די נאַכט פֿון כּל־נדרי איז דער „פּאַרנאַסΠαρνασσός: נאָמען פֿון אַ נאַכטלאָקאַל“ געװען שײן באַלײַכטעט מיט אַלערלײ־פֿאַרביקע לאָמפּן און לעמפּלעך, דעקאָרירט און צוגעקליבן אױפֿן שענסטן אופֿן. די מוזיק האָט געשפּילט, די אָפֿענע סצענע איז געװען גרײט צו באַװײַזן דער װעלט אַלע אירע אַנטיקלעך, חידושים־ונפֿלאָות ― משונה־מאָדנע גרינגע דינע גאַז־קאָלירנדיקע קלײדלעך, אַ סך בריליאַנטן, משוגענע טואַלעטן, נאַקעטע לײַבער און פֿיס, פֿיס אָן אַ שיעור!…
― װאָס איז דאָס? ― פֿרעגט דער פֿרומער לעזער. ― משוגע, צי חסר־דעה? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ הפֿקרות געװאָרן? עשׂרת ימי־תּשובֿה אין אַ קאַפֿע־שאַנטאַןcafé-chantant: קאַבאַרעט! ערבֿ יום־כּיפּור ― מוזיק מיט קלײדלעך מיט נאַקעטע לײַבער!…
איך װײס, ליבער פֿרײַנט, גלײבט מיר, איך װײס, אַז ס'איז ערבֿ יום־כּיפּור; איך װײס, אַז אין דעם אָרט, װוּהין מיר גײען אַצינד, איז נישט אַזױ כּדאַי אַרײַנצוטרעטן אין די טעג, װאָס מע רופֿט זײ „ימים־נוראָים“, און די פּאַרשױנען, װאָס מיר װעלן זיך דאָרט מיט זײ באַגעגענען, געהערן זיך אָן װינציק־װאָס מיטן כּל־נדרי און מיטן הײליקן טאָג יום־כּיפּור, װאָס ער הײסט בײַ אונדז „שבת־שבתון“, דער שבת פֿון אַלע שבתים. נאָר פֿון װאַנען װײסן מיר, אפֿשר געפֿינען זיך אױך דאָ, אינעם דאָזיקן זינדיקן אָרט, זינדיקע ייִדישע נשמות, און צװישן זײ אױך פֿאַרגעסענע, פֿאַרװאָגלטע, פֿאַרװאָרפֿענע, אומגליקלעכע נפֿשות נעבעך, װאָס קומען־אָפּ אױף דער װעלט מער פֿאַר פֿרעמדע זינד, װי פֿאַר אײגענע? פֿון װאַנען װײסן מיר, װער ס'איז מער שולדיק אינעם נידעריק־פֿאַלן פֿון די דאָזיקע פֿאַרלאָרענע נשמות? פֿון װאַנען װײסן מיר, װעלכעס איז כּדאַי און װעלכעס איז נישט כּדאַי?…
נאָך אַזאַ מין שטיקל הקדמה, װאָס שמעקט אַ ביסל מיט „על־חטא“ (און אַ ייִד שלאָגט זיך אָפּ „על־חטא“ און זינדיקט װײַטער), קאָנען מיר, דאַכט זיך, שױן אומקערן זיך צוריק צו דער מעשׂה.
דער „פּאַרנאַס“ איז דעקאָרירט און צוגעקליבן אױפֿן שענסטן אופֿן. די מוזיק שפּילט. מענטשן דרײען זיך אַרום הין און צוריק אױף אַן ענג שטיקל ערד, װאָס מע רופֿט עס „גאָרטן“, װאָרעם מע האָט דאָרט אַנידערגעזעצט אין זאַמד עטלעכע כאַשטשעװאַטע בײמלעך, װאָס טשאַכנען, קױם־קױם װאָס זײ דערציִען דעם זומער, און אַלץ װאָס דאָ געפֿינט זיך ― איז פֿאַלש און פֿאַלש און פֿאַלש. דער גאָרטן איז ניט קײן גאָרטן, די בײמער זײַנען נישט קײן בײמער, די בריליאַנטן זײַנען נישט קײן בריליאַנטן, די שׂמחה איז נישט קײן שׂמחה. ס'איז נאָר געמאַכט, ס'איז נאָר געמלאָכהט, בכדי יענער זאָל מײנען…
אַלע װײסן דאָס, אַלע פֿילן דאָס, נאָר פֿונדעסטװעגן גײט מען אַהער אַלע אױף דער נאַכט, און מע ברענגט־אױס געלט, מע זיצט און מע הערט, מע גענעצט, נאָר מע זיצט… די מוזיק רימפּלט, און עס רימפּלט אױפֿן האַרצן, נאָר מע מוז זיצן און הערן ביזן סוף. דאַנקען גאָט, די מוזיק האָט אױפֿגעהערט צו רימפּלען, דאָס גלעקל קלינגט, דער עולם גײט פֿאַרנעמען ערטער, און דער פֿאָרהאַנג פֿון דער אָפֿענער סצענע הײבט זיך אױף, און עס שפּרינגט־אַרױס אַ נפֿש אינעם געשטאַלט פֿון אַ נקבֿה, אָנגעטאָן משוגענערװײַז, דאָס הײסט, העכער האַלב נאַקעט, און מיט אַ קול פֿון אַ יונג קינד קװיטשעט זי אױס אַ ניגון, װאָס איך װײסט נישט, צי זי זינגט קופּלעטן, צי זי בײזערט זיך אױף דער דינסט פֿאַר די קאַרטאָפֿליעס… און כאָטש דער גאַנצער עולם פֿילט, אַז די קופּלעטן זײַנען נאַריש און דאָס זינגען טױג אױף כּפּרות, פֿונדעסטװעגן פּאַטשט מען בראַװאָ און אַ צװײ־דרײַ לײדיקגײערס רופֿן זי אַרױס פֿון יוצא װעגן נאָך אַ מאָל אױף „ביס“, און זי לאָזט זיך לאַנג נישט בעטן, זינגט אַ נײַעם ניגון, נאָך ערגער פֿונעם ערשטן, און דער עולם גענעצט און פּאַטשט „בראַװאָ“, און עס הערט זיך װידער אַ געשרײ: „ביס“!…
― דזשאָוJoe! טו אַ שפּרונג, װער געװאָר, געקומען שױן דראַגאַ־מאַרישקאַдрага-маришка: טײַערע מאַריאַ, צי נאָך ניט? ― אַזױ רופֿט זיך אָן אײנער אַ גראָבער דײַטש מיט אַ רױטער נאָז אונטער אַ גלאַנצנדיקן צילינדער. דאָס איז דער בעל־הבית פֿונעם גאָרטן.
― איך קום ערשט פֿון דאָרטן, נישטאָ זי נאָך. ― ענטפֿערט דזשאָו, אַ יונגערמאַנטשיק מיט אַ רױטן שניפּס, מיט אַ געגאָלט פּנים, נאָר מיט אַן אױסגעבױגענער נאָז, װאָס זעט־אױס מזרע־היהודים.
― װאָס װעלן מיר טאָן, טאָמער קומט ניט, חלילה, דראַגאַ־מאַרישקאַ? סע שנײַדט זיך אַן עולם פֿון היפּשע מענטשלעך, רײַכע יונגעלײַטלעך, מע װאָלט געקאָנט לײזן שײן געלט… װוּ קאָן זײַן אַזױ שפּעט דראַגאַ־מאַרישקאַ?
― למאַי אָט איז פֿערי־פֿיטשי־פּוטשי אױך נישטאָ? ― זאָגט דזשאָו. ― דער רוח װײס זײ, װוּ זײ זײַנען ערגעץ!… מע באַדאַרף אַ לױף טאָן צו זײ אַהײם!…
― גײ, גײ, דזשאָו, נשמהניו, ברענג זײ צו פֿירן פֿאַר די צעפּ! ― זאָגט די רױטע נאָז צו דער געגאָלטער מאָרדע, און מע זעט, אַז די רױטע נאָז האָט יסורים. זי עקט זיך… און דאָרט, אױף דער סצענע, שפּרינגט אַרױס אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק, קוליעט זיך איבער דרײַ מאָל הין און צוריק און מאַכט אַ סך ערגערע העװיות, װי די ערגסטע פּורים־שפּילער, און דאָס געפֿעלט דעם עולם אַזױ שטאַרק, אַז מע פּאַטשט אים „בראַװאָ“ נאָך אײדער ער האָט אָפּגעמאַכט אַלע זײַנע שטיק, און מע רופֿט אים אַרױס נאָך אַ מאָל אױף ביס.
די רױטע נאָז איז אין אײנע צרות:
― דזשאָו! װוּ איז דזשאָו? נישטאָ דזשאָו! נישטאָ דראַגאַ־מאַרישקאַ! נישטאָ פֿערי־פֿיטשי־פּוטשי! נישטאָ קײנער, קײנער!…
אַזױ זאָגט די רױטע נאָז און לױפֿט־אַרום הין און צוריק, װי אַ פֿאַרסמטע מױז, איבערן גאַנצן „פּאַרנאַס“.
און אױף דער סצענע באַװײַזט זיך אַ פֿאַרשטעלטער ייִד, דאָס הײסט, אַ גױ, װאָס האָט זיך צוגעטשעפּעט אַ קלאָטשקעװאַטע באָרד מיט װילדע פּאות אױף אַן אַרשין און קרימט זיך נאָך אַ ייִדן. די דאָזיקע באָרד און פּאות מיט דער שפּיצעכיקער יאַרמעלקע, מיט דער לאַנגער קאַפּאָטע, מיט די שיך און זעקלעך, רופֿן אַרױס אַזאַ מין התפּעלות אינעם גאַנצן עולם, אַז זײ װערן שיִער נישט די כּפּרה. אײנער פֿון דרױסן טוט אַ געשרײ: „יאַנקל!“ און דער ייִד פֿון דער סצענע טוט אַ פֿרעג: „חײם־סראָליק־קוגל, װאָעס? און צװישן עולם װערט אַזאַ געלעכטער, גלײַך װי עס איז דאָ געזאָגט געװאָרן מי־יודע װאָס פֿאַר אַ שאַרפֿע חכמה. און װער שמועסט, אַז דער ייִד ציט נאָך אַרױס פֿון דער אונטערשטער קעשענע אַ פּושקעלע, נעמט אַ שמעק טאַבאַק און טוט אַ ניס, דעמאָלט װערט אַן אײַנלײגעניש אױף אַ האַלבע שעה און אַ געשרײ: „ביס! ביס! ביס!“… דערפֿון קאָן מען שױן פֿאַרשטײן, װאָס סע טוט זיך אָפּ, אַז ער הײבט אָן זינגען דאָס שײנע, קלוגע לידל, װאָס צעגײט זיך אין אַלע אבֿרים, שאָקלט בשעת־מעשׂה מיטן קאָפּ אַרױף און אַראָפּ און טרײסלט מיט די פּאות, טאַנצט און קנאַקט־צו מיט די פֿינגער:
דעך עולם װערט מלא־גדולה, שׂשׂון־ושׂימחה; אײנער שרײַט: „בראַװאָ!“ דער אַנדערער ― „ביס!“ און אײנער, אַ דריטער, כאַפּט זיך גאָר אַרױס מיט אַ שרעקלעכן „הוראַ!“, שרײַט מיט אַלע כּוחות, גלײַך װי מע האָט אים דערפֿאַר באַצאָלט מי־יודע װיפֿל.
דאָס איז אָבער אַלץ פֿאַר דער רױטער נאָז װינציק. זי גײט אַרום אין אײנע צרות, בײזערט זיך, קנײַפּט־אונטער שטילערהײט די באַדינטע, טרײַבט זײ, זײ זאָלן גײן אַ קוק טאָן, צי איז ניט געקומען שױן דראַגאַ־מאַרישקאַ? װוּ איז דראַגאַ־מאַרישקאַ? װוּ איז פֿערי־פֿיטשי־פּוטשי? װוּ איז דזשאָו? װי אין דער ערד אַרײַן! שױן זשע זײַנען זײ דאָרטן אַלע דרײַ?…
און דער בעל־הבית פֿונעם „פּאַרנאַס“ שטעלט־אַװעק אײנעם פֿון די באַדינטע בײַ דער טיר, און אַלײן כאַפּט ער אַ דראָשקע און הײסט זיך פֿירן אױף דער „ייִדישער גאַס“.
װער איז די דראַגאַ־מאַרישקאַ? װאָס קוקט מען דאָ אױף איר אַזױ שטאַרק אַרױס?
דראַגאַ־מאַרישקאַ איז אַ זינגערין, אײנע פֿון די סאַמע באַליבטסטע אין „פּאַרנאַס“. אַלײן איז זי פֿון בודאַפּעשט, זינגט אונגערישע מעלאָדיעס און ציגײַנער־לידער מיט אַזאַ שײן קול, מיט אַזאַ מין מתיקות, אַז זי נעמט־אַרױס בײַ איטלעכן באַזונדער דאָס חיות. אַלע אירע לידער, כאָטש מע פֿאַרשטײט ניט די װערטער, זײַנען פֿול מיט טרערן, מיט האַרץ, האָבן אין זיך אַ לעבעדיקע נשמה און דערגרײכן װײַט, דערלאַנגען טיף אין די בײנער, דערװעקן מאָדנע געפֿילן, רופֿן־אַרױס טרױעריקע געדאַנקען, אַמאָל אַ זיפֿץ פֿונעם טיפֿן־טיפֿן האַרצן און אָפֿטמאָל אַ טרער אױף די אױגן. װוּ ליגט דאָ דער סוד באַהאַלטן: צי אין דער זיסער װײכער בױמלדיקער שטימע? צי אין די געראָטענע קלינגענדיקע װערטער, װאָס זי גיט זײ צו אַ באַזונדער חן בשעת זי רעדט זײ אַרױס? צי אין אירע שײנע, שװאַרצע, טיפֿע, פֿאַרטראַכטע אױגן, װאָס שײַנען אַרױס פֿון איר קלאָר־װײַס־ליכטיק פּנים, װאָס איז באַברעמט מיט שײנע, קורצע געגרײַזלטע האָר? צי אין איר קאָנען האַלטן זיך אױף דער סצענע? צי אין די אַלע זאַכן אינאײנעם גענומען? דאָס איז פֿאַר געװיס, אַז קױם באַװײַזט זיך דראַגאַ―מאַרישקאַ אױף דער סצענע, װערט נישט קײן ליאַרעם מיט קײן געפּילדער; אַדרבא, עס װערט שטיל, אַלע באַקומען עפּעס פֿאַר איר דרך־ארץ, מע פֿילט, אַז עס שטײט אַ מענטש אױף דער סצענע, אַ מענטש װי אַלע מענטשן, אַ מענטש מיט אַ האַרץ, מיט אַ נשמה; און הײבט אָן דראַגאַ־מאַרישקאַ צו זינגען, אַזױ װערט דער עולם װי פֿאַרשטאָרבן, און אַלע װאָלטן װעלן, דאָס זינגען זאָל זיך ציִען און ציִען, עס זאָל זיך גאָרנישט אױסלאָזן… ייִדן האָבן ליב גײן האָרכן דראַגאַ־מאַרישקאַן דערפֿאַר, װאָס אין איר זינגען ליגט אַ סך „מאָראַליש“, עס שמעקט מיטן ייִדישן שטײגער. אין איר זינגען הערט זיך אַ קלאָגן, אַ באַקלאָגן זיך פֿון אַ צעבראָכן האַרץ, פֿון אַ באַלײדיקטער נשמה, און אַ געפֿיל פֿון רחמנות קלעמט־אַרום דאָס האַרץ, און נישט אַזױ גרינג פֿאַרגעסט איר נאָכדעם דאָס דאָזיקע ליכטיקע פּנים, מיט די טיפֿע, שװאַרצע, פֿאַרטראַכטע אױגן, און די זיסע װערטער מיטן צוקער־זיסן געזאַנג לאָזן זיך נאָך לאַנג הערן בײַ אײַך אין די אױערן.
סע פֿאַרשטײט זיך, אַז אױף דראַגאַ־מאַרישקאַן זײַנען פֿאַראַן אַ סך, אַ סך בעלנים, װאָס ברענגען אױס אַ סך, אַ סך געלט, און די רױטע נאָז איז דערפֿון רעכט צופֿרידן, און די אַלע איבעריקע זינגערינס און טענצערינס זײַנען איר, געװײנטלעך, רעכט מקנא. זײ זאָלן נאָר קאָנען, װאָלטן זײ זי דערטרונקען אין אַ לעפֿל װאַסער. אַך, װען זײ זאָלן װיסן, װוּ איז איצטער דראַגאַ־מאַרישקאַ, װאָלטן זײ אַװעקגעגעבן אַלע זײערע פֿאַלשע בריליאַנטן, זײ װאָלטן איר שױן צוגעשטעלט אַ רעכט בענקעלע װוּ מען באַדאַרף און װאָלטן זיך אָפּגערעכנט מיט איר, װי עס געהער צו זײַן!
װוּ אין געװען דראַגאַ־מאַרישקאַ?
אין שול צו כּל־נדרי.
דאָרט, אין אַ קלײן שטעטל אין גאַליציע, װוּ זי איז געבאָרן, האָט זי געהײסן דבֿורה־מירל, אַ ייִדישע טאָכטער, אַ כּשר קינד, געװאַקסן בײַ פֿרומע עלטערן פֿאַנאַטיקער און גאַנץ רײַכע לײַט, װאָס נאָכדעם האָט זיך בײַ זײ דאָס רעדל אַ דרײ געטאָן צוריק, זײ האָבן אָנגעװאָרן דאָס געלט, פֿאַראָרעמט געװאָרן און אַריבערגעפֿאָרן קײן בודאַפּעשט, געעפֿנט פֿריִער אַ קלײטל פֿון ציגאַרן, נאָכדעם אַ ייִדישן רעסטאָראַן אױף דער ייִדישער אַלטאָפֿענגאַס. נאָר דער שלימזל האָט זײ נאָכגעיאָגט פֿוס־טריט. װי געװײנטלעך, אין אַ נײַ אָרט און אין אַזאַ גרױסער שטאָט, װי בודאַפּעשט, האָבן זײ אָנגעהױבן זיך אַנדערש פֿירן, מאַכן אַ נײַ מין לעבן, איבערגעביטן די ייִדישע נעמען אױפֿן אונגערישן שטײגער, אָנגעהױבן זיך אַנדערש קלײדן, די מוטער אַלײן האָט מיט דער צײַט אַראָפּגעװאָרפֿן דעם פּאַריק, און דער עלטערער זון האָט אָנגעהױבן שטודירן מוזיק ― דאָס אַלצדינג אינאײנעם האָט דער פֿאָטער נישט געקאָנט אַריבערטראָגן און איז געשטאָרבן אינעם ייִדישן שפּיטאָל, און דאָס גאַנצע געזינדל האָט זיך צעזײט און צעשפּרײט אױף אַלע זיבן ימים: דער עלטערער זון איז אַװעק ערגעץ מיט מוזיקאַנטן, דער אַנדערער האָט זיך גלאַט אַװעקגעלאָזט אין דער װעלט אַרײַן, אַ סבֿרה, אַז קײן בראַזיליע, און איז פֿאַרפֿאַלן, װי אין װאַסער אַרײַן; אײנע אַן עלטערע טאָכטער האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַ משורר אין קאָרשול, די אַנדערע האָט זיך געשטעלט אין אַ זאָקן־פֿאַבריק, און דראַגאַ־מאַרישקאַ איז געבליבן אַלײן מיט דער מוטער, איר מיטגעהאָלפֿן אין רעסטאָראַן באַדינען די אורחים, געגרײט און דערלאַנגט צום טיש דאָס עסן.
שײן פֿון דער נאַטור זײַנען זײ געװען אַלע, נאָר שענער פֿון אַלע איז געװען דראַגאַ־מאַרישקאַ, און די אורחים, װאָס האָבן בײַ זײ געגעסן קעסט, האָבן ליב געהאַט, אַז נאָר די שײנע, בליִענדיקע דראַגאַ זאָל דערלאַנגען צום טיש, נישט קײנער. אַ סך געסט האָבן איר געמאַכט קאָמפּלימענטן, אײניקע האָבן זיך נישט באַנוגנט מיט קאָמפּלימענטן אַלײן, זיך באַגאַנגען אַ ביסל גראָבלעך, װי געװײנטלעך מאַנצבילן, אַז זײ דערזען אַ שײנע צײַטיקע פּרי װאַקסט און האָבן רחמנות, זי קאָן נאָך, חלילה, איבערװאַקסן.
צװישן די שטענדיקע אורחים װאָס פֿלעגן אָפֿט קומען עסן אינעם ייִדישן רעסטאָראַן אױף דער אַלטאָפֿענגאַס, איז געװען אײנער אַ גאַנץ רײַכער גאַסט פֿון װין, מיטן נאָמען פֿײַערשפּײַער, אַ יונגערמאַן מיט אַ בלאַס אײדל פּנים, מיט אַ לאַנגן דינעם האַלדז און מיט אַ ביסל אַ הײזעריקלעכער שטימע, נאָר מיט זײער גוטע, אַ ביסל קורצזיכטיקע אױגן. אַלע צװײ־דרײַ חדשים פֿלעגט ער קומען פֿון װין קײן בודאַפּעשט מיט סחורה פֿון זײַן פֿאָטערס אײגענער פֿאַבריק, װוּ ער האָט זיך גערעכנט אַלס קאָמיװאָיאַזשאָר, און פֿלעגט פֿאַרברענגען עטלעכע טעג און קומען אַלע טאָג עסן אין ייִדישן רעסטאָראַן, װאָס אױף דער אַלטאָפֿענגאַס, און די שײנע דראַגאַ איז אים אַזױ געפֿעלן, אַז ער האָט איר אײנמאָל, נאָכן צעצאָלן זיך פֿאַרן עסן, אָן אַ שום הכנות, ― בשעת־מעשׂה איז אים נאָר דער דינער לאַנגער האַלדז אַ ביסל רױט געװאָרן ― אױפֿגעשטאַנען און געבעטן בײַ איר די האַנט, דאָס הײסט, ער האָט איר פֿאָרגעלײגט, אַז אױב זי װיל, האָט ער פֿאַר איר חתונה. דראַגאַ־מאַרישקאַ, װאָס האָט זיך בשום־אופֿן נישט געריכט אױף אַזאַ זאַך, האָט אים גאַנץ פּשוט געענטפֿערט, אַז זי מוז פֿריִער איבעררײדן מיט דער מוטער, און די מוטער, דערהערט אַזאַ גליק, האָט זי געטריבן די טאָכטער, זי זאָל גײן װאָס גיכער אים זאָגן „יאָ“, און אױף דעם גאַנצן געזינדל איז געװאָרן אַ שׂמחה, אַ פֿרײד: די עלטערע שװעסטער איז געקומען צו לױפֿן, ניט טױט, ניט לעבעדיק, מיטן מאַן דעם משורר, װאָס אין קאָרשול, געפֿאַלן דער שװעסטער אױפֿן האַלדז, געזאָגט, אַז איצט װעט קומען אַ סוף צו זײערע אַלע צרות, איר מאַן װעט פֿאַרשפּאָרן זינגען אין כאָר פֿאַר פֿופֿצן קראָנעןcrowns: בריטישע מטבע אַ װאָך, די קלענערע שװעסטער װעט פֿאַרשפּאָרן אַרבעטן זיבעצן שעה אין טאָג בײַ די זאָקן, און די אָרעמע מאַמע װעט נישט דאַרפֿן שױן שטײן גאַנצע טעג בײַם אױװן. נישקשה, פֿײַערשפּײַער איז גענוג רײַך און איז זײער אַ גוטער מענטש; ער װעט זײ אַלעמען קומען צו הילף, און זײ װעלן אַלע װידער אַ מאָל אױפֿלעבן, װי זײ האָבן געלעבט אַמאָל פֿאַר זײער גוטן פֿאָטער, ער זאָל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן. בײדע שװעסטער האָבן זיך אַרומגענומען, צעקושט און צעװײנט זיך פֿאַר פֿרײד.
ס'זאָל אַלצדינג זײַן אַזױ װי מיר שטעלן זיך פֿאָר ― װאָלט דאָך קײנמאָל אין ערגעץ קײן צרות נישט געװען אױף דער װעלט. אַז דער אַלטער פֿײַערשפּײַער, אַ משוגענער דײַטש און אַ רעכטער עקשן, איז געװאָר געװאָרן פֿונעם שידוך, װאָס דער זון האָט געטאָן אין בודאַפּעשט, האָט ער אים אַרײַנגערופֿן צו זיך אין קאַבינעט אַרײַן, געהײסן זיך איבערגעבן די קאַסע, אים אַרױסגעגעבן זײַן געהאַלט, װאָס אים קומט ביזן סוף יאָר, און געזאָגט, אַז ער איז פֿרײַ, ער קאָן שױן גײן ערגעץ אַנדערש, און האָט אים צום לעצטן מאָל פֿאָרגעלײגט אַזאַ מין תּנאַי: אָדער אױס שידוך, אָדער אױס זון. דער יונגער פֿײַערשפּײַער איז אָבער אױך געװען אַ דײַטש און נישט קײן קלײנער עקשן, האָט ער אים דערױף געענטפֿערט, אַז מע װעט גיכער פּועלן בײַ אים דאָס אַנדערע, אײדער דאָס ערשטע, און ער װעט בכלל בעסער שטאַרבן, אײדער נעמען צוריק דאָס װאָרט, ובפֿרט, אַז ער האָט ליב דאָס מײדל מיט סכּנת־נפֿשות און ער רעכנט זיך פֿאַר אײנעם אַ גליקלעכן… און אַזױ װײַטער. דער אַלטער פֿײַערשפּײַער האָט אים גאַנץ פֿײַן אױסגעהערט; נאָכדעם האָט ער אים אָנגעװיזן מיט דער האַנט אױף דער טיר און אַ זאָג געטאָן:
― אַלזאָ, איז דאָס אָפּגעמאַכט? אַדיע! ― אַדיע! ― האָט אים דער זון געענטפֿערט און אַ בײג געטאָן זיך, און אַזױ איז מען זיך צעגאַנגען, דער זון מיטן פֿאָטער, אױף תּמיד.
סע פֿאַרשטײט זיך, אַז ס'איז באַלד אַװעקגעגאַנגען אַ װאַרעמער בריװ קײן בודאַפּעשט צו דראַגאַ־מאַרישקאַן, באַשריבן די גאַנצע סצענע מיטן פֿאָטער, און ער בעט זי, אַז זי זאָל זײַן גאַנץ רויִק, ער איז שױן נישט קײן ייִנגעלע; ער איז, ברוך־השם, נישט קײן פֿאַרפֿאַלענער, ער װעט זיך אָפּזוכן מיט גאָטס הילף אַ שטעלע אין גיכן, און אַז ער װעט זיך נאָר צו עפּעס צושלאָגן ― שטעלט ער מיט איר חופּה אין אַ גוטער שעה אַ מזלדיקער, און אַזױ װײַטער. און ס'איז טאַקע אַזױ געװען. ער האָט גיך באַטראָטן אַ גאַנץ פֿײַנע שטעלע, זיך אײַנגעאָרדנט, װי עס געהער צו זײַן, און געקומען צו פֿאָרן קײן בודאַפּעשט און געשטעלט די חופּה.
די חתונה איז געװען אַפֿילו נישט אַזאַ פֿרײלעכע חתונה; ס'איז געװען, װי מע רופֿט דאָס אָן: „אַ שטילע חופּה־װעטשערע“. די מחותּנים האָבן זיך שטאַרק געבלאָזן; ס'איז געװען, פֿאַרשטײט איר מיך, נישט אַזױ װי זײ האָבן געמײנט. זײ האָבן געמײנט אַ געהױבענע חתונה מיט רײַכע מתּנות… דער עלטערער שװעסטערס מאַן האָט שױן געחלומט פֿון אַ נײַער שטעלע בײַם רײַכן שװאָגער; די קלענערע שװעסטער האָט זיך שױן כּמעט װי אָפּגעזעגנט מיט אירע חבֿרטעס אױף דער זאָקן־פֿאַבריק; און אױך די אַלטע מוטער האָט שױן גערעכנט צומאַכן דעם ייִדישן רעסטאָראַן: גענוג שױן בראָטן זיך בײַם אױװן, גענוג שױן באַדינען די אורחים, אונטערטראָגן איטלעכן עסן. די אַלטע מוטער האָט אָנגעהױבן אָפֿטער װי פֿריִער דערמאָנען אירע צװײ זין, װאָס זײַנען אַװעק אױף דער װעלט; זי האָט געהאָפֿט, פֿאַרשטײט איר, אַז זײ װעלן מסתּמא דערהערן פֿונעם גליק, װאָס זײער ייִנגערער שװעסטער האָט געטראָפֿן, און װעלן געװיס קומען צו פֿאָרן אַהײם. מיט אײנעם װאָרט, איטלעכער האָט זיך אַרומגעטראָגן מיט זײַן חלום. און אַזױ װי דאָס רובֿ חלומות לאָזן זיך אױס מיט גאָרניט, אַזױ האָט זיך פֿון די דאָזיקע חלומות אױסגעלאָזט אַ טײַך: דער עלטערער שװאָגער איז געבליבן אױף זײַן אַלטער שטעלע; די ייִנגערע שװעסטער איז געזעסן בײַם אַלטן װאַרשטאַט פֿון די זאָקן, די אַלטע מאַמע ― בײַם אױװן; די צװײ זין האָבן זיך אַרומגעבלאָנקעט אױף דער װעלט, װי פֿריִער. אַלע האָבן זיך אָפּגענאַרט, געהאַט אַ טעות אין חשבון און גע־
נאָר אײן דראַגאַ האָט זיך געפֿילט גליקלעך מיט איר געליבטן בערנאַרד (אַזױ האָט געהײסן דער יונגער פֿײַערשפּײַער), װאָס האָבן זיך ליב געהאַט בײדע דאָס חיות, און מיט אירע צװײ קלײנע מלאָכימלעך, װאָס זײַנען געבאָרן געװאָרן גיך אײנס נאָך דאָס אַנדערע, און װאָס זי האָט זײ ליב געהאַט און אָפּגעהיט, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג. אײן חסרון נאָר, װאָס בערנאַרד איז כּמעט קײנמאָל נישט אין דער הײם, פֿאָרט אַרום טאָג װי נאַכט, קומט צו פֿאָרן אײן מאָל אונטער אַ יום־טובֿ אױף אײן טאָג, קושט זיך אָן מיט די קינדער און פֿאָרט װידער אַװעק. נאָך אַ חסרון, װאָס בערנאַרד איז נישט אין בעסטן געזונט. ער איז פֿון תּמיד אָן זײער אַן אײדעלער. ס'איז גאָר אַ סבֿרה, אַז ער טאָר גאָר פֿיל נישט האָרעװען, װי ער האָרעװעט, ער טאָר גאָר אַזױ ניט אַרומפֿאָרן, װי ער פֿאָרט אַרום. דער דאָקטער זאָגט, אַז זומער באַדאַרף ער האָבן רו, זיך באַזעצן ערגעץ „אינס גרינעins grüne“, אױף אַ דאַטשע הײסט עס, טרינקען מילך וכדומה. נאָר בערנאַרד װיל ניט הערן, ניט זען. בערנאַרד טראַכט גאָרנישט װעגן זיך אַפֿילו אײן מינוט; דאָס גאַנצע לעבן זײַנס איז דראַגאַ און אירע צװײ מלאָכימלעך, און קומט ער צו פֿאָרן אַמאָל אַהײם און קאָן זײ עפּעס ברענגען צו פֿירן פֿון װעג אַ מתּנה און זיצן מיט זײ אַ טאָג, קומט אים דעמאָלט צו געזונט אױף אַ גאַנץ יאָר!
אַ מענטש איז אָבער נישט קײן מאַשין, ניט פֿון אײַזן. בערנאַרד האָט אַזױ לאַנג געהאָרעװעט, ביז ער האָט זיך געמוזט אײנמאָל אַנידערלײגן רוען; און האָט ער זיך אַנידערגעלײגט, איז ער שױן מער נישט אױפֿגעשטאַנען. דאָקטױרים האָבן אָנגעהױבן דאָרט צו זײַן גאַנץ אָפֿטע געסט, אין דער אַפּטײק האָט מען געקאָכט פֿון זײַנעט װעגן רפֿואות. דער פּראָפֿעסאָר האָט געהײסן, מען זאָל אים אָפּפֿירן ערגעץ אין אַ קוראָרט, און ס'איז ניט געװען מיט װאָס. איז געקומען די עלטערע שװעסטער מיט אַן עצה, אַז דראַגאַ זאָל אַװעקשרײַבן צו זײַן פֿאָטער, צום אַלטן פֿײַערשפּײַער, אַ בריװל, אים פֿרעגן: „היתּכן? ביז װאַנען איז דער שיעור צו זײַן ברוגז אױף אַ זון?“ האָט דאָס דערהערט בערנאַרד און איז געװאָרן אָנגעצונדן. ער האָט זיך אַזש פֿאַרהוסט פֿאַר כּעס, געבעטן זיך, געזאָגט, דער טױט זאָל זײַן ― צום פֿאָטער זאָל מען נישט שרײַבן! האָט אים דערױף די שװעגערין געענטפֿערט, װי אַ געטרײַע שװעסטער, אַז „ס'איז, כ'לעבן, ניט כּדאַי, אַז איבער זײַן עקשנות זאָל איר שװעסטער, חלילה, בלײַבן אַן אַלמנה“… מע קאָן זיך גרינג פֿאָרשטעלן, װאָס פֿאַר אַ בורע ס'איז געװאָרן אין שטוב פֿון די דאָזיקע װערטער, װאָס פֿאַר אַ שׂינאה ס'איז אַרױס צװישן די צװײ שװעסטער און װאָס פֿאַר אַ גיהנום ס'איז געװאָרן אין שטוב בײַ דער אַלטער אַלמנה, װאָס האָט באַדאַרפֿט שטײן בײַם אױװן און האָרעװען און מיט איר האָרעװאַניע ראַטעװען דעם קראַנקן בערנאַרדן, װאָס האָט געצאַנקט, װי אַ ליכט!
נאָר דאָס איז אַלץ פֿון די זאַכן, װאָס מע קאָן זײ נאָך אַריבערטראָגן. ביטערער פֿון אַלץ איז, אַז עס קומט דער אומדערבאַרעמדיקער טױט פֿאַר דער צײַט און רײַסט־אַרױס מיט גװאַלד, אָן אַ שום רחמנות, דעם יונגן בױם, װאָס אױף אים האָבן אַרױסגעקוקט און װאָס פֿון אים האָבן געלעבט עטלעכע נפֿשות און ליב געהאַט אים און געװען צו אים צוגעבונדן מיט לײַב און לעבן.
געשטאָרבן בערנאַרד.
בערנאַרד איז געשטאָרבן, און דראַגאַ איז געבליבן מיט צװײ קלײנע קינדערלעך, װי אױפֿן װאַסער. די גאַנצע צײַט, װאָס בערנאַרד האָט געקרענקט, האָט זיך דער ייִדישער רעסטאָראַן אױף אַלטאָפֿענגאַס שטאַרק אָפּגעשלאָגן פֿון אורחים; די אַלטע האָט זיך נעבעך אױסגעבראַכט װוּ זי האָט געהאַט אַ פּרוטה! דראַגאַ האָט פֿאַרקױפֿט װוּ זי האָט געהאַט ערגעץ אַ שטיקל צירונג, אָדער אַ מלבוש. מע איז אַרײַנגעפֿאַלן נאָך אין אַ גרעסערער אָרעמקײט, װי פֿריִער. מע האָט זיך צעקריגט, פֿײַנט געקריגן און געגעסן אײנס דאָס אַנדערע נאָך ערגער, װי ביז אַהער. און געקריגט, פֿײַנט געהאַט און געגעסן זיך האָט מען דערפֿאַר, װאָס אַלע האָבן געפֿאָדערט פֿון דער יונגער אַלמנה, זי זאָל אַװעקשרײַבן צום אַלטן משוגענעם פֿײַערשפּײַער קײן װין, ער זאָל אַרױסשיקן כאָטש עפּעס געלט אױף די אָרעמע יתומים נעבעך; זײ זײַנען דאָך זײַנע קינדער, זײַן בלוט און פֿלײש… נאָר דראַגאַ האָט ניט געװאָלט פֿאָלגן; זי איז געבליבן געטרײַ איר געטרײַען בערנאַרדן נאָכן טױט, װי פֿאַרן לעבן; בערנאַרד האָט געזאָגט, מע זאָל דעם פֿאָטער ניט שרײַבן, איז דאָס הײליק! האָט מען זי אױסגעמײַדט און זײ האָבן אַלײן אַװעקגעשריבן צום אַלטן פֿײַערשפּײַער זײער אַ מיאוסן בריװ (געשריבן האָט אים דער משורר פֿון דער בודאַפּעשטער קאָרשול) און רעכט אָנגעזידלט אים פֿאַר זײַן „שטײנערן האַרץ“ און פֿאַר זײַן „הילצערנע נשמה“. האָט זיך דער אַלטער פֿײַער־לעשער דװקא אָנגעטראָפֿן מיט אַ בריװ, אַז ער נעמט בײדע יתומים צו זיך קײן װין, מיט אַ תּנאַי, די מוטער זאָל אים אַרױסגעבן אַ פּאַפּיר, אַז זי זאָגט זיך אָפּ פֿון זײ אױף אײביק און זי טאָר קײנמאָל צו אים נישט קומען אױף דער שװעל…
דער דאָזיקער בריװ האָט שױן אױפֿגעבראַכט אַלעמען, און דראַגאַ איז געװען אױסער זיך, פֿאַר װאָס מע האָט צו אים געשריבן אָן איר װיסן. געװײנט, געשריִען, געאַרבעט, זיך געריסן די האָר און צעקריגט זיך מיט דער גאַנצער שטוב און געשװאָרן, אַז זי װעט אַװעק פֿון זײ אױף אײביק.
נאָר װוּהין קאָן גײן אַזאַ אָרעמע יונגע אַלמנה, װי דראַגאַ, מיט צװײ פּיצלעך קינדער? זי האָט אַזױ לאַנג געװײנט, ביז זי האָט זיך איבערגעװײנט, און אַ דאַנק דעם שװאָגער דעם משורר, װאָס האָט געהאַט קענטשאַפֿט מיט זינגערס, האָט זי זיך געשטעלט פֿאַר אַ זינגערין פֿריִער אין אַ געמײנעם כאָר, נאָכדעם אין אַ פֿײַנערן כאָר. אַ שטימע האָט זי געהאַט פֿון תּמיד אַ זיסע, און שײן איז זי געװען, װי די װעלט, האָט זי אָנגעהױבן ביסלעכװײַז אױסנעמען בײַם עולם, אַרױסטרעטן מיט אירע שײנע „ציגײַנער־לידער“, פֿריִער אין די קלײנע בודאַפּעשטער שענקלעך אָדער װירצהײַזערWirtshäuser: גאַסטהײַזער, און נאָכדעם אין די גרעסערע גערטנער און קאַפֿע־שאַנטאַנען, און אָנגעהױבן פֿאַרדינען גאַנץ שײן געלט, זיך איבערגעבעטן מיט אירע אײגענע, און עס האָט שױן געהאַלטן דערבײַ, אַז זײ האָבן איר געשדכנט אַ נײַעם שידוך, אַ ייִדישן קאָלבאַסניק, אַן אַלמן מיט עטלעכע קינדער, נאָר מיט אַ שײנער קאָלבאַסנע קלײט, די ערשטע ייִדישע קאָלבאַסנע אין בודאַפּעשט.
דער דאָזיקער קאָלבאַסניק, אַ געזונטער יונג מיט אַ שװאַרצער געגאָלטער מאָרדע, מיט אַ גראָבן בױך און מיט גראָבע באַװאַקסענע הענט, האָט אָנגעהױבן אָפֿטלעך אַרײַנקומען, שדכנען זיך צו דער יונגער אַלמנה, געגעבן אָנצוהערעניש איר, אַז ניט אַזעלכע װי זי באַדאַרף זינגען אין די שענקלעך, אַז זי קאָן זיך אָפּזוכן איר גליק ערגעץ אַנדערש ― בקיצור, ער האָט איר פֿאָרגעלײגט זײַן האַנט מיט זײַן קאָלבאַסנע קלײט, און זי האָט אים אָפּגעזאָגט.
דער קאָלבאַסניק האָט זיך געפֿונען שטאַרק באַלײדיקט פֿאַר אַזאַ מעשׂה און איז אַװעק אַ ברוגזער, פֿאַר כּעס זיך פֿאַרגעסן געזעגענען מיט דער אַלטער, און צװישן דער משפּחה איז געװאָרן אַ נײַ מחלוקת, אַ נײַע שׂינאה, נײַע קריגענישן, נײַע אינטריגעס, ביז עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה, װאָס װערט באַשריבן אינעם קאַפּיטל, װאָס קומט װײַטער.
אינאײנעם מיט דער ליכטיקײט, װיסנשאַפֿט, געזונטהײט און אַלע איבעריקע נוצלעכע זאַכן, װאָס די ציװיליזאַציע האָט פֿאַרשפּרײט צװישן די מענטשן, האָט זי זײ אױך אַרײַנגעבראַכט דעם חשק צו לעבן אַ גוטן טאָג און די תּאװה צו אַלערלײ פֿאַרגעניגנס; און אַזױ װי די אײנציקע גליקלעכע, װאָס זײַנען תּמיד זאַט און װײסן ניט פֿון קײן צרות, װילן געניסן פֿון מער פֿאַרגעניגן, און געניסן פֿאַרגעניגן האָט דאָך קײן שיעור און קײן גרונט ניט, אַזױ װי דער ים, ― האָבן זיך געפֿונען מענטשן, װאָס מאַכן זיך דערפֿון אַ פּרנסה, נעמען זיך אונטער פֿאַר געלט צושטעלן פֿאַר די זאַטע און גליקלעכע כּל־המינים פֿאַרגעניגנס, װאָס דעם מענטשנס פֿאַנטאַזיע קאָן צוטראַכטן.
אײנער פֿון די ערטער אױף צו שעפּן פֿאַרגעניגן אין דער גרױסער שײנער שטאָט איז דער אױבנדערמאָנטער גאָרטן „פּאַרנאַס“, מיט די אָרעמע פֿאַרטשאַכנעטע בײמלעך, מיט דער שלעפֿעריקער מוזיק, מיטן ערגסטן בופֿעט, װאָס מאכלים זײַנען דאָרט אַ סם־המװת צום מאָגן, מיט די ערגסטע װײַנען, װאָס זײַנען זױער װי עסיק און זײַנען מיט גאָלד גלײַך ― און פֿונדעסטװעגן לױפֿן אַהינצו די זאַטע, גליקלעכע מענטשן, שעפּן פֿאַרגעניגן אַלע נאַכט, און נאָר בײַנאַכט, װאָרעם דאָס רעכטע לעבן הײבט זיך ערשט אָן דאָרטן שפּעט נאָך האַלבע נאַכט…
אַהער, אין דעם דאָזיקן „פּאַרנאַס“, איז אַרײַנגעפֿאַלן אונדזער דראַגאַ־מאַרישקאַ, װי דאָס שפּיל־פֿױגל, װאָס פֿאַלט־אַרײַן אין שטײַגעלע אַרײַן. דאָס פֿײגעלע טאַנצט, שפּרינגט, שטעלט זיך אַװעק און הײבט אָן זינגען, זינגט־זינגט אָן אַן אױפֿהער, און מענטשן קוקן און האָרכן, װי שײן דאָס פֿײגעלע זינגט, און קװעלן אָן פֿון דעם און קלײַבן פֿאַרגעניגן. קײנעם פֿאַלט גאָר נישט אײַן בשעת־מעשׂה, אַז דאָס פֿײגעלע ניט סע טאַנצט, נאָר סע רײַסט זיך פֿון געפֿענקעניש, ניט סע זינגט, נאָר סע װײנט, װײנט און קלאָגט נאָך דער פֿרײַהײט, װאָס סע האָט פֿאַרלאָרן, װײנט און קלאָגט אױף דער ענגער װעלט, אױף די שלעכטע מענטשן, װאָס האָבן דאָס געפֿאַנגען און פֿאַרשלאָסן אין דער ענגער טורמע, צוגענומען בײַ דעם דאָס גליק אױף אײביק!
צװישן די אַלע אַנדערע מיטלען, װאָס מענטשן האָבן צוגעטראַכט אױף כאַפּן שפּיל־פֿײגעלעך, איז פֿאַראַן אױך אַ פּראָסט, נאָר זײער אַ גוט מיטל: מע שיט־אױס אױף דער פֿאַרשפּרײטער נעץ אַ סך קערנדלעך, קומט דאָס הונגעריקע פֿײגעלע צו שפּרינגען. פּיקט־פּיקט די קערנדלעך אַזױ לאַנג, ביז סע פֿאַרפּלאָנטערט זיך נעבעך אין דער נעץ ― און פֿאַרטיק!
אױף צו כאַפּן יונגע אומשולדיקע נשמות האָבן מענטשן צוגעטראַכט דאָס בעסטע מיטל: גאָלד און בריליאַנטן ― די צװײ זאַכן, װאָס ס'איז שװער אַקעגן זײ בײַצושטײן! די אָרעמע דראַגאַ־מאַרישקאַ האָט באַדאַרפֿט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, זי זאָל אױסשטײן אַזאַ שװערן נסיון, װי אַ קאָנטראַקט אױף דרײַ הונדערט רובל אַ חודש מיט מתּנות (בריליאַנטן), נאָר פֿאַר אַ פּאָר מאָל אַרױסגײן אױף דער סצענע, אָפּזינגען אַ צװײ־דרײַ ציגײַנער־לידער, װאָס זי זינגט זײ אַזױ זיס, אַזױ געשמאַק, אַז עס צעגײט זיך אין יעדן אבֿר. דער פּאַרשױן, װאָס האָט איר פֿאָרגעלײגט אַזאַ מין קאָנטראַקט, דער בעל־הבית פֿונעם „פּאַרנאַס“, אָט אַ יענער װאָס מיטן גלאַנצנדיקן צילינדער און מיט דער רױטער נאָז, נאָר מיט אַ סך בריליאַנטענע רינגען אױף די גראָבע פֿינגער, איז ניט אָפּגעטראָטן פֿון איר אױף קײן טראָט. פֿון דער ערשטער מינוט אָן, װאָס ער האָט זי דערזען און דערהערט זינגען אין גאָרטן אין בודאַפּעשט, איז ער צו איר צוגעזאָטן געװאָרן און האָט איר אַרױסגעזאָגט גאַנץ עפֿנטלעך, אַז איר אָרט איז ניט דאָ, אין דעם אָרעמען שענקל, נאָר בײַ אים, אין דעם שײנעם „פּאַרנאַס“; דאָרטן װעט מען זי, זאָגט ער, פֿאַר אירע ציגײַנער־לידער אָפּגילטן, אָפּשיטן מיט בריליאַנטן. אַ סימן ― אָט צײלט ער איר אָפּ באַלד דרײַ הונדערטער, רוסישע באַנקנאָטן במזומנים, פֿאַרן ערשטן חודש, שרײַבט איר אונטער אַ קאָנטראַקט אױף אַ גאַנצן סעזאָן און נעמט זי אױף זײַנע אײגענע הוצאָות ביז אַהין אױפֿן אָרט.
און נישט לאַנג געטראַכט, נעמט ער אַרױס אַ גאַנץ גרױסן טײַסטער, באַצירט מיט אַ מאָנאָגראַם פֿון בריליאַנטן, פֿול אָנגעשטױסן מיט קנאַקנדיקע באַנקנאָטן, און די בריליאַנטענע פֿינגערלעך בײַ אים בלישטשען און פֿינקלען זיך אָפּ אין אַלערלײ פֿײַערלעך, און די אָרעמע דראַגאַ־מאַרישקאַ קוקט אױף די פּעקלעך קנאַקנדיקע באַנקנאָטן און אױף די פֿינקלדיקע בריליאַנטן, און די ערשטע מחשבֿה, װאָס פֿליט איר דורך אין קאָפּ, איז אירע צװײ טײַערע ליבע טײַבעלעך: „װיפֿל גלעזער מילך קאָנען זײ דערפֿאַר האָבן! װיפֿל העמדלעך! װיפֿל פּאָר שיכעלעך!“… און אױך די אַלטע מוטער קוקט אױף די קנאַקנדיקע באַנקנאָטן, װי אַ הונגעריקע קאַץ אױף געבראָטענע לעבער, באַלעקט זיך אַזש און קוקט אױף דער טאָכטער, װי אײנער רעדט: „שטיא! דו קװענקלסט זיך נאָך?“… און די עלטערע שװעסטער דערשמעקט געלט, קומט זי צו לױפֿן, נישט טױט, נישט לעבעדיק, כאַפּט זי אַרום קושן און רױמט איר אײַן אַ סוד אױפֿן אױער:
― נעם, נאַרעלע, און פֿאָר! דאָרט איז אַ לאַנד פֿון נאַראָנים, פֿון גאָלד און פֿון בריליאַנטן! געלט איז דאָרט װי מיסט און בריליאַנטן װאַלגערן זיך אין די גאַסן.
דראַגאַ ענטפֿערט איר דערױף גאָרנישט; נאָר אירע שײנע, שװאַרצע, טיפֿע אױגן קוקן אַהין, װוּ אירע צװײ טײַערע ליבע טײַבעלעך ליגן און שלאָפֿן בײדע אין אײן בעטעלע, די קעפּלעך צעקאָשמעט, די הענטלעך צעװאָרפֿן און די בעקלעך בײַ זײ בליִען, װי פֿרישע, שמעקנדיקע רױזן, און די אױגן װערן איר נאַסלעך פֿון טרערן. אַלע פֿאַרשטײען דעם דאָזיקן לאַנגן טרױעריקן קוק, אַלע װײסן װאָס באַדײַטן די דאָזיקע שטילע טרערן, און די אַלטע אָרעמע מוטער טרײסט זי, זאָגט איר צו, שװערט איר בײַ איר עלטער, אַז זי װעט אָפּהיטן די קינדערלעך, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג! זי װײס, נישקשה, װי אַזױ אָפּהיטן אַ קינד; זי האָט שױן אױף איר לעבן עפּעס אױפֿגעצױגן קינדער!…
און צװײ כּוחות האַלטן מלחמה, אַ שװערע שטאַרקע מלחמה: דער כּוח פֿון ליבשאַפֿט און געטרײַשאַפֿט צו די קלײנע טײַערע קינדערלעך, און דער כּוח פֿון גאָלד, פֿון באַנקנאָטן און בריליאַנטן.
דער כּוח פֿון גאָלד האָט אײַנגענומען…
דער גיהנום, װעדליק די אַלטע ספֿרים פֿון אַלע פֿעלקער שטעלן אים פֿאָר, איז אַ מין קאַלך־אױװן אַ גרױסער, װאָס הײצט זיך פֿון אײביק ביז אײביק, ברענט מיט אַ העליש פֿײַער. די רשעים דאָרטן בראָטן זיך און פּרעגלען זיך, װי קאַטשקעס, מלאכי־חבלה מיט אײַזערנע ריטער שמײַסן זײ פֿון הינטן, גנאָטעװען, שטעכן מיט אָנגעגליטע אײַזנס, טרײַבן אױף הרעטשקע, שטעלן אױף טשװעקעס, הענגען־אױף פֿאַר די צינגער און װאַרפֿן כּף־הקלע פֿון אײן עק ביזן אַנדערן עק.
יענע מחברים, װאָס האָבן אַזױ באַשריבן דעם גיהנום, האָבן, אַ פּנים, נישט געװוּסט נאָך, אַז עס קאָן געמאָלט זײַן אַ גיהנום, באַלײַכט מיט עלעקטרישע לאָמפּן, מיט שײנע צוגעקליבענע קאַבינעטן, די מוזיק זאָל שפּילן, און די רשעים, אױסגעסטראָצלט אין זײַד און אין סאַמעט, באַהאַנגען מיט גאָלד און בריליאַנטן, זאָלן נישט פּרעגלען זיך אױף הײסע סקאָװערדעס, נאָר זײ זאָלן עסן און טרינקען, שפּילן און זינגען, טאַנצן און שפּרינגען.
אין אַזאַ מין גיהנום האָט זיך געפֿונען אונדזער אָרעמע דראַגאַ.
די קנאַקנדיקע באַנקנאָטן מיט די פֿינקלדיקע בריליאַנטן פֿון יענעם פּאַרשױן, װאָס איז געקומען זי נעמען אױף גאַסט־ראָלן, דער מוטערס רײד, דער שװעסטערס קושן זיך, דאָס שװערע, טרױעריקע געזעגענען זיך מיט די צװײ טײַבעלעך און די נסיעה אין אַ װײַט פֿרעמד לאַנד, האָבן איר אַזױ פֿאַרדרײט דעם קאָפּ, אַז זי האָט זיך גאָר ניט צוגעקוקט צום קאָנטראַקט, װאָס זי האָט אונטערגעשריבן, ניט באַמערקט דעם פּונקט נומער 13.
װאָס איז געשטאַנען אינעם פּונקט נומער 13? דאָרט איז געשטאַנען: „איך, די זינגערין דראַגאַ־מאַרישקאַ, פֿאַרבינד מיך בלײַבן אין „פּאַרנאַס“ אַלע נאַכט ביז דאָס פֿײַער װערט געלאָשן, מיט די געסט באַדאַרף איך זײַן פֿרײַנטלעך, צו אַלעמען צוגעלאָזט, און אַזױ װײַטער“… די װערטער „פֿרײַנטלעך“ און „צוגעלאָזט“ האָט דראַגאַ תּחילת ניט פֿאַרשטאַנען, און אַז זי האָט דאָס פֿאַרשטאַנען, איז שױן געװען צו שפּעט, און זי האָט שױן דערצו גאָרנישט געקאָנט העלפֿן… װי גרױס איר נױט איז ניט געװען צו געלט, װי שײן און רעשנדיק ס'איז ניט געװען דאָס אױפֿנעמען, װאָס מע האָט זי אױפֿגענומען אַלע נאַכט בײַ איר אַרױסטרעטן אין „פּאַרנאַס“, װי רײַך עס זײַנען ניט געװען די מתּנות, װאָס מע האָט איר אונטערגעטראָגן פֿאַר איר שײן זינגען, און נאָך מער פֿאַר איר שײן פּנים, ― װי גוט דאָס אַלצדינג איז ניט געװען, קאָן איך אײַך פֿאַרזיכערן, אַז זי װאָלט דאָס אַלצדינג אַװעקגעשענקט, אַ שמיץ געטאָן אין פּנים אַרײַן און אַנטלאָפֿן צוריק אַהײם, װען זי װאָלט ניט זײַן געבונדן מיט הענט און פֿיס, װי אַ פֿליג אין שפּינװעבס, װען זי װאָלט ניט זײַן אַזױ עלנט אין אַ פֿרעמד לאַנד, צװישן מענטשן, װאָס זי פֿאַרשטײט ניט זײער שפּראַך און װאָס זײ װילן ניט װיסן פֿון איר אײגן װעלטל, אַחוץ איר זינגען און אַחוץ איר שײן פּנים… און אַז איר װעט צולײגן דערצו די אַלע נפֿשות, װאָס דרײען זיך אַרום איר, די אַלע זינגערינס מיט די טענצערינס, װאָס פֿאַרקױפֿן זיך פֿאַר געלט בפֿרהסיה, מיט אַן אומגעהײַערער חוצפּה, מיט אַזאַ־נ־עזות און מיט אַזאַ ציניזם, װאָס זי האָט דאָס קײנמאָל נישט געזען און נישט געהערט און אַפֿילו זיך נישט פֿאָרגעשטעלט ― דאָס אַלצדינג, אַז איר װעט צונױפֿנעמען אינאײנעם, װעט איר גרינג פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס איך רוף אָן איר לעבן אין „פּאַרנאַס“ מיטן נאָמען „גיהנום“.
פֿאַר װעמען ס'איז אַ גן־עדן ― פֿאַר איר איז דאָס געװען אַ גיהנום.
די שלעפֿעריקע מוזיקאַנטן שפּילן אַ שלעפֿעריקן װאַלס; די שלעפֿעריקע באַדינטע מיט די שװאַרצע פֿרעק און מיט די װײַסע שניפּסן שטײען, װי די טאָקן, און װאַרטן, ביז מע װעט זײ הײסן עפּעס דערלאַנגען; די
לאָזשעס אַרום און אַרום זײַנען באַזעצט מיט שלעפֿעריקע געסט, װאָס זײַנען כּלומרשט פֿרײלעך, און אַ גאַנצע כאַליאַסטרע פֿון האַלב־נאַקעטע, אָנגעפֿאַרבטע און אָנגעקראָכמעלטע זינגערנס און טענצערנס דרײען זיך אַרום אין זאַל, אָדער זײ שטײען אױף אױסצוקלײַבן, װי די בהמות אױפֿן יריד, קוקן מיט די אונטערגעשמירטע אױגן אַרױף אין די לאָזשעס אַרײַן צו די געסט, װאַרטן, טאָמער װעט זײ עמעצער אײַנלאַדן אױף אַ גלעזל שאַמפּאַניער־װײַן, אָדער אַ פּשוטע גלאָז ביר, אָדער גאָר אַ שטיקל הערינג מיט ברױט… נאָר קײנער רופֿט זײ נישט, קײנער װיל זײ ניט, קײנער קוקט נישט אױף זײ, און דער, װאָס קוקט, קוקט ער פֿון אױבן אַראָפּ, װי אױף צונױפֿגעטריבענע נאַרישע שאָף.
― קײַ און שפּײַ!… דער רוח װײס װאָס… נישט אײנע אַ רעכטע!…
אַזױ זאָגט אײנער פֿון די געסט מיט אַ לאַנגן גענעץ, קוקט־אַראָפּ אױף די אָנגעפֿאַרבטע, אָנגעקראָכמעלטע נאַקעטע לײַבער פֿון די צונױפֿגעטריבענע נאַרישע שאָף, און די צונױפֿגעטריבענע נאַרישע שאָף קוקן אַרױף מיט גרױס קינאה אַהין, אין יענער לאָזשע, װוּ סע זיצט די דראַגאַ־מאַרישקאַ און נאָך אײנע אַ באַרימטע טענצערין, אַ געניטע שאַנסאָנעטין, מיט אַ מאָדנע דרײַגאָרנדיקן נאָמען „רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי“, און אַ פֿרײלעכע קאָמפּאַניע זיצט מיט זײ און הײסט זיך דערלאַנגען אַלע מאָל שאַמפּאַניער־װײַן. די פֿרײלעכע קאָמפּאַניע באַשטײט פֿון דרײַ יונגעלײַט, װאָס אײנעם פֿון זײ איז אָנגעזאָליעט אױפֿן האַרצן: ער האָט זיך צעאַמפּערט מיטן װײַב, איז ער געקומען אַהער פֿאַרטרינקען די צרות; אײנער איז דװקא ניט צעקריגט מיטן װײַב ― װאָס האָט ער צו איר? ער האָט ערשט ניט־לאַנג חתונה געהאַט און האָט גענומען היפּש נדן, און געקומען אַהער איז ער ניט אַלײן ― חבֿרה האָבן אים פֿאַרשלעפּט, אים צוגעזאָגט באַקענען מיט צװײ „אַנטיקלעך“; און דער דריטער איז גלאַט אַ שאַרלאַטאַן, װאָס האָט זיך פֿאַרהוליעט און פֿאַרשיכּורט אַזױ שטאַרק, אַז ס'איז אים נימאס דאָס לעבן; אַלץ אײנס דאַרף מען שטאַרבן ― לאָז שױן בעסער זײַן אינאײנעם מיט דער דראַגאַ־מאַרישקאַ און מיט דער רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי!…
רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי, די ערשטע טענצערין אין „פּאַרנאַס“, איז דער אײנציקער לעבעדיקער מענטש, װאָס דראַגאַ־מאַרישקאַ קאָן זיך מיט איר צונױפֿרעדן. פֿון דער ערשטער מינוט אָן זײַנען זיך די צװײ אַרטיסטקעס צונױפֿגעגאַנגען, געװאָרן גוטע שװעסטער, און רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי, אַן אַלטע בעל־עבֿירהניצע, האָט גענומען לערנען מיט איר נײַער שװעסטער הלכות שאַנסאָנעטן, לײענען איר לעקציעס:
― ביסט נאָך גאָר אַ ציגעלע, װי איך זע־אַרױס, אַ כּשר בהמהלע. דו װײסט ניט, װאָס זײ זײַנען, אָט די אַלע פֿראַנטן און אַלע מאַנצבילן אױף דער װעלט! הינט, װעלף, װילדע חיות זײַנען גאָלד אַקעגן זײ! מע באַדאַרף מיט זײ לערנען בלק, זיך נוקם זײַן אין זײ, צאַפּן זײער בלוט, און דער עיקר ― װאָס מערער געלט אױסברענגען זײ, צונעמען, אױסרײניקן, אױסזױגן, און לאָזן זײ גײן צו אַלדי שװאַרצע יאָר! זײ זײַנען אַלע אָסור־לרחם, בײַ זײ צו נעמען איז אַ מיצװה פֿאַרברענען אױפֿן פֿײַער, דעם רוח אַװעקגעבן, ניט מיר, ניט דיר!…
און בשעת־מעשׂה ברענען די אױגן בײַ דער רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי, און זי לײענט װײַטער איר לעקציע:
― דו לערן זיך פֿון מיר, נאַרעלע, און זײַ זיך נוקם אין זײ פֿאַר זיך און פֿאַר מיר און פֿאַר אונדז אַלעמען! אַז זײ גיבן דיר מתּנות, זאָלסטו בעטן נאָך. אַז זײ שטעלן װײַן, זאָלסטו טרינקען װיפֿל דו קאָנסט, דאָס איבעריקע זאָלסטו אױסגיסן אױף דער ערד. אַז מע װיל דיך מכבד זײַן, זאָלסטו אױסקלײַבן אַלצדינג, װאָס טײַערער, אַזױ אַז דאָס גאַנצע געלט זײערס זאָל בלײַבן אין בופֿעט. רחמנות ― װי אױפֿן הונט! ניטאָ אױף זײ קײן רחמנות! איך קען זײ, אָ! איך קען זײ דורך און דורך!…
און רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי דערצײלט איר פֿאַקטן, דערצײלט איר פֿון איר לעבנס־געשיכטע אַזעלכע מעשׂיות, װאָס די האָר שטעלן זיך קאַפּױר, און דראַגאַ האָט פֿאַר איר מורא און האָט אױף איר רחמנות. זי װערט געװאָר בײַ איר אַזעלכע זאַכן, װאָס שמעקן מיט גנבֿה, גזלה, רציחה. זי װערט געװאָר בײַ איר אַ שרעקלעכע מעשׂה, װי אַזױ אירע אײגענע האָבן די דאָזיקע יפֿהפֿיה אַמאָל פֿאַרקױפֿט, פּשוט פֿאַרקױפֿט פֿאַר געלט, אַרױסגעפֿירט, באַװיזן, געדונגען זיך און פֿאַרקױפֿט, װי מע פֿאַרקױפֿט אַ פֿערדל. זי װערט געװאָר בײַ איר, װי אַזױ עס האָבן זיך מיט איר מיאוס באַגאַנגען די, װאָס האָבן זי געקױפֿט, און װי אַזױ מע באַגײט זיך מיט איר נאָך עד־היום…
― דו זעסט אָט אַ יענעם מאָרדאַשניק מיטן רױטן שניפּס און מיט דער ייִדישער נאָז? דזשאָו הײסט ער. דאָס איז מײַן געליבטער. אים האָב איך דאָס אַװעקגעגעבן מײַן גאַנץ לעבן, דער שלאַק זאָל אים זײַן! די נשמה װאָלט איך אים, דאַכט מיר, אױך אַװעקגעגעבן. און ער װײסט דאָס גאַנץ גוט און עקספּלואַטירט מײַן משוגענע, געטרײַע ליבע צו אים, און ער פֿאַרקױפֿט מיך פֿאַר געלט, און ער גיט־אַװעק דאָס געלט פֿאַר אַנדערע, פֿאַר אַזעלכע, װאָס זײַנען נישט װערט מײַנע זאָקנבענדלעך, און ער װײס, דזשאָו, אַז איך װײס דאָס, און ער היט זיך פֿאַר מיר, איך זאָל אים ניט סמען…
― סמען? ― זאָגט דראַגאַ און טוט זיך אַזש אַ װאָרף פֿאַר שרעק.
― װאָס האָסטו זיך, נאַרעלע, אַזױ דערשראָקן? איך װאָלט אים שױן לאַנג געסמט, װי אַ הונט אַװעקגעסמט! זײַן טרײפֿענע הצלחה, װאָס איך האָב אים ליב, װאָס איך גײ־אױס נאָך זײַנע טריט, ברענען זאָל ער אױפֿן פֿײַער!
און רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי נעמט אַרױס אַ קלײן גילדן פּאָרטרעטל, װאָס זי טראָגט דאָס אױף דער ברוסט, טוט דאָס פֿריִער אַ זעץ אין טיש אַרײַן און טראָגט דאָס צו נאָכדעם צום מױל און קושט דאָס אַזױ געשמאַק, אַזױ געטרײַ, װי מע קושט אַ טײַער קינד, אַ ציטעריקס.
― אײַנגעזונקען זאָל ער װערן, אָט דער דזשאָו! איך האָב אים שױן לאַנג געקאָנט אײַנזעצן, ער זאָל פֿאַרפֿױלט װערן אין טורמע, און אפֿשר מיט מיר אינאײנעם, ― האָב איך רחמנות אױף אים. איך קאָן נישט, איך האָב אים ליב, אַ שלאַק אים אין זײַנע בײנער! װי דאָס לעבן האָב איך אים ליב, מער װי דאָס לעבן!
און דראַגאַ־מאַרישקאַ װיל אַנטלױפֿן פֿון דער דאָזיקער אומגליקלעכער, מער מיט איר נישט זײַן באַקאַנט, נאָר עס ציט זי צו איר אַ מאָדנער פֿאַרבאָרגענער כּוח, או זי פֿאַרטרױט פֿאַר איר אַלצדינג, אַלע סודות, און יענע פֿירט זי אױפֿן גלײַכן װעג, לערנט מיט איר הלכות שאַנסאָנעטן, װי אַזױ זי זאָל עקספּלואַטירן, באַנעמען די מאַנצבילן, שלעפּן בײַ זײ װאָס מער געלט.
― אַ סך מער מיצװה, נאַרעלע, אױף דיר און אױף דײַנע קינדער… לאָז פֿאַלן אױף זײער קאָפּ דײַן שולד אַקעגן דײַן געשטאָרבענעם מאַן און דײַנע זינד אַקעגן דײַנע לעבעדיקע קינדער…
און דערמאָנט מען דער דראַגאַ־מאַרישקאַ איר געשטאָרבענעם מאַן מיט אירע לעבעדיקע קינדער, װערט זי פֿאַרברענט פֿאַר בזיון און עס פֿאַלט איר אַרױס דאָס האַרץ, עס ציט זי בײַ דער נשמה. זי פֿילט, אַז זי איז אַ גרױסע־גרױסע פֿאַרברעכערין אַקעגן איר געטרײַען בערנאַרדן אױף יענער װעלט און אַקעגן אירע אומשולדיקע קינדערלעך דאָ אױף דער װעלט, כאָטש צוליב זײ, און נאָר צוליב זײ, איז זי זיך מפֿקיר מיט איר גאַנץ לעבן; צוליב זײ, און נאָר צוליב זײ, האָט זי זיך פֿאַרקױפֿט אַהער מיט איר נשמה, און די בריװ, װאָס זי באַקומט פֿון דער הײם, צװינגען זי, אַז זי זאָל דאָ בלײַבן אױף װײַטער, פֿאַרדינען װאָס מער געלט, װאָרעם זײ דאַרפֿן, שרײַבט איר די אַלטע מוטער, קײן עין־הרע, אַ סך, אַ סך האָבן. און די אַלטע מוטער איז קראַנק, קאָן נישט האָרעװען מער. און די עלטערע שװעסטער שרײַבט, אַז זי מעג איר, נישקשה, שיקן מער אַ ביסל, װי זי שיקט ביז אַהער, װאָרעם דאָס, װאָס דער מאַן אירער, דער זינגער אין כאָר, פֿאַרדינט, קלעקט איר אױף אײן צאָן, און זי גיט איר אָנצוהערעניש, אַז װען ניט איר מאַן, װאָלט דראַגאַ נישט געװען דאָס, װאָס זי איז אַצינד…
די דאָזיקע ליבע, זיסע בריװלעך נעמען צו בײַ דער אָרעמער דראַגאַ װוּ זי האָט ערגעץ אַ טראָפּן בלוט, און זי פֿילט, אַז זי פֿאַלט, פֿאַלט אין שאול־תּחתּיה אַרײַן אַלע טאָג װאָס נידעריקער און נידעריקער, און זי זעט, אַז זי גײט צו גרונט, און די אױגן װערן איר אַלע מאָל טיפֿער ― און דאָס געפֿעלט דעם עולם; און דאָס זינגען, װאָס זי זינגט, װערט אַלע מאָל טרױעריקער און טרױעריקער ― און דאָס געפֿעלט דעם עולם; און עס דרײען זיך אַרום איר אַלערלײ מענטשלעך, װי בינען אַרום האָניק, און זײ זײַנען איר נימאס, װי דער טױט, און ס'איז איר נימאס די װעלט, נימאס דאָס לעבן, און זי װײס אַז זי האָט קײנעם נישט אױף דער גאַנצער װעלט, אַחוץ דעם גאָט, װאָס אין הימל, אַחוץ איר בערנאַרדס נשמה, װאָס אין גן־עדן, אַחוץ אירע צװײ אומשולדיקע טײַבעלעך דאָרט אין דער הײם. און די דאָזיקע זינדיקע נשמה ציט זיך צו גאָט, צום ייִדישן גאָט, װאָס איז אומעטום פֿול. און זי רײַסט זיך אין אַ ייִדישער שול אַרײַן, און קאָן נישט אױספֿירן, װאָרעם קײנער טאָר דאָס נישט װיסן, אַז זי איז אַ ייִדיש קינד. עס קאָן איר, חלילה, שאַטן אין אַ סך, אַ סך זאַכן… דאָס איז אַ סוד, װאָס נאָר זי און די רױטע נאָז, דער בעל־הבית פֿונעם „פּאַרנאַס“, װײסן דאָס, און װײַטער קײנער נישט, קײן פֿױגל נישט!…
נאָך אײן נפֿש איז פֿאַראַן, װאָס האָט אַ שײַכות צום „פּאַרנאַס“, און װאָס מיר מוזן זיך מיט אים באַקענען. זײַן נאָמען איז אַבראַשאַ. אַלײן איז ער אַ קלײניטשקער, מיט בלױע אױגן און מיט שיטערע הערלעך, מיט אַ רױט, תּמיד פֿאַרשװיצט פּנים, רעדט שטיל און זײער װינציק, קױם װאָס מע הערט פֿון אים אַ װאָרט, און איז אַ גרױסער חשובֿ בײַ אַלע אַרטיסטן און בײַ אַלע אַרטיסטקעס אין „פּאַרנאַס“. טאָמער באַדאַרף עמעצער אַ הלװאה אױף אַ קלײנע צײַט, אַ גמילות־חסדל, אַ משכּון אַװעקטראָגן אין לאָמבאַרד, אָדער אַזױ אַ שליחות ― איז אַבראַשאַ. געבן עפּעס באַהאַלטן, אַ סוד אַז מע דאַרף פֿאַרטרױען, אױסרײדן זיך אַמאָל דאָס האַרץ ― איז אַבראַשאַ. און אַבראַשאַ ― דאָס װײסן אַלע ― איז אַן אײַזערנער קאַסטן. קײן שום אַנדערע געשעפֿטן האָט ניט אַבראַשאַ, און ער לעבט זיך פֿונדעסטװעגן גאַנץ פֿײַן, דאָס װײַב בײַ אים גײט שײן אָנגעטאָן, די קינדער בײַ אים לערנען אין דער שול, נאָר אַלײן איז ער טאָג װי נאַכט פֿאַרטאַרעראַמט, רײַבט זיך אַרום די אַרטיסטן פֿון „פּאַרנאַס“ און פֿאַרנעמט אין שטאָט זײער אַ קלײן אָרט, איבער זײַן פּרנסה, מישטײנס געזאָגט… און אַבראַשאַ װײס דאָס דװקא, און עס זאָל אים אָנהײבן צו אַרן ― אַבי ער דאַרף, ברוך־השם, צו קײנעם נישט אָנקומען און קאָן געבן דעם װײַב מיט די קינדער אַ שטיקל ברױט „בכּבֿוד“…
אָט פֿאַר דעם נפֿש האָט אונדזער דראַגאַ־מאַרישקאַ אַנטפּלעקט איר הײליקן סוד, אַז זי איז אַ ייִדיש קינד און זי מוז ערבֿ יום־כּיפּור שלאָגן כּפּרות פֿאַר זיך און פֿאַר אירע קינדער, עס מעג זיך קערן די װעלט, און זי מוז זײַן אױף דער נאַכט אין שול צו כּל־נדרי, עס מעגן פֿאַלן שטײנער פֿונעם הימל, און אַ ליכט פֿון װאַקס װיל זי געבן אין שול אַרײַן פֿאַר איר מאַנס נשמה גאָר אָן אַ שום תּירוץ! און דער עיקר ― װאָס קײנער טאָר דערפֿון נישט װיסן… אַבראַשאַ האָט איר צוגעזאָגט, אַז ס'װעט אַלצדינג זײַן רעכט, װי געװוּנטשן, און איז אַװעק מיט שטילע טריט און האָט געהאַלטן װאָרט. ערבֿ יום־כּיפּור איז באַשאַפֿן געװאָרן בײַ איר אַ קלאָר־װײַסע הון אױף כּפּרות, און אַ גרױסע װאַקסענע ליכט האָט ער איר געקױפֿט און אַװעקגעטראָגן פֿון איר נשמה װעגן אין שול אַרײַן, און אַלצדינג שטיל און פֿאַרשטעלט, אַז קײן בן־אדם האָט דערפֿון נישט געװוּסט. און אױף דער נאַכט, אַז עס האָבן זיך באַװיזן שטערן, איז אַבראַשאַ געקומען צו גײן מיט זײַן װײַבס אַ קלײדל און מיט אַ שװאַרץ זײַדן טיכל, װאָס דראַגאַ האָט זיך צוגעדעקט מיט דעם און איז מיט אים אַװעק אין דער ייִדישער גאַס, און אַז זײ זײַנען געקומען אין שול אַרײַן, האָט ער זי איבערגעגעבן אױף די הענט פֿון דער שמשׂטע און אַ זאָג געטאָן שטילערהײט:
― דאָס איז דאָס װײַבל, װאָס איך האָב אײַך געזאָגט, ― און איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן שטיל, װי זײַן שטײגער איז.
אין שול איז געװען ענג און הײס און טשאַדנע פֿון די ליכט, װי געװײנטלעך יום־כּיפּור צו כּל־נדרי, און אױבן, אױף דער װײַבערשער שול, איז געװען נאָך מער ענג און נאָך מער הײס און נאָך מער טשאַדנע. אױבן־אָן, בײַ די גראַטעס, זײַנען געשטאַנען די גבֿירטעס, די נגידיתטעס מיט די בעל־הבתּישע װײַבער איבער די סידורים, מחזורים און גרױסע קרבן־מנחות און האָבן געשמאַק געדאַװנט; און װאָס װײַטער, נידעריקער צו דער טיר, זײַנען געשטאַנען די געמײנערע װײַבער אָן סידורים, אָן מחזורים און אָן קרבן־מנחות, האָבן אָנגעגרײט טרערן און זײַנען געװען פֿאַרטיק צו װײנען. מע האָט נאָר געװאַרט, ביז דער חזן מיט די משוררים װעלן אָנהײבן צו זאָגן דעם טרױעריקן כּל־נדרי. און אַז דער חזן מיט די משוררים האָבן אָנגעהױבן צו זאָגן דעם טרױעריקן כּל־נדרי האָט זיך אָנגעהױבן ביסלעכװײַז הערן אַ געװײן. צװישן די אָרעמע װײַבער, װאָס בײַ דער טיר, איז געשטאַנען אױך אונדזער דראַגאַ־מאַרישקאַ און האָט זיך צוגעהערט צום שײנעם טרױעריקן אַלטן נוסח פֿון דעם אַלטן־אַלטן כּל־נדרי, װאָס איז אומעטום, אױף דער גאַנצער װעלט, אײן געזאַנג, און דער שײנער טרױעריקער נוסח פֿון אַלטן־אַלטן כּל־נדרי, װאָס איז אומעטום, אױף דער גאַנצער װעלט, אײן געזאַנג, האָט איר דערמאָנט אין אירע אַמאָליקע גליקלעכע יאָרן, און זי האָט זי פֿאַרגלײַכט מיט איר לעבן אַצינד, און זי איז בײַ זיך שטאַרק אַראָפּגעפֿאַלן, חרטה געהאַט, תּשובֿה געטאָן אױף אירע גרױסע זינד מיטן גאַנצן־גאַנצן האַרצן.
אַ סך, אַ סך װײַבער האָבן דאָ געשמאַק געדאַװנט און נאָך מער געשמאַק געװײנט. נאָר איך װײס נישט, אױב צװישן אַלע אַנדערע װײַבער אין דער דאָזיקער שול האָט נאָך עמעצער אַזױ געשמאַק געדאַװנט, אָן װערטער, נאָר מיט האַרץ, װי די אָרעמע דראַגאַ. איך װײס ניט, אױב צװישן די אַלע אַנדערע װײַבער אין דער דאָזיקער שול האָט נאָך עמעצער אַזױ געשמאַק געװײנט, אַזױ ערנסט תּשובֿה געטאָן אױף אירע גרױסע זינד, װי די אָרעמע דראַגאַ.
נאָך אײנע איז געװען אין שול אין יענער נאַכט, װאָס דראַגאַ האָט פֿון איר קײן אױג נישט אַראָפּגעלאָזט. דאָס איז געװען אַ יונג װײַבל, אױך מיט אַ שװאַרץ טיכל איבערן גאַנצן פּנים, און װעדליק דראַגאַ האָט אַרױסגעזען ― האָט זי, אַ פּנים, אױך געשמאַק געװײנט. „מסתּמא אַ פֿאַרביטערטע נשמה נעבעך“… אַזױ האָט זיך געטראַכט דראַגאַ־מאַרישקאַ, און אירע מחשבֿות האָבן זי אױפֿגעהױבן און האָבן זי אַװעקגעטראָגן אין איר אײגן װעלטל, מיט אירע אײגענע צרות, און דער שײנער, אַלטער, טרױעריקער נוסח פֿונעם אַלטן־אַלטן כּל־נדרי, װאָס איז אומעטום, אױף דער גאַנצער װעלט, אײן געזאַנג, האָט זיך געלאָזט הערן אױף דער װײַבערשער שול און צונױפֿגעגאָסן זיך מיטן שטילן געװײן פֿון די אָרעמע װײַבער, פֿון די פֿאַרביטערטע נשמות. און מער פֿון אַלע האָבן געװײנט די אָרעמע זינדיקע דראַגאַ און דאָס יונגע װײַבל, װאָס מיט דעם שװאַרצן טיכל איבערן פּנים.
און שפּעטער, אַז ס'איז געקומען צו די װײנענדיקע „יעלות“, װאָס דער חזן זינגט מיט אַ װײנענדיק קול דעם װײנענדיקן ניגון, איז דער געװײן פֿון די װײַבער אין דער װײַבערשער שול געװאָרן נאָך שטאַרקער און נאָך גרעסער, און מער פֿון אַלע האָבן געװײנט אַלץ די אָרעמע זינדיקע דראַגאַ און אַלץ יענס װײַבל, װאָס מיטן שװאַרצן טיכל איבערן פּנים. אַזױ פֿיל און אַזױ שטאַרק האָט דאָס דאָזיקע יונגע װײַבל געװײנט, ביז זי האָט זיך צוגעזעצט, אָנגעבױגן, פֿאַרװאָרפֿן דעם קאָפּ און געפֿאַלן חלשות.
אין אַלע ייִדישע שולן, אַלע יום־כּיפּור צו כּל־נדרי, מאַכט זיך, אַז אַ װײַבל הײבט אָן חלשן. עס װערט תּחילת אַ שטיקל גערודער, אַמאָל שפּרינגט־אַרױס דערפֿון אַן אומגליק, אַ לױפֿעניש, אַ קװעטשעניש מיט אַ דערשטיקעניש; נאָר מײנסטנטײל איז מען דערצו געװױנט געװאָרן: דאָס פֿאַרחלשטע װײַבל טראָגט מען אַרױס אין דרױסן אױף דער לופֿט, מע גיסט זי אָפּ מיט װאַסער, מע גיט איר שמעקן חלש־טראָפּנס און מע מינטערט זי אָפּ. אױך איצט האָט מען דאָס װײַבל מיטן שװאַרצן טיכל אַרױסגעטראָגן אין דרױסן אױף דער לופֿט, אָפּגעגאָסן מיט װאַסער און געגעבן שמעקן חלש־טראָפּנס. צװישן די אַלע, װאָס האָבן זי געמינטערט, איז געװען אױך אונדזער דראַגאַ־מאַרישקאַ, װאָס האָט אױף איר שטאַרק רחמנות געהאַט. און אַז דאָס אױפֿגעמינטערטע װײַבל האָט אױפֿגעעפֿנט די אױגן און די העל־בלאַסע לבֿנה האָט באַלײַכט איר העל־בלאַס פּנים, האָט זי דראַגאַ דערקענט, װער זי איז, און האָט אַרױסגעלאָזט אַ געשרײ און איז אַלײן שיִער נישט געפֿאַלן חלשות.
דאָס איז געװען רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי.
אָנגעבױגן איבער איר אױף די קני איז געשטאַנען אַבראַשאַ מיט קאַלט װאַסער, מיט עסיק און מיט חלש־טראָפּנס ― די געװיסע ייִדישע יום־כּיפּורדיקע מעדיקאַמענטן, און בײַ דער זײַט איז געשטאַנען דזשאָו מיט דער געגאָלטער מאָרדע, מיטן רױטן שניפּס און מיט דער נאָז; אַקעגן דער שײַן פֿון דער העל־בלאַסער לבֿנה האָט ער אױסגעזען, װי אַן אױסגעגאָסענע װײַסע פֿיגור, אַ סטאַטוע. ער איז געװען דערשטױנט נישט נאָר פֿון דעם, װאָס ער האָט דאָ געטראָפֿן אין שול צו כּל־נדרי בײדע אַרטיסטקעס, דראַגאַ־מאַרישקאַ און רעטשי־פֿיטשי־פּוטשי; ער האָט גאַנץ גוט געװוּסט, אַז זײ זײַנען, גלײַך אַזױ װי ער, ייִדישע קינדער, כאָטש אײנער פֿונעם אַנדערן האָט דאָס פֿאַרבאָרגן. אים האָט זיך אױסגעדאַכט, אַז ער װאָלט געגאַנגען שװערן אין טלית און קיטל, אַז צװישן עולם, װאָס זײַנען אַרױסגעשפּרונגען פֿון שול אָנקוקן דאָס פֿאַרחלשטע װײַבל, האָט ער געזען דורכלױפֿן פֿאַרבײַ אױך דעם בעל־הבית פֿונעם „פּאַרנאַס“, מיט אַ קלײן סידורל אין די הענט, אָנגערוקט דעם צילינדער איבער די אױגן.
און דאָס װײנענדיקע קול פֿון די װײנענדיקע „יעלות“ האָט זיך געלאָזט הערן פֿון שול אין דרױסן אַרױס, דורך די אָפֿענע טירן, און די העל־בלאַסע לבֿנה האָט העל געשײַנט און באַלײַכט די העל־בלאַסע פּנימער פֿון אונדזערע פּאַרשױנען פֿונעם „פּאַרנאַס“, װאָס האָבן זיך איבערגעקוקט צװישן זיך און האָבן זיך אײנס דאָס אַנדערע רעכט פֿאַרשטאַנען, אָן װערטער.
― אַ שטילער מענטש, אַ גאַנץ ערלעכער, טשעפּעט נישט קײן פֿליג אױף דער װאַנט, ― אָט דאָס האָט מען אױף אים געזאָגט אין כּתרילעװקע, און דאָס איז ער געװען.
― איר קוקט ניט אױף אים, װאָס ער איז אַ נעבעכל, גאָט די נשמה שולדיק ― שטילע װאַסער גראָבט טיף! ― אָט דאָס פֿלעגט זאָגן אױף אים דער בעל־הבית זײַנער, רב לײבקע, אַ ייִד פֿון אַ שאַרפֿער קראָם, פֿון גרױסן קרעדיט און פֿון שײנע מחותּנים.
― אַז אָך און װײ איז מיר מיט מײַן שלימזל, מישטײנס געזאָגט, װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא, רבונו־של־עולם! ― אַזױ פֿלעגט זאָגן זײַן װײַב קײלע־בײלע, װאָס האָט אַמאָל, מײדלװײַז, געשפּילט אַ ליבע מיט מאָטל שפּרײַז, דעם מײדלשן שרײַבער, פֿאַרזעסן אַ מױד און קױם חתונה געהאַט פֿאַר זרח־ברוך דעם נאמן, געװען בײַ אים דאָס אַנדערע װײַב, און בכדי זי זאָל אים דערגײן די יאָרן מיט זײַנע קינדער פֿונעם ערשטן װײַב, האָט זי אים אַלע יאָר געהאַט אַ קינד.