשטשעט אונטער די צײן און צעגײט אױף דער צונג, אַזױ װי שנײ? נאָך אײן מינוט ― און אױס מצה. „מער נישטאָ?“… ― טוט אים פֿעדקאַ אַ קוק אַרײַן מיט די גרױע אױגן אונטערן לײַבסערדאַק און באַלעקט זיך, װי אַ קאַץ נאָך פּוטער. „דו װאָלסט דען געגעסן נאָך?“, ― פֿרעגט אים פֿײַטל תּמעװאַטע, קײַענדיק דאָס לעצטע שטיקל מצה, און קוקט אױף אים שעלמיש, מיט כיטרע שװאַרצע אױגלעך. אַ שאלה אַ ביסל, אױב פֿעדקאַ װאָלט געגעסן נאָך! „טאָ װאַרט אַ ביסל, זאָגט אים פֿײַטל, איבעראַיאָר װעט זײַן נאָך“… בײדע צעלאַכן זיך פֿון דער המצאה און, נישט געזאָגט אײנער דעם אַנדערן קײן װאָרט, גלײַך װי מען האָט זיך צונױפֿגערעדט פֿריִער, טוען זיך בײדע אַ װאָרף און אַ קאַטשע־אַראָפּ, װי צװײ קנױלן, גיך־גיך, באַרג־אַראָפּ.

ז

אױף יענער זײַט באַרג שטעלט מען זיך אױף די פֿיס און מע באַטראַכט דאָס זשומענדיקע טײַכל, װאָס לױפֿט־אָפּ אין אַ זײַט, לינקס, און אַלײן לאָזט מען זיך רעכטס, װײַטער און װײַטער איבערן ברײטן פֿרײַען פֿעלד, װאָס איז נאָך נישט אומעטום גרין, נאָר גיט האָפֿענונג גאָר אין גיכן גרין צו װערן, װאָס שמעקט נאָך נישט מיט גראָז, נאָר גיט האָפֿענונג גאָר אין גיכן מיט גראָז צו שמעקן. און זײ גײען און גײען, שױן אָן װערטער, נאָר פֿאַרטראַכט און פֿאַרכּישופֿט, איבער דער װײכער שמעקנדיקער ערד, אונטער דער לײַכטנדיקער שמײכלענדיקער זון. נישט זײ גײען, נאָר זײ שװימען. און נישט זײ שװימען, נאָר זײ פֿליִען. זײ פֿליִען גלײַך מיט די פֿױגלען, װאָס שװעבן פֿאַר זײערע אױגן, װאָס טוקן זיך און טראָגן זיך אין דער גרינער לופֿט פֿון דער דאָזיקער ליבער װעלט, װאָס דער ליבער גאָט האָט באַשאַפֿן פֿאַר אַלץ, װאָס לעבט. שאַ, זײ זײַנען שױן בײַ דער מיל. דאָס איז דאָך דעם סטאַראָסטעס װינטמיל. אַמאָל איז דאָ געװען נחמן װערעביװקערס מיל. הײַנט געהערט זי צום סטאַראָסטע. אָפּאַנאַס הײסט ער. אַ כיטרע גױ מיט אַן אױערינגל, און האָט שױן אַ סאַמאָװאַר אין שטוב. אָפּאַנאַס דער סטאַראָסטע איז אַ רײַכער בעל־גוף. אַ חוץ דער מיל, האָט ער נאָך אַ קלײט אױך. טאַקע די קלײט, װאָס האָט געהערט אַמאָל צו נחמן װערעביװקער. מיט כיטראָסטхитрость: כיטרעקײט האָט ער אױסגעדונגען דעם ייִדן, צוגענומען בײַ אים די קלײט מיט דער מיל… אַלע מאָל, אַז עס קומט אין דער צײַט, גײט זי, די מיל. נאָר הײַנט נישט. הײַנט איז שטיל. נישטאָ קײן װינט. אַ מאָדנער פֿאַר־פּסח. אַ פֿאַר־פּסח אָן װינטן. דעריבער שטײט זי, די מיל. פֿאַר אונדזערע חבֿרים, פֿײַטל און פֿעדקאַ, איז דאָס דװקא אַ מעלה. אַז די מיל שטײט, קאָן מען זי בעסער באַטראַכטן. אין אַ מיל איז דאָ װאָס צו זען. די מיל אַלײן איז נאָך נישט אַזאַ־נ־אַנטיק, װי דער בעליק, דער קלאָץ, װאָס איז געלײגט געװאָרן, מיט אַ רעדל בײַם שפּיץ, אױף צו קערעװען די מיל אַהין, װוּ דער װינט בלאָזט. און אָט אױף דעם באַלעק האָבן זיך די צװײ חבֿרים אַװעקגעזעצט, און ערשט דאָ האָט זיך אָנגעהױבן בײַ זײ אַ געשפּרעך, אײנס פֿון די געשפּרעכן, װאָס האָבן נישט קײן אָנהײב און האָבן נישט קײן סוף. פֿײַטל דערצײלט חידושים פֿון שטאָט. דער טאַטע האָט געהאַט אַנומלטן אים מיטגענומען אין שטאָט. געװען מיט אים אין מאַרק, געזען קלײטן. נישט אײן קלײט, װי בײַ זײ אין װערעביװקע, נאָר אַ סך קלײטן. און נאָכדעם, פֿאַרנאַכט, אַזױ דערצײלט פֿײַטל, זײַנען זײ געגאַנגען אין שול. דער טאַטע האָט געהאַט יאָרצײַט נאָך זײַן טאַטן. „נאָך מײַן זײדן, הײסט עס. דו פֿאַרשטײסט, פֿעדקאַ, צי דו פֿאַרשטײסט נישט?“

עס קאָן זײַן, אַז פֿעדקאַ פֿאַרשטײט, נאָר ער הערט נישט. װאָרעם ער פֿאָרט אַרײַן פּלוצעם מיט אַ מעשׂה, װאָס עס קלעפּט זיך, װי אַן אַרבעס צו דער װאַנט. פֿעדקאַ דערצײלט פֿײַטלען, װי אַזױ ער האָט פֿאַראַיאָרן דערזען אַ פֿױגל־נעסט אױף אַ הױכן בױם. האָט ער געװאָלט אַרױף, האָט ער נישט געקאָנט. האָט ער געװאָלט דערלאַנגען מיט אַ שטעקן, האָט ער נישט געקאָנט. האָט ער גענומען װאַרפֿן שטײנדלעך, און האָט אַזױ לאַנג געװאָרפֿן, ביז ער האָט אַראָפּגעװאָרפֿן צװײ קלײנע פֿאַרבלוטיקטע פֿײגעלעך.

― דערהרגעט? ― זאָגט פֿײַטל מיט שרעק און פֿאַרקרימט זיך.

― יונגיטשקע. ― פֿאַרענטפֿערט זיך פֿעדקאַ.

― אָבער דערהרגעט?

― אָן פֿעדערלעך, געלע פּיסקעלעך, גראָבע בײַכעלעך.

― אָבער דערהרגעט? דערהרגעט?…

ח

ס'איז שױן געװען נישט פֿרי, אַז אונדזערע יונגע חבֿרים, פֿײַטל און פֿעדקאַ, האָבן, נאָך דער זון אין הימל, זיך אַרומגעקוקט, אַז ס'איז שױן צײַט צו גײן אַהײם. פֿײַטל האָט שױן געהאַט פֿאַרגעסן, אַז הײַנט אױף דער נאַכט איז פּסח. האָט ער זיך דערמאָנט, אַז די מאַמע דאַרף אים נאָך אױסצװאָגן דאָס קעפּל און אָנטאָן נײַע הױזן. און ער האָט זיך געגעבן אַ כאַפּ־אױף, און פֿעדקאַ נאָך אים, און בײדע האָבן זײ זיך געלאָזט מיט דער זעלבער פֿרישקײט און מיט דער זעלבער פֿרײד צוריק אַהײם. און בכדי אײנער זאָל נישט קומען פֿריִער און דער אַנדערער שפּעטער, האָט מען זיך, װי אמתע חבֿרים, גענומען פֿאַר די הענט און מע איז געפֿלױגן פֿײַל אױסן בױגן אין דאָרף אַרײַן. און אַז זײ זײַנען געקומען אין דאָרף אַרײַן, איז פֿאַר זײערע אױגן אַרױסגעטראָטן אַזאַ מין בילד:

נחמן װערעביװקערס שטוב איז באַלאַגערט מיט גױים און גױעס, שקצים און שיקסעס. קורעטשקאַ דער שרײַבער און אָפּאַנאַס דער סטאַראָסטע, דער סטאַרשינאַстаршина: אױפֿזעער און דער סאָטסקע און דער אוראַדניק ― אַלע דאָ. אַלע רעדן, אַלע פּילדערן. און נחמן מיט דער נחמנקע שטײען אין מיטן, טענהן עפּעס און מאַכן מיט די הענט. נחמן האָט אײַנגעבױגן זיך, װישט דעם שװײס מיט בײדע הענט. בײַ דער זײַט שטײען די עלטערע קינדער נחמנס, פֿינצטער װי די ערד… פּלוצעם בײַט זיך איבער דאָס גאַנצע בילד. אײנער טוט אַ װײַז אױף די צװײ יונגע חבֿרים, און דער גאַנצער עולם מיטן שרײַבער, מיטן סטאַרשינאַ, מיטן סטאַראָסטע, מיטן סאָטסקע, מיטן אוראַדניק בלײַבן שטײן, װי געלײמטע. נאָר אײן נחמן טוט אַ קוק אױפֿן עולם, גלײַכט זיך אױס מיט זײַנע ברײטע גװאַרדיאַנסקע פּלײצעס: „נו???“ ― און צעלאַכט זיך. און די נחמנקע טוט אַ פּליעסק מיט די הענט און הײבט גאָר אָן צו װײנען… דער סטאַראָסטע מיטן סטאַרשינאַ מיטן סאָטסקע מיטן אוראַדניק טרעטן אַרױס און גלײַך אױף זײ:

― װוּ זײַט איר געװען, אַזעלכע און אַזעלכע?

― װוּ מיר זײַנען געװען? בײַ דער מיל זײַנען מיר געװען.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ט

בײדע חבֿרים, אי פֿײַטל, אי פֿעדקאַ, האָבן געהאַט נאָכדעם זײער ערלעך אױסקומעניש. און בײדע האָבן נישט פֿאַרשטאַנען, פֿאַר װאָס?

פֿײַטלען האָט דער טאַטע, ראשית־חכמה, אָפּגעשמיסן מיט דער יאַרמעלקע: „אַ ייִנגעלע זאָל װיסן“. װאָס זאָל אַ ייִנגעלע װיסן?… און, אַ פּנים, פֿאַר רחמנות האָט אים די מאַמע צוגענומען פֿונעם טאַטנס הענט, אים אײַנגעטײלט פֿון איר זײַט אַ פּאָר סטוסאַקעס און טאַקע באַלד גענומען אים אױסצװאָגן דאָס שװאַרצע קעפּל אױף יום־טובֿ און האָט אַרײַנגעזעצט אים אין אַ פּאָר נײַע הײזלעך ― דער אײנציקער גאַרדעראָב זײַנער אױף פּסח ― און זי זיפֿצט. װאָס זיפֿצט זי?… און נאָכדעם הערט ער, װי די מאַמע זאָגט צום טאַטן: „אױ, גאָט זאָל העלפֿן, מע זאָל שױן איבערקומען אָט דעם יום־טובֿ! עס זאָל כאָטש אָפּלױפֿן גלאַט… עס װאָלט געמעגט אַװעק דער פּסח נאָך אײדער ער איז געקומען!“… און פֿײַטלס קאָפּ קאָן נישט פֿאַרשטײן, פֿאַר װאָס זאָל אַװעק דער פּסח אײדער נאָך ער איז געקומען?… און פֿײַטל ברעכט זיך דעם מוח. ער פֿאַרשטײט נישט דעם טאַטנס שמיץ. ער פֿאַרשטײט נישט דער מאַמעס קלעפּ. ער פֿאַרשטײט נישט, װאָס פֿאַר אַ מין ערבֿ־פּסח הײַנט איז אױף דער װעלט…

י

און װיבאַלד אַז פֿײַטלס ייִדיש קעפּל פֿאַרשטײט נישט, פֿאַרשטײט דאָך שױן פֿעדקאַ אַװדאי נישט, װאָס דאָ טוט זיך. פֿריִער האָט אים דער טאַטע קורעטשקאַ אָנגענומען פֿאַר דער גריװע, גוט אָנגעריסן אים די װײַסע פֿלאַקסענע האָר און נאָך געשענקט אַ פּאָר פּאַטיליטשניקעס אַ פּרידאַטאָקпридаток: צולאָג. די פּאַטיליטשניקעס האָט פֿעדקאַ צוגענומען, װי אַ פֿילאָזאָף: ער איז שױן דערצו געװױנט געװאָרן. און ער הערט זיך צו, װי זײַן מאַמע רעדט מיט די גױעס און װי יענע דערצײלן עפּעס מאָדנע מעשׂיות. אַ מעשׂה פֿון אַ קינד, װאָס ייִדן האָבן פֿאַרנאַרט צו זיך אין שטאָט ערבֿ־פּסח, אָפּגעהאַלטן אין אַ קעלער אַ טאָג מיט אַ נאַכט און געװאָלט אים נעמען צו דער אַרבעט. האָט מען דערהערט דאָס געשרײ, איז מען זיך צונױפֿגעלאָפֿן, און מע האָט אַרױסגעראַטעװעט דאָס קינד. איז שױן

געװען בײַ דעם סימנים אױפֿן לײַב ― פֿיר שטעך אין פֿיר זײַטן, װי אַ צלם…

אַזױ דערצײלט אײנע אַ כװאַטסקע גױע מיט אַ ברײטן אָטשיפּיק און מיט אַ רױט פּנים. און די איבעריקע גױעס הערן זי אױס און שאָקלען מיט די פֿאַרבונדענע קעפּ און צלמען זיך: „אױ, האָרענקאָ! אױ, לישענקאָ!“… און פֿעדקאַס קאָפּ קאָן נישט פֿאַרנעמען, װאָס קוקן אױף אים בעת־מעשׂה די גױעס? און װאָס פֿאַר אַ שײַכות האָט די מעשׂה צו אים און צו פֿײַטלען? און פֿאַר װאָס האָט אים דער טאַטע קורעטשקאַ אָנגענומען בײַ דער גריװע, אָנגעריסן בײַ די װײַסע פֿלאַקסענע האָר און געשענקט אַ פּאָר פּאַטיליטשניקעס אַ פּרידאַטאָק? עס אַרט אים נישט אַזױ די גריװע, עס אַרט אים נישט אַזױ די פּאַטיליטשניקעס. דאָס איז ער ניט זשעדנע קײנמאָל, ער װאָלט נאָר אַ בעלן זײַן װיסן: פֿאַר װאָס עפּעס הײַנט אַזאַ־נ־אָרנטלעכע פּאָרציע ― אי געטראָגן פֿאַר דער גריװע, אי געריסן בײַ די האָר, אי פּאַטיליטשניקעס אַ פּרידאַטאָק? פֿאַר װאָס?… פֿאַר װאָס?…

יא

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

― נו? ― הערט פֿײַטל, װי דער טאַטע זאָגט צו דער מאַמע באַלד נאָך פּסח מיט אַ שײַנענדיק פּנים, גלײַך װי עס װאָלט אים געטראָפֿן מי־יודע װאָס פֿאַר אַ גליק. ― אַיאָ? דו האָסט דאָך אײַנגעלײגט די װעלט? דו האָסט דאָך מורא געהאַט?… אַ ייִדענע בלײַבט אַ ייִדענע. אַװעק אונדזער פּסח און זײער פּסח, און גאָרנישט!…

― דאַנקען גאָט! ― ענטפֿערט אים די מאַמע, און פֿײַטל פֿאַרשטײט װידער נישט, װאָס האָט די מאַמע מורא געהאַט?… און װאָס איז דאָ די גדולה, װאָס דער פּסח איז אַװעק?… װאָלט דען נישט בעסער געװען, דער פּסח זאָל זיך נאָך ציִען און ציִען?…

פֿײַטל באַגעגנט זיך מיט פֿעדקאַן אין דרױסן בײַ זײער שטוב, קאָן ער זיך נישט אײַנהאַלטן און גיט אים באַלד איבער אַלצדינג, װי אַזױ מע האָט בײַ זײ געדאַװנט, און נאָכדעם ― װי מע האָט בײַ זײ געגעסן. אױ, געגעסן! און ער גיט אים איבער דעם טעם פֿון אַלע פּסחדיקע מאכלים, װאָס מע האָט בײַ זײ געגעסן, און פֿון דעם זיסן װײַן, װאָס מע האָט בײַ זײ געטרונקען. און פֿעדקאַ הערט זיך צו מיט קאָפּ און פֿאַרקוקט צו פֿײַטלען אונטערן לײַבסערדאַק. אים חלומט זיך נאָך אַלץ „מאַצאַ“… פּלוצעם לאָזט זיך הערן איבער דער גאַנצער גאַס אַ קװיטש מיט אַ ניגון אױף אַ סאָפּראַן־שטימע:

― כװעד־קאַ! כװעד־קאַ!

דאָס רופֿט די מאַמע אַהײם דעם קלײנעם פֿעדקאַ, ער זאָל גײן עסן װאַרעמעס. נאָר פֿעדקאַ כאַפּט זיך נישט. איצט װעט מען אים שױן נישט טראָגן פֿאַר דער גריװע! ערשטנס, זײַנען זײ דאָך נישט בײַ דער מיל. און צװײטנס, איז שױן „נאָך פּסח“… נאָך פּסח איז נישטאָ װאָס מורא צו האָבן פֿאַר די ייִדן… ליגט ער זיך דאָ אין דרױסן אױפֿן בױך מיטן װײַסן קעפּל אױף די הענט, און אַקעגן אים ליגט פֿײַטל אױך אױפֿן בױך מיטן שװאַרצן קעפּל אױף די הענט. און דער הימל איז בלױ, און די זון װאַרעמט. און דאָס װינטל גלעט און שפּילט זיך. און דאָס קעלבל איז בײַ דער זײַט, און דער האָן איז דאָ מיט אַלע זײַנע װײַבער. און בײדע קעפּלעך, דאָס װײַסע מיטן שװאַרצן, ליגן אָנגעשפּאַרט אױף די הענט, און מע רעדט, און מע רעדט, און מע רעדט, און מע קאָן זיך גאָרנישט אָנרעדן…

יב

און נחמן װערעביװקער איז נישטאָ אין דער הײם. ער האָט זיך גענומען דעם שטעקן און האָט זיך פֿון גאַנץ פֿרי אָן געלאָזט גײן איבער דעם דאָרף עפּעס האַנדלען. בײַ יעדן הױף שטעלט ער זיך אָפּ. גיט־אָפּ יעדן גױ דעם גוט־מאָרגן, רופֿט אָן יעדן באַזונדער בײַם נאָמען, רעדט זיך דורך פֿון אַלצדינג אין דער װעלט, נאָר נישט פֿון דער פּסחדיקער מעשׂה… נאָר נישט פֿון די פּסחדיקע פּחדים… און פֿאַרן אַװעקגאַנג שױן טוט ער אַ טאַפּ אין װאָגן: „געפֿינט זיך נישט בײַ דיר, גױ, עפּעס אַ זאַך, װאָס דו דאַרפֿסט נישט?“ „נישטאָ, לאַכמאַן“. „אײַזנברעך, אַ ביסל הירזש, אַן אַלטע זאַך, אָדער גאָר אַ פֿעלכל?“ „„האָב קײן פֿאַראיבל נישט, לאַכמאַן, נישטאָ גאָרנישט. אַ ביטערע צײַט“. „אַ ביטערע צײַט? פֿאַרשיכּורט מן־הסתּם? אַזאַ יום־טובֿ!“… „װער מיר שיכּורט? װאָס מיר יום־טובֿ? אַ ביטערע צײַט!“…

דער גױ זיפֿצט, און נחמן זיפֿצט אױך. און נאָכדעם רעדט מען אַ ביסל פֿון זײַטיקע זאַכן, אַזױ עס זאָל נישט אױסזען, אַז ער איז געקומען האַנדלען. גײט ער אַװעק פֿון דעם גױ צום אַנדערן, צום דריטן ― ביז ער טרעפֿט אָן עפּעס װאָס, און קומט אַהײם נישט מיט לײדיקע הענט.

און נחמן װערעביװקער, אַן אָנגעלאָדענער און אַ דערשװיצטער, שפּאַנט מיט זײַנע גרױסע גװאַרדיאַנסקע פֿיס אַהײם און קלערט איצט נאָר פֿון אײן זאַך: װיפֿל שטײט אים דאָ צו פֿאַרדינען, אָדער צו דערלײגן? פֿון דער ערבֿ־פּסחדיקער מעשׂה האָט ער שױן פֿאַרגעסן. פֿון די פּסחדיקע פּחדים האָט ער שױן פֿאַרגעסן. און דער שכן קורעטשקאַ מיט זײַנע גובערנאַטאָרן און מיט די צירקולאַרן זײַנען אין דער מינוט אַרױסגעפֿלױגן פֿונעם קאָפּ. ער האָט אים אין דער לינקער פּאה!…

לאָזן װינטן בלאָזן. לאָזן שטורעמס פֿײַפֿן. לאָז די װעלט זיך קערן. אַן אַלטער דעמב, װאָס שטײט מששת ימי־בראשית, װאָס זײַנע װאָרצלען דערגרײכן מי־יודע װוּהין ― װאָס הערט ער װינטן? װאָס הערט ער שטורעמס?…

געשריבן אין יאָר 1910
פּסח מיט אַ קל־וחומר

בין איך שױן װידער אין דער הײם ― אין כּתרילעװקע. אַ שאָק מיט יאָרן נישט געװען. איצט בין איך געקומען צו פֿאָרן אױף פּסח צו־גאַסט צו מײַנע „קלײנע מענטשעלעך“.

דער ערשטער, װאָס איז מיר געקומען אַקעגן, איז געװען מנשה רב יחיאל דעם בעל־עגלהס זונדל, אױך אַ בעל־עגלה.

איבערגעלאָזט האָב איך אים אַ בחורעץ אָן אַ באָרד, נאָר מיט אַ שװאַרצער, עטװאָס באַװאַקסענער גראָבער ליפּ. שבת און יום־טובֿ אין שול פֿלעגן מיר, קונדסים, אים פֿאַרשטופּן אין אַ װינקעלע און געבן בוכענצעס אָן אַ שיעור, און ער פֿלעגט שװײַגן. איצט טראָגט ער שױן אַ קלאָטשקעװאַטע באָרד, װי דער טאַטע זײַנער, אים צו לענגערע יאָר, און אַ לאַנגע, מיט סמאָלע אױסגעשמירטע, נאַקידקע, װי דער טאַטע, אים צו לענגערע יאָר. און אַ באַרעדעװדיקער, אַ רירעװדיקער און אַ פֿרײלעכער איז ער אױך, װי דער טאַטע, אים צו לאַנגע יאָר. זײַן טאַטע יחיאל, אים צו לענגערע יאָר, איז געװען ניט גלאַט אַ בעל־עגלה, נאָר אַ בעל־עגלה אַ בן־תּורה, אַ בעל־עגלה אַ למדן, אַ בעל־עגלה מיט אַ פּרק מישניות, מיט אַ מעשׂה, מיט אַ משל און מיט אַ מדרש. אױף זײער בעל־עגלהשן לשון װערט דאָס אָנגערופֿן „אַ בעל־עגלה מיט כרײן“… פֿאַר אים האָט אַ בעל־הבית געהאַט דרך־ארץ. אים האָט קײנער נישט געװאַגט זאָגן „דו“, נאָר „זײַט זשע מוחל, רב יחיאל!“

איך האָב געמײנט, אַז דאָס איז רב יחיאל דער בעל־עגלה, אים אָפּגעגעבן שלום און געװוּנדערט זיך, װאָס ער איז גאָרנישט געעלטערט געװאָרן, קײן קאַפּ אַפֿילו. לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז רב יחיאל איז שױן לאַנג אױף יענער װעלט, אים צו לענגערע יאָר, און ער איז זײַן זון מנשה, אָט אַ יענער בחור, װאָס מיט דער שװאַרצער, גראָבער, עטװאָס