אין שטורעם: 1.12: פֿון צער און צאָרן

שלום עליכם (אַלע װערק)

― צװײ הונדערט? פֿינף הונדערט?

― נעם העכער!

― טױזנט?

― נעם העכער!

― צװײ טױזנט?

― נאָך העכער!

טאַמאַראַ מײנט, אַז זי האָט צו טאָן מיט אַזעלכן, װאָס קאָן נישט צײלן מער פֿון צען. הערט זי אױף מיט אים צו שמועסן און פֿאָרט־צו צו איר קװאַרטיר, צעצאָלט זיך מיטן איזװאָזטשיק, קלינגט אָן בײַ זיך אױף דער טיר, און עס קומט אַרױס דאָס קלײנע שיקסל מיט די גרױסע קאַרעלן, נאָר אָן אַ געלעכטער אױפֿן פּנים, װי תּמיד, און מיט שטאַרק פֿאַרװײנטע אױגן.

― װאָס האָט זיך געטראָפֿן? ― פֿרעגט זי טאַמאַראַ אומרויִק.

― אונדזער פּאַניטשל!… ― ענטפֿערט איר דאָס קלײנע שיקסל און קאָן מער נישט רײדן.

און אַז טאַמאַראַ איז אַרײַנגעקומען און געטראָפֿן אַבראַם מאַרקאָװיטשן מיט ראָזען מיט אַלע קינדער זיצן אין די זאָקן מיט די טױטע פּנימער אױף דער ערד, האָט זי שױן פֿאַרשטאַנען, װאָס דאָ איז, און זײ האָבן איר שױן איבערגעגעבן אַלצדינג, אַלצדינג…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

שפּעטער איז זי געװאָר געװאָרן, אַז ראָמאַנענקאָ איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן ― מע װײס נישט װוּהין… אײניקע האָבן געזאָגט ― אַרעסטירט, אײניקע האָבן געזאָגט ― אַװעקגעפֿאָרן…

קאַפּיטל 12.
פֿון צער און צאָרן

עלנט, פֿאַרזאָרגט, צעשרױפֿט, צערודערט און פֿאַרטראָגן איז טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל געגאַנגען איבער פּעטערבורג, דורכגעװאָרפֿן אין די געדאַנקען אַלץ, װאָס זי האָט איבערגעלעבט אין דער דאָזיקער גרױסער טומלדיקער שטאָט פֿון זינט זי איז אַהער געקומען ביז הײַנטיקן טאָג, ― אַלע פּאַסירונגען, אַלע בילדער, אַלע באַגעגענישן, אַלע פּאַרשױנען: זיוזיאַ, ראָמאַנענקאָ, מאַשאַ… נאָר אײן בילד, נאָר אײן פּאַרשױן איז איר אַרױסגעפֿלױגן פֿונעם קאָפּ, גלײַך װי ער װאָלט גאָר קײנמאָל אױף דער װעלט נישט געװען. און דער דאָזיקער פּאַרשױן האָט פֿון טאַמאַראַן געטראַכט, עס קאָן זײַן, מער פֿון אַלע אַנדערע. דאָס איז געװען דער סטודענט סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש, ― און ער איז דאָס איר איצט געקומען אַקעגן מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכל אױף די ליפּן און מיט אַ רױטלעכן פֿאַרב אױף די בעקלעך, װאָס האָבן, אַ פּנים, געװאָלט קאָנקורירן מיט די רױטע האָר פֿונעם קאָפּ און מיטן רױטן בערדל, װאָס סאַשאַ האָט זיך די לעצטע צײַט פֿאַרלאָזט.

פֿון סאַשאַס פּנים איז געװען אַרױסצוזען, װי װײַט צופֿרידן און גליקלעך דער מענטש איז, װאָס ער האָט זיך באַגעגנט מיט דער, װאָס ער זוכט, װאָס ער װיל און װאָס ער באַגערט.

― קײנמאָל טרעפֿט מען אײַך נישט אין דער הײם!…

אַזױ זאָגט צו איר סאַשאַ, און טאַמאַראַ איז איצטיקס מאָל צופֿרידן, װאָס זי האָט זיך באַגעגנט מיט סאַשאַן, און זי דערצײלט אים אױס, װי אַ גוטן פֿרײַנט, אַלצדינג, װאָס זי האָט איבערגעלעבט פֿאַר דער צײַט; די געשיכטע מיט מאַשאַ באַשעװיטש, װאָס איז געפֿאַנגען געװאָרן, און די געשיכטע פֿון איר אײגענעם אַרעסט דערצײלט זי אים מיט אַלע אײנצלהײטן און מיט אַלע קלײניקײטן און מיט אַלע באַגעגענישן און טרעפֿענישן, און די גרױסע טראַגעדיע פֿונעם קלײנעם זיוזיאַ דערצײלט אים טאַמאַראַ. זי קאָן נישט צוזען דעם צער פֿון דער מוטער. יעדער טאָג זײַן דאָרטן אין שטוב קאָסט זי געזונט…

דאָס איז אָבער נישט אמת: נישט דאָס איז די הױפּט־סיבה פֿון איר דערשלאָגנקײט. די הױפּט־סיבה באַדאַרף מען זוכן ערגעץ אַנדערש… טיפֿער… סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש רעדט איר אױס דאָס האַרץ, טרײסט זי, אַז קרבנות מוזן זײַן. אָן קרבנות קאָן מען צו קײן אידעאַל נישט גרײכן… און ער ברענגט איר טױזנט ראַיות, װי אַלעמאָל, פֿון דער ייִדישער געשיכטע און ער לײענט איר פֿאָר אַ גאַנצע לעקציע פֿון דער אַלטער ייִדישער היסטאָריע און לאָזט אױס מיט די װערטער: די אידעע פֿון יושר, פֿרײַהײט, גלײַכהײט און גערעכטיקײט ― דאָס אַלץ שטײט בײַ אונדז אַזױ הױך, אַז אַפֿילו אין די תּפֿילות װילן די ייִדן אײַנרײדן גאָט, אַז ער פֿירט זײַן װעלט מיט יושר און מיט גערעכטיקײט; און װאָס פֿאַר אַ געטלעכע גערעכטיקײט װאָלט דאָס געװען, װען נישט אַלע מענטשן זאָלן זײַן גלײַך?

װי בױמל האָט זיך סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש צעגאָסן אין זײַן רײדן מיט פֿרײַלין שאָסטעפּאַל. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז שױן לאַנג האָט זי נישט אױסגעהערט אים מיט אַזאַ אינטערעס, װי הײַנט. טאַמאַראַ האָט אים דװקא איצטיקס מאָל געהערט אַ סך װינציקער װי אַלעמאָל; אַצינד איז איר קאָפּ געװען דװקא װײַט פֿון דאַנען… מיט אײן אױער האָט זי אױסגעהערט דעם דאָזיקן סטודענט, דעם פֿאַרברענטן ייִדישן נאַציאָנאַליסט ― און האָט אים מקנא געװען, אַזױ װי זי האָט מקנא געװען איר חבֿרטע מאַשאַ באַשעװיטש, װאָס יענע איז אַ טוערין, און זי נישט…

אין דער גאַנצער צײַט, װאָס די יונגע לײַט האָבן זיך געפֿונען אין פּעטערבורג, האָבן זײ זיך זעלטן װען באַגעגנט, און אַז זײ האָבן זיך באַגעגנט, האָט טאַמאַראַ קײן צײַט נישט געהאַט צו פֿאַרברענגען מיט מאַשאַן מער אַלס אַ האַלבע שעה. און אַלעמאָל האָט זיך סאַפֿראַנאָװיטש אומגעקערט צו זײַן טעמע: ייִדנטום, די ייִדישע היסטאָריע, די ייִדישע שפּראַך. דערהױפּט פֿלעגט ער איר שטענדיק פֿאָרהאַלטן, למאַי זי לערנט נישט קײן ייִדיש. „פֿאַרװאָס לערנען מיר אַלע פֿרעמדע שפּראַכן, ― פֿלעגט ער צו איר טענהן ― נאָר מיט אונדזער אײגן לשון שעמען מיר זיך?“… טאַמאַראַ פֿלעגט אים דערױף ענטפֿערן מער נישט נאָר אױף אָפּטשעפּען זיך: װוּ קאָן זי דאָ, אין פּעטערבורג, לערנען ייִדיש? װער װעט זיך אונטערנעמען?… לאָז זי נאָר זאָגן ― ענטפֿערט איר דערױף סאַפֿראַנאָװיטש ― לאָז זי נאָר זאָגן, אַז זי װיל לערנען די שפּראַך, װעט זיך שױן געפֿינען אַזעלכער, װאָס װעט מיט איר לערנען“…

קױם װאָס מע שטױסט זיך, אַז דאָס מײנט ער זיך! איז אָבער טאַמאַראַ שטענדיק פֿאַרנומען… נישטאָ קײן צײַט… געשעפֿטן… „פֿרעמדע געשעפֿטן“ ― רופֿט עס אָן סאַפֿראַנאָװיטש און ברענגט איר אַ פּסוק פֿון שיר־השירים:

שמוני נוטרה את הכּרמים ―
כּרמי שלי לא נטרתּי…

„מע האָט מיך געמאַכט פֿאַר אַ היטערין איבער װײַנגערטנער ― מײַן אײגענעם װײַנגאָרטן האָב איך נישט פֿאַרהיט“…

דעם דאָזיקן פּסוק האָט ער איר איבערגעחזרט עטלעכע מאָל, אַזױ אַז זי האָט דאָס שױן אױסגעלערנט אױסװײניק.

טאַמאַראַ האָט ליב געהאַט אָפּשפּעטן פֿון דעם רױטן סטודענט, דעם פֿאַרברענטן נאַציאָנאַליסט. זאָגט זי צו אים אױך איצט מיט אַ געלעכטער:

― װיִאַזױ זאָגט איר דאָרט? „מע האָט מיך געמאַכט פֿאַר אַ היטערין אױף פֿרעמדע גערטנער ― מײַן אײגענעם גאָרטן האָב איך פֿאַרלאָזט“…

― נישט איך זאָג, ― ענטפֿערט איר סאַפֿראַנאָװיטש ― דאָס האָט געזאָגט אַמאָל שלמה המלך אין זײַן שיר־השירים. אַך, פֿרײַלין שאָסטעפּאַל! עס װאָלט שױן צײַט געװען, איר זאָלט אַביסל בעסער װיסן אונדזערע אײגענע ליטעראַרישע װערטן… װילט איר, װעל איך אײַך עפּעס װײַזן אַ זאַך, װאָס װעט אײַך געפֿעלן. דאָס איז אַ פּאָעמע, אַ בלוטיק געזאַנג, נו, אַ פּאָגראָם־ליד פֿון… פֿון אײנעם אַ באַרימטן ייִדישן דיכטער… איך װעל עס אײַך לײענען אין אונדזער אַלטער קלינגענדיקער שפּראַך ― און טאַקע באַלד איבערזעצן עס אײַך, איר זאָלט עס פֿאַרשטײן.

און סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש װאַרט נישט ביז מע װעט אים שטאַרק בעטן, נעמט אַרױס פֿון בוזעם־קעשענע עטלעכע בלעטלעך, אױסגעריסן פֿון אַ ביכל, און לײענט הױך, אױף אַ קול, די שטאַרקע מעכטיקע סטראָפֿעס פֿון שטאַרקן מעכטיקן ליד, װאָס האָבן נישט (אַזױ מײנט סאַפֿראַנאָװיטש) קײן גלײַכן אין דער װעלט־פּאָעזיע, אין דער שײנער קלינגענדיקער שפּראַך, װאָס האָט נישט (אַזױ מײנט סאַפֿראַנאָװיטש) איר גלײַכן אין דער װעלט־ליטעראַטור! און ער שפּריצט בשעת ער לײענט, און ער זעצט איבער איטלעכס װאָרט צוליב טאַמאַראַן, און ער מאַכט מיט די הענט, אַ פּנים, זי זאָל בעסער פֿאַרשטײן, און נישט אײן פֿאַרבײַגײער שטעלט זיך אָפּ אױפֿן טראָטואַר באַטראַכטן דאָס פּאָרל.

… פֿון שטאָל און אײַזן, קאַלט און האַרט און שטום,
שמיד אױס אַ האַרץ פֿאַר דיר, דו מענטש, און קום:
קום גײ אין שחיטה־שטאָט, זאָלסט זען מיט דײַנע אױגן,
זאָלסט אָנטאַפּן מיט דײַנע אײגענע הענט,
אַף צױמען, סלופּעס, טױערן און װענט,
אַף שטײנער פֿון דער גאַס, אַף אַלע העלצער,
דאָס שװאַרץ־פֿאַרטריקנט בלוט מיט די געהירן
פֿון דײַנע ברידערס קעפּ און העלדזער.
און אומבלאָנדזשען זאָלסטו צװישן חורבֿות,
דורך װענט צעבראָכענע מיט אױסגעקרימטע טירן,
פֿאַרבײַ צעשטערטע אױװנס, האַלבע קױמענס,
אַנטבלױזטע שװאַרצע שטײנער, האַלב־פֿאַרברענטע ציגל,
װוּ פֿײַער, האַק און אײַזן האָבן נעכטן
אַף דער בלוט־חתונה אַ װילדן טאַנץ געשפּילט…

טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל הערט זיך אײַן אין די װערטער. אירע שײנע גרױסע שװאַרצע אױגן זײַנען ערנסט. און סאַשאַ מישט איבער אַ בלעטל פֿון דער בלוטיקער פּאָעמע און לײענט װײַטער מיט דעם זעלבן נוסח און מיט נאָך מער היץ:

… אַנטלױפֿסט ? אַנטלױף!
באַהאַלט זיך אין אַ הױף!
אומזיסט!…
אָט איז אַ בערגל מיסט!
דאָ האָט מען צװײ געטײט: אַ ייִדן מיט אַ הונט…
אינמיטן הױף האָט נעכטן זײ אַ האַק געקעפּט,
און הײַנט האָט זײ אַהער אַ שװײַן פֿאַרשלעפּט,
געשנאָרכט, געגריבלט זיך אין זײער אױסגעמישטן בלוט…
שאַ, מאָרגן װעט אַ פֿרישער רעגן קומען
און אָפּשװענקען דאָס בלוט אין רינשטאָק, ס'זאָל נישט שרײַען
צום הימל „גװאַלד!” פֿון מיסט אַרױס: און אפֿשר
איז שױן דאָס אײַנגעזונקען אין דעם תּהום דעם שטומען
און זױגט די דערנער אָן בײַ אַ פּלױט אַ קרומען,
און מאָרגן װעט די זון, װי הײַנט, װי נעכטן,
װי אַלע טאָג, אַ ליכטיקע אַרױסגײן
פֿון מזרח זײַט, געמינערט ניט אַ האָר נישט,
און שאַ, און שטיל, און גלײַך װי גאָרנישט…

טאַמאַראַס שײנע שװאַרצע גרױסע אױגן װערן נאָך גרעסער און נאָך שענער, און זי דערמאָנט זיך אינעם „זונטיק“, װאָס דאָ אין פּעטערבורג, װאָס זי אַלײן האָט אים נישט בײַגעװױנט, נאָר אָנגערעדט זיך פֿון אַנדערע, און זי רופֿט זיך אָן צו סאַשאַן:

― װיִאַזױ הײסט ער, אײַער פּאָעט?

― מײַן פּאָעט ― ענטפֿערט איר סאַשאַ מיט אַ ביטער שמײכעלע ― הײסט ביאַליק, חײם נחמן ביאַליק.

― אָט דער ביאַליק איז אַ פּאָעט! אַ דיכטער!… אַנו, לײענט נאָך אַביסל.

אַװדאי דאַרף מען סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש בעטן, ער זאָל לײענען ביאַליקן נאָך אַביסל! סאַשאַ טוט איר די טובֿה, מישט נאָך אַ בלעטל פֿון דער דאָזיקער בלוטיקער פּאָעמע און לײענט װײַטער:

און דו פֿאַררײַסט דעם קאָפּ ― נישטאָ קײן הימל!
אַ דאַך, אַ שטומער דאַך מיט שװאַרצע שינדלען:
אָט הענגט אַ שפּין ― גײ פֿרעג דעם גרינעם שפּין,
ער האָט אַלצדינג געזען, ער איז אַן עדות,
אײן לעבעדיקער עדות אױף דעם בױדעם.
לאָז ער זשע דיר דערצײלן אַלע מעשׂיות:
אַ מעשׂה פֿון אַ בױך מיט פֿעדערן געפֿילט,
פֿון נאָזלעכער מיט נעגל, קעפּ מיט האַמערס,
פֿון מענטשן נאָכן קױלען, קאָפּ אַראָפּ, װי גענדז,
צום באַלקן פֿונעם בױדעם אױפֿגעהאַנגען,
און פֿון אַ קינד אַן אײַנגעשלאָפֿנס מיט זײַן מאַמעס
צעשפּאָלטענער און טױטער ברוסט אין מײַלכל,
און נאָך אַ קינד אַ לעבעדיקס צעריסן
אינאײנעם מיט זײַן לעצטן שרײַ אױף צװײען ―
אַ האַלבער מאַ…!

און טאַמאַראַ דערמאָנט זיך אין זיוזיאַס טױט, װאָס די אַלטע ניאַניאַ האָט איר דערצײלט, און עס שטעלן זיך איר טרערן אין די אױגן. און סאַשאַ מישט איבער נאָך אַ בלעטל פֿון דער בלוטיקער פּאָעמע און לײענט װײַטער:

אַרױס־קריכט, מענטש, קום װײַטער, כ'װעל דיר װײַזן
באַהעלטענישן ― שטאַלן פֿון חזירים,
און זע מיט דײַנע אױגן אַלע מיסטן,
װוּ דײַנע ברידער, חשמונאָימס יורשים,
די אײניקלעך פֿון אײביקע קדושים,
אין יעדער לאָך צו דרײַ מנינים האָבן
אין יענעם שחיטה־טאָג זיך אױסבאַהאַלטן…
איצט גײ אַראָפּ אין טאָל, דאָרט גרינט אַ גאָרטן.
אין גאָרטן שטײט אַ שטאַל, די טױטע שטאַל, ―
עס ליגן דאָ אין שטאַל צעװאָרפֿן רעדער,
צעבראָכענע, מיט בלוט און מאַרך פֿאַרשפּריצט,
מיט שפּיצן אָפֿענע און אױסגעשטרעקטע,
װי פֿינגער מערדערישע צו עמעצנס אַ האַלדז.
װאַרט אױס, פֿאַרנאַכט, װען פֿײַערדיק און בלוטיק
װעט אונטערגײן אין מערבֿ־זײַט די זון ―
זאָלסטו זיך שטיל אַרײַנגנבֿענען אין שטאַל
און װער פֿאַרפֿאַלן דאָרט אין תּהום פֿון שרעק…

― נו, און װײַטער? קײן אײנציקער ליכטיקער שטראַל? קײן אײנציקער פֿרײלעכער אַקאָרד? קײן ברעקל האָפֿענונג אױף מאָרגן?…

אַזױ זאָגט טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל צו סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש. אַנשטאָט צו ענטפֿערן איר, מישט ער איבער נאָך אַ פּאָר בלעטלעך פֿון דער בלוטיקער פּאָעמע און לײענט װײַטער:

און מאָרגן גײ אַרױס אין גאַס, בן־אָדם,
און זע אַ מאַרק, אַ מאַרק פֿון לעבעדיקן בראָכװאַרג!
דערשלאָגענע, האַלב־טױטע מענטשן־װערעם,
צעבראָכענע און אױסגעקרימטע רוקנס,
פֿאַרװיקלטע אין שמאַטעס הױט און בײנער,
מיט קינדער װיסטע קאַליקעס, מיט װײַבער,
צום טױט פֿאַרמאַטערטע און אײַנגעדאַרטע,
אַ הײשעריק, סוף־זומערדיקע פֿליגן,
באַפֿאַלן טיר און טױער, אַלע פֿענצטער,
באַלאַגערן די שװעלן פֿון הײַזער
און שטרעקן אױס, געלערנטע־צו בעטלען, קרומע הענט
מיט אױפֿגעדעקטע רינענדיקע װוּנדן,
און יעדערער שרײַט אױס זײַן פּעקל סחורה,
פֿאַררײַסנדיק די לױזע אױגן צו די פֿענצטער,
װי קנעכט, װי הינט געשלאָגענע צום בעל־הבית.
אַ גראָשן פֿאַר אַ װוּנד! אַ גראָשן פֿאַר אַ װוּנד!
אַ גראָשן פֿאַר אַ טאָכטער אַ געשענדטע!…

― אָט דאָס איז דער טרײסט? אַ שײנע פּערספּעקטיװע! אַ גלענצנדיקע צוקונפֿט פֿאַר אַ פֿאָלק! ― זאָגט טאַמאַראַ, און סאַשאַ לײענט װײַטער:

צום בית־הקבֿרות מיט די טאָרבעס, שלעפּער!
אַהינצו גײט, גראָבט אױס די װײַסע בײנער
פֿון אײַערע קדושימס פֿרישע קבֿרים,
שטאָפּט אָן די טאָרבעס, יעדערער זײַן טאָרבע,
און לאָזט זיך אין דער װעלט אַרײַן, און שלעפּט זיך
פֿון שטאָט צו שטאָט, װוּ ערגעץ אַ יריד,
און אונטער אַלע פֿרעמדע הױכע פֿענצטער
זינגט הײזעריקע בעטלערשע ניגונים ―

― שױן־זשע קײן שום האָפֿענונג אױף שפּעטער, אױף אַמאָל? שױן־זשע קײן שום װוּנק אױף נקמה?

אַזױ זאָגט טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל, און די גרױסע שײנע אױגן אירע ברענען… און סאַשאַ, אַנשטאָט צו ענטפֿערן איר, מישט ער איבער נאָך אַ בלעטל פֿון דער בלוטיקער פּאָעמע ביאַליקס און לײענט װײַטער:

… אַ װיסטער מידבר איז זײַן האַרץ געװאָרן:
קײן אײנציק גרעזל האַס, קײן קערנדל נקמה!
דו הערסט ? זײ קלאַפּן זיך אין ברוסט „אָשמנו”!
זײ בעטן, איך זאָל זײ די זינד פֿאַרגעבן…
צי זינדיקט דען אַ שאָטן אױף די װענט ―
אַ שאַרבן אַ צעבראָכענער, אַ טױטער װאָרעם ? ―
װאָס בעטן זײ ? װאָס שטרעקן זײ די הענט ?
אַ פֿױסט װוּ איז ? װוּ איז אַ גרױסער דונער,
װאָס זאָל זיך אָפּרעכענען פֿאַר אַלע דורות,
און אײַנלײגן די װעלט, צערײַסן די הימלען,
מײַן שטול, מײַן כּסא־כּבֿוד איבערקערן!…

― אַ? דאָס איז װערטער! ― רופֿט אױס טאַמאַראַ מיט באַגײַסטערונג. ― אײַער ביאַליק איז אַ דיכטער! אַ גרױסער דיכטער!

― מײַן ביאַליק איז אױך אײַער ביאַליק! ― זאָגט איר סאַשאַ. און דאָ ציט זיך אַװעק בײַ זײ אַ שמועס, װעגן דאָס ייִדישע פֿאָלק און װעגן זײַנע האָפֿענונגען, און װעגן זײַנע אױסזיכטן, און װעגן זײַנע נבֿיאים, און װעגן משיחן.

― גלײבט איר אין משיחן אױך? ― פֿרעגט אים טאַמאַראַ.

געװיס! ― ענטפֿערט איר סאַשאַ און איז גליקלעך, װאָס ער האָט אַ טעמע צו דיסקוטירן מיט טאַמאַראַן, און ער גיט איר צו פֿאַרשטײן, װאָס ער מײנט משיח, און דערקלערט איר, פֿאַרװאָס משיח קאָן נישט קומען. ער װיל זי איבערצײַגן, אַז אין אַזאַ צײַט, װען אין אַ פֿאָלק קומען פֿאָר אַזױ פֿיל שפּאַלטונגען, קאָן נישט קומען משיח. משיח קאָן קומען נאָר דעמאָלט, װען אַלע זאָלן אים װעלן הערן און אַלע זאָלן אים װעלן פֿאַרשטײן… משה רבינו, צום בײַשפּיל, קאָן איצט בײַ ייִדן נישט אױסנעמען דערפֿאַר, װײַל עס עקזיסטירט נישט קײן גאַנץ ייִדיש פֿאָלק, װאָס זאָל זײַן פֿאַראײניקט און װאָס זאָל פֿאַרשטײן, אַז נאָר אין דער פֿאַראײניקונג איז זײַן קראַפֿט…

און סאַשאַ איז צופֿרידן מיט זיך אַלײן און מיט זײַן גלענצנדער רעדע, און ער איז זיכער, אַז איצטיקס מאָל האָט אים געגאָלטן מער װי אַלע מאָל, און ער איז איבערצײַגט, אַז טאַמאַראַ האָט אים געהערט און ער האָט אױף איר געװירקט, און ער פֿילט נישט קײן פֿראָסט, און ער שפּירט נישט, אַז עס האָט זיך אױפֿגעהױבן אַ װינט פֿון דער „ניעװאַ“, װאָס ברענט דאָס פּנים, סמאַליעט די נאָז און קריכט אין די בײנער אַרײַן, און ער באַמערקט נישט, אַז זײ בײדע שטײען בײַ דער טיר פֿון טאַמאַראַס קװאַרטיר, און ער זעט זיך אַרום ערשט דעמאָלט, װען טאַמאַראַ טוט אַ צי בײַם גלעקל.

― קומט אַרײַן, איר זײַט אַן איבערגעפֿרױרענער! ― זאָגט צו אים טאַמאַראַ און באַשענקט אים מיט אַ קוק פֿון אירע שײנע שװאַרצע אױגן, און עס װײַזט זיך אים אױס, אַז אַזױ האָט נאָך אױף אים טאַמאַראַ קײנמאָל נישט געקוקט…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

עס איז שױן געװען נישט פֿרי, אַז סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש האָט זיך געשליטלט אַהײם איבערן סקריפּענדיקן גלאַנצנדיקן שנײ, אױף די שײן באַלײַבטע גאַסן פֿון פּעטערבורג. פֿון דער „ניעװאַ“ האָט געבלאָזן אַ קאַלט שנײַדנדיק װינטל, װאָס האָט דעקוטשעט מער װי דער ברענענדיקער פֿראָסט, צו װעלכן די מענטשן זײַנען דאָרט געװױנט געװאָרן. סאַשאַס רױט פּנים איז געװאָרן בלױ און די אױערן האָבן געסמאַליעט. די נאָז האָט אױך גענוג געליטן פֿון קעלט, און עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן רײַבן און קײן פֿאַרשטעלן זיך און קײן הילן זיך אינעם װאַרעמען שמױסן קעלנערל פֿונעם װאַרעמען װינטערדיקן פּאַלטאָ. נאָר װאָס פֿאַר אַ װערט האָט דאָס אַלץ געהאַט בײַ דעם גליקלעכן מענטשן אַקעגן אײן װאַרעמען גוטן קוק פֿון טאַמאַראַס שײנע גרױסע שװאַרצע אױגן, װאָס איז געװען גענוג אױף צו פֿאַרטרײַבן דעם שאַרפֿסטן װינט, אױף אָפּצושװאַכן דעם גרעסטן פֿראָסט?… סאַשאַ האָט איבערגעחזרט בײַ זיך נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל איטלעכס װאָרט, װאָס טאַמאַראַ האָט אים הײַנט געזאָגט, דערמאָנט יעדע באַװעגונג אירע, יעדן קוק, ― און עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אָדער ער האָט זיך געװאָלט אײַנרײדן, אַז קײנמאָל איז נאָך צו אים טאַמאַראַ נישט געװען אַזױ גוט, אַזױ פֿרײַנטלעך און אַזױ צוגעלאָזט און נאָענט, װי אַצינד, און ער האָט אַװעקגעפֿירט פֿון דאָרט איצטיקס מאָל אַזױ פֿיל האָפֿענונג, װי נאָך קײנמאָל נישט ביז אַהער!…

סוף פֿונעם ערשטן טײל

צװײטער טײל

קאַפּיטל 1.
טאַטעס און קינדער

אינעם סאַמע אָנהײב פֿון אונדזער ראָמאַן, אין קאַפּיטל 1, האָבן מיר איבערגעלאָזט איציקל שאָסטעפּאַל און זײַן װײַב שיװקע, און אױך דעם אַפּטײקער סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש, אַרױסקוקן אױף זײערע קינדער, אױף טאַמאַראַן און אױף סאַשאַן, װאָס זײַנען געפֿאָרן אױף פּסח אַהײם.

― טאָמער װאָלסטו זיך דורכגעפֿאָרן אױפֿן װאָקזאַל?…

אַזױ זאָגט שיװקע צו איר מאַן איציקל שאָסטעפּאַל און קוקט אױפֿן זײגער.

― ס'אַ משל! נו, װאָס װעט זײַן? װעט די טאָכטער, הײסט דאָס, פֿריִער קומען? װוּ איז דער שׂכל? ― אַזױ ענטפֿערט איר אָפּ דער מאַן מיט אַ היפּשער פּאָרציע ביטערניש, װי געװײנלעך אַ מאַן, בשעת ס'איז אים נישט גוט אױפֿן האַרצן. און טאַקע באַלד לײגט ער זיך איבער בײַ זיך אין קאָפּ, אַז אפֿשר איז דאָס אַ פּלאַן, ער זאָל זיך טאַקע דורכפֿאָרן צו דער באַן. װאָס װעט ער אָנװערן? און ער נעמט אױף זיך דעם אױבערראָק מיטן שירעם און לאָזט זיך גײן.

― װוּהין איז? ― פֿרעגט אים שיװקע.

― אין ערגעץ נישט. ― ענטפֿערט איר דער מאַן. ― איך רעכן זיך דורכפֿאָרן אױף אַ װײַלע צו דער באַן, זען װאָס איז די מעשׂה, װאָס אַזױ שפּעט…

― האָב איך דאָך דיר נאָך פֿריִער געזאָגט דאָס אײגענע!

― ס'אַ משל! נו, אם־כּן, אַז דו האָסט געזאָגט, איז װאָס? װאָס האָב איך דאָ פֿאַרשפּעטיקט?

און איציקל שאָסטעפּאַל כאַפּט אַ דראָזשקע און לױפֿט צו דער באַן.

דאָס זעלבע האָט געטאָן אױך דער אַפּטײקער סאַפֿראַנאָװיטש, נאָר אָן ייִשובֿ־הדעת מיטן װײַב, פּשוט מחמת דעם, װאָס ער איז שױן פֿופֿצן יאָר אַן אַלמן. אונדזער אַפּטײקער, װי ער אַלײן זאָגט אױף זיך, איז נישט פֿון די ייִדעלעך, װאָס לױפֿן חתונה האָבן דאָס צװײטע מאָל: ערשטנס, האָט ער קײן צײַט נישט; צװײטנס, איז דאָ אין שטאָט נישטאָ פֿאַר אים קײן גלײַכן; און דריטנס, אױף װעמען װעט ער לאָזן די אַפּטײק?

אַז איציקל שאָסטעפּאַל איז געקומען אױפֿן װאָקזאַל, האָט ער שױן געטראָפֿן דעם אַפּטײקער אַרומשפּאַצירן מיטן שטעקעלע אין די הענט און מיט די בלױע ברילן אױף די אױגן, נאָר ער האָט זיך געמאַכט, װי ער באַמערקט אים נישט, און האָט זיך גענומען אױסגלײַכן זײַן זײגער מיטן גרױסן זײגער װאָס אױפֿן װאָקזאַל. דאָס זעלבע האָט געטאָן אױך דער אַפּטײקער; ער האָט אױך אַרױסגענומען זײַן גאָלדענעם זײגער און האָט זיך אַװעקגעשטעלט אַקעגן דעם װאָקזאַל־זײגער, געקוקט דורך די בלױע ברילן אַרױף און אַראָפּ, באַמערקט, אַז זײַן גאָלדענער זײגער לױפֿט כּמעט אױף אָנדערהאַלבן מינוט. דאָס אײגענע האָט באַמערקט אױך שאָסטעפּאַל אױף זײַן זײגער, אַז ער לױפֿט אױף כּמעט פֿינף מינוט. די עטלעכע מינוט אונטערשײד האָבן אַרױסגערופֿן צװישן אונדזערע צװײ שכנים אַן אומגעריכטן געשפּרעך, װעלכן מיר געבן איבער פּינקטלעך, נאָר מיר קאָנען נישט זאָגן גענױ, װער פֿון די צװײ האָט אָנגעהױבן צו רײדן דער ערשטער.

― קײנמאָל נישט געגלײבט, אַז מײַן זײגער לױפֿט.

― איך אַװדאי נישט!

― אַ חידוש, מײַן זײגער גײט ריכטיק נאָכן שטאָט־זײגער.

― אַ פּנים, פֿאַרשפּעטיקט דער פּאָיעזד?

― װי קומט דאָס, דער שנעל־צוג זאָל פֿאַרשפּעטיקן?

― עס מאַכט זיך… איר װאַרט אױף עמעצן?

― און איר?…

און בײדע פֿאָטערס לײגן אַרײַן די זײגערס אין די טאַשן, צעגײען זיך, אײנער אַהער און דער אַנדערער אַהין, געפֿינען נישט מער קײן שמועס־מאַטעריאַל.

מאָלט אײַך, ער רעדט זיך נאָר אַזױ. זײ זאָלן װעלן, זײ זאָלן נישט זײַן קײן גדלנים און קײן עקשנים, װאָלטן זײ שױן געפֿונען מאַטעריאַל אױף צו רײדן. יעדער פֿון זײ װאָלט שױן געהאַט װאָס צו דערצײלן און צו דערצײלן. יעדער פֿון זײ האָט געהאַט אַ האַרץ פֿול מיט װײטיקן, װאָס האָבן זיך געבעטן אַרױסגערעדט צו װערן, אױסגיסן זיך, נאָר יעדן פֿון זײ איז נישט אָנגעשטאַנען דאָס צו טאָן פֿריִער פֿאַרן צװײטן.

„װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז מיט מיר אָט דער אָרעמער אַפּטײקער?“ ― האָט זיך געטראַכט שאָסטעפּאַל און געמאַכט מיטן שירעם.

„איך האָב פֿײַנט אָט דעם ייִדאַש מיטן שירעם און מיט די שװאַרצע אױגן, װאָס קוקן גלײַך אין דער נשמה אַרײַן!“ ― האָט זיך געטראַכט סאַפֿראַנאָװיטש דער אַפּטײקער, און בײדע האָבן זײ שפּאַצירט איבערן ברײטן װאָקזאַל, דער אַהער און דער אַהין, איטלעכער מיט זײַן „פּעקל“, פֿאַרבאָרגן טיף בײַ זיך אין האַרצן.

אין װאָס, אַ שטײגער, האָט געקאָנט באַשטײן איציקל שאָסטעפּאַלס „פּעקל“, אַז די געשעפֿטן זײַנע, ברוך־השם, גײען גוט? ער האָט הײַנטיקן װינטער געהאַט אַ װױלע טורמע, דאָס הײסט, ער איז, חס־ושלום, נישט געזעסן אין טורמע, ער האָט נאָר צוגעשטעלט אַהין פּראָװיאַנט, און האָט אָנגעטראָפֿן אױף אַ גוטן סמאָטריטעל, אַ „גױ װאָס נעמט אַ קערבל“… הײַנט האָט ער צוגעשטעלט האָלץ אין די קאַזאַרמעס, דאָס איז אױך געװען קײן מעשׂה נישט פֿון אַ „פּאָדריאַד“. איז אָבער „קאַזנאַ“ ― צופֿיל הענט און אַלע נעמען: דער „אונטער“ נעמט, דער „אָבער“ נעמט, דער קאַפּיטאַן נעמט, דער קאָמאַנדיר נעמט, דער אַדיוטאַנט נעמט, דער גענעראַל נעמט ― נעמען זאָל זײ די כאָלערע, װאָרעם לא־די זײ נעמען צו דאָס געלט, נעמען זײ נאָך אַרױס דאָס געזונט, ― „קאַזנאַ“… הײַנט האָט ער געהאַט אַ פּאָר עסקימלעך, לאָדענישן. איציקל שאָסטעפּאַל, דאַרפֿט איר װיסן, איז אַ ייִד, װאָס האָט ליב זיך לאָדן מיט דער װעלט. בעת ער מאַכט אַ געשעפֿט, מאַכט ער דאָס לכתּחילה אַזױ, אַז ער זאָל קאָנען נאָכדעם לאָדן זיך. אַז ער שרײַבט אַ קאָנטראַקט, פֿאַרדרײט ער אים און פֿאַרפּלאָנטעט זיך אַלײן טאַקע, נאָר אַזױ, אַז קײן צען אַדװאָקאַטן קאָנען אים נאָכדעם נישט אַרױספּלאָנטען. אײן אַדװאָקאַט האָט אים אַמאָל געפֿרעגט: ― „פּאַני שאָסטעפּאַל! דאַרפֿט איר שרײַבן אַלײן דעם קאָנטראַקט און קומען נאָכדעם צו מיר, איך זאָל אײַך אױספּלאָנטען, אַמער, קומט מען לכתּחילה צו אַן אַדװאָקאַט, װעט ער אײַך שרײַבן דעם קאָנטראַקט אַזױ, אַז איר װעט פֿאַרשפּאָרן נאָכדעם לאָדן זיך!“

דערױף ענטפֿערט אים שאָסטעפּאַל גאַנץ ערנסט:

― שרײַבן אַ קאָנטראַקט בײַ אַן אַדװאָקאַט קאָסט געלט.

― און לאָדן זיך קאָסט קײן געלט נישט?

― װאָס זאָל איך טאָן? איך מוז דאָך ראַטעװען מײַן געלט!

אַזױ ענטפֿערט איציקל שאָסטעפּאַל און „ראַטעװעט“ זײַן געלט, דאָס הײסט, עס קאָסט אים אָפּ דרײַ מאָל אַזױ פֿיל, ער װערט אָפֿט בדיל־הדל, פֿאַרלירט טױזנטער, לאָדט זיך אָפּ יאָרנלאַנג, קױלעט זיך אױף מעסערס, אום צו געװינען אַ פּראָצעס, און דאָס פֿאַרשאַפֿט אים חיות אױף לאַנג! נצחון, אַמביציע ― איז אַ גרױסע זאַך! פֿאַר זײַן אַמביציע װעט אײַך איציקל שאָסטעפּאַל גײן ביזן האַלדז אין בלוט! זײַנס זאָל איבערגײן ― דאָס איז נישטאָ. איציקל קאָן זיך באַרימען, אַז אים האָט נאָך קײן מענטש נישט גובֿר געװען. דער אײנציקער מענטש אױף דער װעלט, װאָס האָט אים גובֿר געװען, איז טאַמאַראַ!… נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אַ טאָכטער און אַ בת־יחידה, און נאָך אַ געראָטענע דערצו, און ליב האָט ער זי דאָס חיות מיט דער נשמה, ממש עד כּלות־הנפֿש! װיפֿל מאָל האָט ער זיך שױן אױפֿגעכאַפּט אינדערפֿרי פֿונעם שלאָף מלא־גזלן און געהײסן פּאַקעװען דעם טשעמאָדאַן.

― װוּהין איז? ― פֿרעגט אים שיװקע.

― קײן פּעטערבורג!… װאָס פֿאַר אַ זיצן דאָרט? װאָס פֿאַר שטודירן? װאָס פֿאַר קורסן? װאָס פֿאַר מעדיצין? װאָס פֿאַר דאָקטױרים? נאַ דיר שױן מײדלעך דאָקטױרים! טאָמער איז קאַרג!?

אַזױ טענהט איציקל שאָסטעפּאַל צו זײַן װײַב שיװקע, גלײַך װי זי װאָלט דאָ געװען דער גאַנצער הײב, און ער היצט זיך און ער שמיצט זיך אַזױ לאַנג, ביז ער זעצט זיך אַװעק שרײַבן איר אַ בריװ, אױסלומרן אַזױ, אַז זי זאָל אים האָבן צו געדענקען. און נעמט ער נאָר די פּען אין האַנט, און שטעלט ער נאָר אַװעק די ערשטע צװײ װערטער: „בתּי היקרה ― טײַערע טאָכטער“, אַזױ גײט אים אָפּ דער כּעס, און ער דערצײלט איר, װי ליב און טײַער זי איז אים, װי שטאַרק ער בענקט נאָך איר, און זי זאָל אים, למען־השם, שרײַבן פֿון איר געזונט, און װאָס איר פֿעלט, און טאָמער דאַרף זי געלט… און עס ציט זיך בײַ אים אַזױ װי האָניק, און עס גיסט זיך בײַ אים אַזױ װי בױמל, און די געפֿילן פֿונעם האַרצן פֿליסן, פֿליסן ― אַ מאָדנער פֿאָטער אָט דער איציקל שאָסטעפּאַל !

יאָ, אַ מאָדנער פֿאָטער! עס ברענט אין אים אַװדאי אַ פֿײַער, װאָס ער, איציקל שאָסטעפּאַל, דאַרף זײַן איצט אױפֿן װאָקזאַל גלײַך מיט דעם אַפּטײקער און אַרױסקוקן אױף זײַן קינד, װאָס פֿאָרט אַװדאי אינאײנעם מיטן אַפּטײקערס קינד פֿון אײן שטאָט, זיצן אַװדאי אין אײן װאַגאָן און שמועסן!… פֿון װאָס קאָנען זײ שמועסן? אפֿשר זײַנען זײ שױן אַזױ שטאַרק באַקאַנט, אַז מע שמועסט שױן גאָר װעגן אַ שידוך?… אַ קשיא אױף הײַנטיקע קינדער!… און עס באַשלאָגט אים אַזש אַ שװײס פֿון דעם געדאַנק, און ער הײבט אָן שפּאַנען נאָך גיכער און מאַכן מיטן שירעם נאָך שטאַרקער, און ער טראַכט זיך:

― װי קומט צו מיר אַזאַ טאָכטער?…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

די זעלבע קשיא, װאָס איציקל שאָסטעפּאַל האָט געפֿרעגט אױף זײַן קינד, האָט סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש געפֿרעגט אױף זײַן קינד:

― װי קומט צו מיר אַזאַ זון?

דעם אַפּטײקערס געשעפֿטן גײען אױך נישט שלעכט. די אַפּטײק האָט זיך אים שױן לאַנג אױסגעצאָלט, און ער קאָן שױן אָפּלײגן אַמאָל אַן איבעריק קערבל אין באַנק, און ער קלערט שױן װעגן אַ הײַזל אַן אײגנס, טאַקע נישט װײַט, אױף דער זעלבער װאַסילטשיקאָװער גאַס. דאָס הײַזל געהערט צו אַן אַלטער מױד אַ קריסטן, װאָס קומט אַרײַן צו אים אין אַפּטײק כּמעט אַלע טאָג מיט אַ גרױסן הונט („העקטאָר“ רופֿט מען דעם הונט), קױפֿט אַ נאַרישקײט פֿאַר פֿינף גראָשן און רעדט אָפּ אַ האַלבע שעה און אַמאָל נאָך מער. זי רעדט אים צו, ער זאָל קױפֿן איר שטוב מיטן גאָרטן, זײער אַ טײַערער גאָרטן, ― װוּ איז נאָך דאָ אַזאַ גאָרטן מיט אַזעלכע װײַנשל און מיט אַזעלכע באַרן, מיט אַזאַ קעלער, מיט אַזעלכע שטאַלן, װי בײַ איר?

סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש האָט ליב סאַשאַן און האַלט זיך מיט אים גרױס, פֿאַרגעטערט אים און פֿאַרשטײט אים נישט… ער שרײַבט זיך איבער מיט זײַן זון װעגן אַלצדינג און האָט פֿון אים זײער אָפֿטע בריװ, זײער שײנע בריװ, אָבער אַזעלכע מאָדנע בריװ, װאָס ער פֿאַרשטײט זײ נישט. סאַפֿראַנאָװיטש פֿאַרשטײט נישט זײַן זון. ער האָט שױן לאַנג געװאָלט אַרױסבאַקומען פֿון אים, װאָס איז דאָס, װאָס ער האַלט זיך אַזױ פֿעסט אין ייִדישקײט? װאָס איז דאָס? צי איז דאָס בײַ אים אַ רעליגיעזע איבערצײַגונג? צי איז ער פֿרום געװאָרן? אױב אַזױ, איז דאָס נישט מער װי אַ פּסיכאָז (ער האָט נישט געװאָלט אָנרופֿן דאָס מיטן נאָמען „משוגעת“). האָט אים דערױף סאַשאַ באַרויִקט, אַז עס האָט נישט צו טאָן מיט רעליגיע, נאָר מיט נאַציאָנאַל־געפֿיל, מיט ליבע צום פֿאָלק, מיט אמתן רײנעם פּאַטריאָטיזם…

אַ פֿאַרקערטע װעלט געװאָרן! סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש, װעלכער האָט זיך אַזױ פֿיל געפּלאָגט איבער בילדונג, געלעגן ערגעץ בײַ זײַנע פֿינצטערע פֿאַנאַטישע עלטערן אױף אַ בױדעם און געשטודירט לאַטײַן, אַנטלאָפֿן פֿון דער הײם אַ באָרװעסער, געהונגערט און אָפּגעגעבן עקזאַמען אױף פֿאַרמאַציע, קױם דערלעבט װערן אַ פּראָװיזאָר, פֿריִער גוט פֿאַרשװאַרצט געװאָרן אײדער מע האָט אים צוגעלאָזט צום עקזאַמען, און איצט, אַז גאָט האָט אים געהאָלפֿן, ער איז שױן אַן אַפּטײקער, מיט אַ נאָמען, מיט אַ רענאָמע, פֿאַרקערט צװישן קריסטן (פֿון ייִדן אַנטלױפֿט ער), דאַרף ער, סאַפֿראַנאָװיטש, האָבן אַ זון, װאָס שרײַבט אים אַזעלכע בריװלעך:

„ליבער פֿאָטער! שרײַבט סאַשאַ אין אײנעם פֿון זײַנע בריװלעך צום פֿאָטער. ― דו מוזט אָננעמען, אַז די צײַטן בײַטן זיך. די ראָלע פֿון זינגען „מה־יפֿית“ פֿאַרן פּריץ איז אַריבער! די מאָדע פֿון קריכן אױף די קני פֿאַר אַלץ, װאָס איז נישט ייִדיש, איז אױס מאָדע“…

אין אַן אַנדער בריװ צום טאַטן שרײַבט סאַשאַ כּמעט אַזױ:

„ליבער פֿאָטער! עס איז, כ'לעבן, אַ שאַנדע, װאָס איך באַדאַרף רוסישן פֿאָלק, דאַרפֿן מיר זײ נישט װײַזן, אַז מיר זײַנען בעסער אָדער ערגער פֿון זײ; מיר דאַרפֿן זײ נאָר װײַזן, אַז מיר זײַנען אַזױ גוט, אַזױ װי זײ… און דעמאָלט בין איך איבערצײַגט, אַז אױב דער קאַמף, װאָס דאָס פֿאָלק פֿירט, װעט געראָטן, װעלן מיר נישט דאַרפֿן קײן זכות־אָבֿות מיט קײן רחמנות מיט קײן טובֿות“…

אין אַ דריטן בריװ שרײַבט סאַשאַ צום טאַטן גאָר אַזױ:

„ליבער פֿאָטער! עס איז, כ'לעבן, אַ שאַנדע, װאָס איך באַדאַרף זיך איבערשרײַבן מיט דיר נישט אױף ייִדיש. דו װײסט גאַנץ גוט, אַז איך האָב ליב די רוסישע שפּראַך מיט דער רוסישער ליטעראַטור. נאָר למאַי זאָלן מיר נישט באַנוצן זיך מיט אונדזער אײגענער נאַציאָנאַל־שפּראַך, אַז מיר האָבן זי? פֿאַרװאָס זאָלן צװײ דײַטשן, פֿראַנצױזן אָדער פּאָליאַקן יאָ קאָנען זיך צונױפֿרעדן מיט זײערע אײגענע, װען זײ קומען זיך צונױף ערגעץ אין אַמעריקע, אָדער װײס איך װוּ, אין עק װעלט, ― און מיר נישט? מיר, װאָס זײַנען מער עמיגראַנטן פֿון אַלע עמיגראַנטן אין דער װעלט, מיר, װעלכע עמיגרירן פֿון אַבֿרהם אָבֿינו אָן, דאַרפֿן אונדזער נאַציאָנאַל־שפּראַך האָבן אַ סך נײטיקער פֿון אַלע אַנדערע פֿעלקער! שטעל דיר פֿאָר, ליבער פֿאָטער, אַז איך װאָלט געװאַקסן פֿון קינדװײַז אױף ערגעץ אין אַן אַנדער לאַנד און זאָל איצטער קומען צו פֿאָרן אַהײם, װאָלטן מיר בײדע, אַ זון מיט אַ פֿאָטער, נישט געקאָנט זיך אױפֿרײדן! איך בין אַ בעלן געװען זיך אָנפֿרעגן בײַ מײַנע דײַטשע און פּױלישע חבֿרים, אױף װאָס פֿאַר אַ לשון זײ שרײַבן זיך איבער מיט זײערע עלטערן, האָבן זײ מיך אױסגעלאַכט און האָבן מיר געענטפֿערט צוריק מיט אַ פֿראַגע: אָט ביסטו אַ ייִד, װיִאַזױ שרײַבסטו צו דײַן פֿאָטער, נישט אױף ייִדיש?… דו פֿאַרשטײסט דאָך שױן, ליבער פֿאָטער, אַז איך בין געװאָרן נאָך רױטער, װי איך בין“…

דער אַפּטײקער קאָן נישט פֿאַרשטײן: װי קומט צו אים אַזאַ זון?… און ער באַשולדיקט זיך אַלײן, װאָס ער זיצט פֿופֿצן יאָך אַן אַלמן, װאָס איבער דעם איז סאַשאַ געװאַקסן אָן אַ מוטער, זיך צונױפֿגעקומען װער װײס מיט װאָסערע חבֿרים אין גימנאַזיע… און ער דערמאָנט זיך, אַז צו סאַשאַן פֿלעגן קומען די אָרעמסטע שילער, ייִנגלעך אָפּגעריסענע, װאָס האָבן געלערנט פֿריִער אין דער תּלמוד־תּורה“, צװישן זײ אײנער דעם שוחטס אָדער דעם רבֿס אַ זונדל, קאָטלער אָדער קעסלער איז זײַן נאָמען ― ער האָט שױן פֿאַרגעסן. ער געדענקט נאָר אַז די גימנאַזיאַלע אוניפֿאָרם האָט זיך צו דעם קאָטלערן אָדער קעסלערן אַזױ געפּאַסט, װי צו אַ חזיר אַ נאָזבאַנד, אַז בסך־הכּל זײַנען די הערעלעך בײַ אים געװען געקרײַזלט, דער רוקן אײַנגעבױגן, דאָס היטעלע פֿלעגט ער טראָגן תּמיד אַרױף, און רײדן האָט גערעדט מיט „דער חית“, אונטערגעכאָרכלט: „סאַפֿחאַנאָװיטש“… חוסקאַיאַ היסטאָחיאַрусская история: רוסישע געשיכטע“…

„אַ חרפּה און אַ בושה פֿאַר גױים! ― אַזױ פֿלעגט זיך טראַכטן דער אַפּטײקער און רױט װערן ביז אױף יענער זײַט אױערן! ― אַלעמען, אַלע „ייִדלאַקעס“, גלוסט זיך שטודירן!… אַלע קבצנים קריכן אין גימנאַזיע!“…

און אונדזער אַפּטײקער איז בײז סכּנות אױף די „ייִדלאַקעס־קבצנים“, װאָס קריכן אין גימנאַזיע און װילן שטודירן… ער האָט גאָר פֿאַרגעסן, אַז ער איז אַלײן אַ „ייִדלאַק“, אַלײן געװען אַן אָרעמאַנס אַ קינד, אַלײן געשטודירט לאַטײַן אױף אַ בױדעם…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

בײַם אָנקומען פֿון אונדזערע יונגע העלדן איז דאָס באַגעגעניש געװען נישט אַזױ, װי עס װאָלט באַדאַרפֿט צו זײַן. עפּעס האָט דאָ געפֿעלט, אַז אַלע, סײַ די טאַטעס, סײַ די קינדער, זאָלן זיך פֿילן פֿולשטענדיק גוט און באמת גליקלעך. טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל איז דװקא אַרױפֿגעפֿאַלן אױפֿן פֿאָטערס האַלדז און האָט מיט אים צעקושט זיך. סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש האָט זיך דװקא אױך אַרומגענומען מיטן אַפּטײקער, װי אַ זון באַדאַרף זיך אַרומנעמען מיט אַ פֿאָטער, ― אָבער ער האָט בײַ די בײדע געפֿעלט די אמתע פֿרײַנדלעכקײט, די גליקלעכע שׂימחה, די נישט־געמאַכטע התפּעלות, דאָס נאַטירלעכע אױפֿגערעגט זײַן, אַז אַלע און אַלץ זאָל זיך דרײען פֿאַר די אױגן, דער קאָפּ זאָל זײַן צעטומלט, דאָס האַרץ זאָל זײַן איבערפֿול און עס זאָל זיך אַזש גלוסטן װײנען פֿאַר פֿרײד…

בײדע טאַטעס האָבן באַטראַכט זײערע קינדער. איציקל שאָסטעפּאַל האָט באַטראַכט זײַן טאָכטער מיטן קלײנעם שװאַרצן אײנפֿאַך־ביליקן היטעלע (אָן פֿעדערן) אױף די שײנע געדיכטע שװאַרצע געקרײַזלטע האָר, מיטן קלײנעם שװאַרצן רײַזנטאַשל, מעשׂה מאַנצביל, אָנגעטאָן איבער דער הױכער ברוסט, און מיט אירע גרױסע שײנע שװאַרצע אױגן, װעלכע זײַנען איצט געװען איבערגעצױגן מיט אַ מאָדנע מעלאַנכאָלישן טרױעריקן ערנסט, און אױסגעװאַקסן איז זי, אױסגעװאַקסן!… און ער האָט זיך געטראַכט:

― אָט דאָס איז מײַן טאָכטער?…

דאָס זעלבע האָט געטראַכט אױך דער אַפּטײקער, באַקוקט דורך די אַן אױסגעבױגענע נאָז, אַן אמתע ייִדישע נאָז!… דער אַפּטײקער װיל בלױע ברילן זײַן סאַשאַן, װי ער איז דאָס אַביסל אױסגעװאַקסן, װי שײן ער איז געװאָרן. מערקװירדיק: געלע האָר, אַ שפּיצעדיק געל בערדל, נעמען בײַם זון דאָס געלע טשעמאָדאַנטשיקל: סאַשאַ לאָזט נישט, ער קאָן אַלײן.

― דו קענסט זיך נישט מיט אונדזער שכנס טאָכטער, פֿרײַלין שאָסטעפּאַל? ― מאַכט סאַשאַ צום פֿאָטער און שטעלט אים פֿאָר טאַמאַראַן, װעלכע שטעלט פֿאָר סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש פֿאַר איר פֿאָטער און זי זאָגט צו אים:

― דאָס איז דעם אַפּטײקערס זון. מיטן פֿאָטער ביסטו דאָך באַקאַנט פֿון לאַנג?

און אַלע פֿיר װײסן נישט װאָס צו טאָן, װער און װוּהין עמעצער זאָל גײן פֿריִער. און אַלע פֿיר זאָגן אײנס צו דאָס אַנדערע:

― נו? פֿאָרן מיר?

און אַלע פֿיר ענטפֿערן אײנס דעם אַנדערן:

― פֿאָרן מיר.

און קײנער פֿון די פֿיר װײס נאָך נישט, װיִאַזױ מע װעט פֿאָרן, און אַז מע קומט אַרױס פֿונעם װאָקזאַל, און די טרעגער כאַפּן די פּעקלעך אונטער די הענט, און די עקיפּאַזשן־פֿירערס מיט די איזװאָזטשיקעס געװאַלדעװען, און די פּאָליציסטן קאָמאַנדעװען, פֿאָרט צו אַ פֿאַעטאָן, און אײדער מע קוקט זיך אַרום, ליגן שױן די פּעקלעך פֿון אױבן אױפֿן פֿאַעטאָן. מע דאַרף מער נישט װי אײן פֿאַעטאָן ― מע זיצט אין אײן הױף, צו װאָס זאָל מען אױסברענגען אומזיסט געלט?

אין פֿאַעטאָן גאַנץ אױבן זיצן איציקל שאָסטעפּאַל און סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש, און אַקעגן זײ, אױף אַ בענקעלע ― זײערע קינדער: טאַמאַראַ און סאַשאַ. און דער פֿאַעטאָן קאַטשעט זיך איבער די נאָר־װאָס אָפּגעדעקטע שטײנער, און די רעדער שפּריצן די נאָך נישט צוגעטריקנטע ערבֿ־פּסחדיקע בלאָטע, און דאָס װינטל, װאָס בלאָזט, איז אַ מילד װאַרעם װינטל, אַן ערבֿ־פּסחדיקס, און די לופֿט שמעקט מיט ערבֿ פּסח, מיט דעם באַקאַנטן ליבן ריח פֿונעם ליבסטן טײַערסטן יום־טובֿ, װאָס איז ליב יעדן ייִדן מיט זײַן היסטאָרישער באַדײַטונג, מיט זײַן באַפֿרײַונגס־גײַסט און מיט זײַן צוזאַמענקומען זיך מיט דער צײַט פֿון באַנײַונג אין דער נאַטור.

― אינדרױסן שמעקט שױן מיט פּסח, ― באַמערקט איציקל שאָסטעפּאַל, נישט געפֿינענדיק קײן אַנדער טעמע אױף צו מאַכן אַ רײד מיט זײַן נישט־אַנגענעמען שכן.

― עס װעט שױן באַלד אָנהײבן גרינען, ― װאַרפֿט אַרײַן דער אַפּטײקער אַ װאָרט, אום נישט צו זיצן, װי אַ ברוגזער מחותּן.

― לעבן זאָל דער ייִדישער פּסח! ― רופֿט אױס סאַשאַ מיט באַגײַסטערונג.

― לעבן זאָל דער פֿרילינג! ― פֿאַרריכט אים טאַמאַראַ.

― לעבן זאָל דער יום־טובֿ פֿון באַפֿרײַונג! ― זאָגט װײַטער סאַשאַ.

― לעבן זאָל די פֿרײַהײט אַלײן! פֿאַרריכט אים װידער טאַמאַראַ. און עס פֿאַרקײטלט זיך אַ שמועס צװישן די קינדער. די עלטערן זיצן און הערן זיך אײַן, און באַװוּנדערן זײ, יעדער לױט זײַן השׂגה, און יעדער פֿון זײ טראַכט בײַ זיך אין האַרצן אַן אַנדער מחשבֿה.

― אַ קלוגע װעלט געװאָרן! ― זאָגט האַלב איראָניש, האַלב מיט גדלות איציקל שאָסטעפּאַל, און קוקט אױפֿן הענטל פֿונעם שירעם מיט אַן אַפּיקורסיש שמײכעלע.

― אַ פֿאַרקערטע װעלט! ― ענטפֿערט אים דער אַפּטײקער און קוקט דורך די בלױע ברילן אַרױף, אױף די הײַזער.

און דער פֿאַעטאָן מיט די פֿיר פּאַרשױנען פֿאָרט צו מיטן קנאַק גלײַך צום הױז נומער 13, װאָס אױף דער װאַסילטשיקאָװער גאַס.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אָנזאָגן אַ בשׂורה ― איז אײנע פֿון די גרעסטע מיצװות בײַ ייִדן: עס טוט הנאה, קײנעם שאַט עס נישט און קײן געלט קאָסט דאָס נישט.

אַז דער פֿאַעטאָן מיט די פֿיר פּאַרשױנען: איציקל שאָסטעפּאַל מיט זײַן שכן דעם אַפּטײקער, מיט זײערע קינדער טאַמאַראַ און סאַשאַ, איז צוגעפֿאָרן צום הױז נומער 13, װאָס אױף דער װאַסילטשיקאָװער גאַס, האָט דאָס די ערשטע דערזען נחמיה דעם שוסטערס װײַב זיסל, װאָס זיצט אינעם זעלבן הױז נומער דרײַצן.

זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז דעם שוסטערס דירה איז אונטן, אינעם סאַמע קעלער; און מחמת די פֿענצטער גײען אַרױס גלײַך אױפֿן טראָטואַר, דערפֿאַר האָט דער שוסטער אַ גרױסן שאַנס צו זען יעדן דורכגײער און יעדן דורכפֿאָרער פֿריִער און נענטער פֿון אַלע אַנדערע אײַנװױנער װאָס אין הױז.

― זע נאָר, װער איז דאָס צוגעפֿאָרן צו אונדז אַזױ ברײט? ― רופֿט זיך אָן נחמיה דעם שוסטערס װײַב זיסל און פֿליט אַרױס אינדרױסן, בשעת נחמיה דער שוסטער מיט זײַנע צװײ בנים זײַנען פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט, שלאָגן פֿלעקלעך אין די נײַע באָטינקעס, װאָס שיװקע שאָסטעפּאַל האָט זיך באַשטעלט לכּבֿוד פּסח. און בײדע בנים, חײם און בעני, בײגן זיך גלײַך מיט דער ערד און קוקן זיך אײַן אינעם פֿאַעטאָן, פֿון װעלכן סאַשאַ איז אַראָפּגעשפּרונגען דער ערשטער, נאָך אים טאַמאַראַ, און נאָך טאַמאַראַן שױן בײדע שכנים: דער אַפּטײקער מיטן שטעקעלע און איציקל מיטן שירעם.

― מיר האָבן געסט! ― זאָגט חײם, און בעני כאַפּט אים אונטער:

― ציוניזם, סאָציאַליזם, בורזשואַזיע און פּראָלעטאַריאַט!

― װאָס הײסט דאָס? ― פֿרעגט דער פֿאָטער, און זײַנע בײדע זין געבן אים צו פֿאַרשטײן, אַז דאָס זײַנען געקומען פֿיר פֿאָרשטײער פֿון פֿיר פֿאַרשײדענע פֿראַקציעס. און צװישן פֿאָטער מיט די קינדער גײט אַװעק אַ שמועס װעגן ציוניזם, סאָציאַליזם, קאַפּיטאַל און פּראָלעטאַריאַט, און נחמיה דער שוסטער קאָן נישט פֿאַרשטײן, װאָס פֿאַר אַ פּראָלעטאַריער איז סאַפֿראַנאָװיטש דער אַפּטײקער? אַ פּראָלעטאַריער װערט אָנגערופֿן בײַם שוסטער אַן אָרעמאַן, און אַן אָרעמאַן קאָן זײן גאָר דער, װאָס האָט נישט אױף פּסח. ענטפֿערט אים דערױף דער עלטערער זון הײס, אַז מע קאָן האָבן אױף פּסח און דאָך זײַן אַ פּראָלעטאַריער.

– אַ פּראָלעטאַריער װערט אָנגערופֿן יעדער, װאָס אַרבעט פֿאַר געלט צוליב דער באַקװעמלעכקײט פֿון דער בורזשואַזיע, אַזױ, אַז אַ פּראָװיזאָר איז אַלץ אײנס, װאָס אַ שוסטער.

― להבֿדיל! ― זאָגט דער פֿאָטער און קלאַפּט אַרײַן אַ טשװאָק אין אַן אָפּצאַס פֿון אַ שטיװל, און פּונקט צו דעם װאָרט „להבֿדיל“ קומט אָן אונדזער אַלטער באַקאַנטער, דאָס פֿרײלעכע שנײַדערל יודל קטנתּי, מיט אַ פֿאַרטיקן פּסוק און מיט אַ קללה נאָך אױף דער שװעל:

― על ישׂראל ועל רבנן ― ס'זאָל אַ רוח אין זײער טאַטן אַרײַן, אונדזערע ייִדעלעך מיט אונדזערע רבנים, די קאַזיאָנע מײן איך, ― דאָס גײ איך פֿון אים טאַקע, פֿונעם ראַבינער, ― דערפֿאַר װאָס מע טײלט נישט קײן מעות־חיטים, װי ס'געהערט צו זײַן; דעם, װאָס מע דאַרף, דעם גיט מען נישט, און װער עס האָט אַ צד אין באָד, און װער ס'איז אַ שטיקל שמעלקע, דער נעמט, נעמען זאָל זײ אַ כאָלערע! װאָס טױג אײַך? איך האָב אים געגעבן מכּל הבאָ בידי ― װאָס ס'איז מיר געקומען אין מױל אַרײַן, האָב איך אים געזאָגט, דעם שײנעם רבֿ: „ממה־נפֿשך, זאָג איך, האָבן מיר אײַך אױסגעקליבן, זאָג איך, פֿאַר ראַבינער אין שטאָט, דאַרפֿט איר, זאָג איך, אין זינען האָבן אָרעמעלײַט, אלא נישט, זאָג איך, איז דאָך למה זה אָנכי, זאָג איך, מאַכט רש″י: שאָ מיני מיקיטאַ זאַ טשולאָװיקЩо мені Микита за чоловік: װאָס פֿאַר אַ מאַן איז מיר מיקיטאַ??!''…

דעם שוסטערס װײַב זיסל איז געלאָפֿן אַרױף צו דער נגידה שיװקע שאָסטעפּאַל אָנזאָגן איר אַ בשׂורה, אַז איר טאָכטער איז געקומען, נישט מחמת זיסל די שוסטערין איז אַזאַ גוטע פֿרײַנדין מיט דער נגידיתטע, נאָר פּשוט װײַל ס'איז אַ מיצװה בײַ ייִדן אָנזאָגן יענעם אַ גוטע בשׂורה: „גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט, אײַער טאָכטער איז געקומען!“ ― האָט זי אָבער פֿאַרשפּעטיקט (דער קבצן האָט קײן גליק נישט!). די מיצװה האָט אױסגעכאַפּט חוה די ייִדענע, װאָס איז געלאָפֿן צוריק פֿון די טרעפּ אַראָפּ.

― שױן, שױן, אומזיסט אײַער טירחה! מע װײס שױן!…

און אַז די שוסטערין איז געגאַנגען צוריק, האָט זיך טאַמאַראַ שױן געקושט מיט דער מוטער, און די מוטער האָט געװײנט אױף דער טאָכטערס האַלדז, זײער שטאַרק געװײנט! זי האָט, אַ פּנים, געװאָלט אױסװײנען אױף דער טאָכטערס האַלדז אירע אַלע צרות, װאָס זי האָט דאָ איבערגעטראָגן פֿון דער צײַט, װאָס די טאָכטער איז אַװעקגעפֿאָרן. צרות פֿון בענקען, צרות פֿון בזיונות פֿאַר לײַטן, צרות פֿון עלנט, צרות פֿונעם מאַן, װאָס לאָזט אױס זײַן ביטער האַרץ אַלעמאָל צו איר ― און אַ קשיא װאָס אַ מאַמע קאָן װײנען!…

שיװקע שאָסטעפּאַל האָט זיך נאָך נישט אָנגעקוקט זאַט אין איר טאָכטער, איז שױן געקומען כאַסקע דאָס שטוב־מײדל מיט אַ נײַס:

― דער ייִד פֿונעם האָלץ איז דאָ, ער װיל זיך זען מיט טאַמאַראַן.

― אָט האָסטו דיר די אַנדערע טעג יום־טובֿ! אין דער ערד אַרײַן! ― זאָגט שיװקע.

― רוף אים אַרײַן! ― זאָגט טאַמאַראַ און עס קומט אַרײַן ליפּאַ באַשעװיטש מיטן בעזעם־באָרד אָפּנעמען פֿון טאַמאַראַן אַ גרוס פֿון זײַן טאָכטער מאַשאַ, און טאַמאַראַ נעמט אים אױף זײער פֿרײַנטלעך, פֿירט אים אַרײַן באַזונדער אין אַ חדר, און זעצט זיך אַװעק מיט אים שמועסן װעגן זײַן טאָכטער מאַשאַ. און איציקל שאָסטעפּאַל בלײַבט איבער מיט זײַן פֿרױ שיװקע אין צװײען, קוקן זיך איבער אָן װערטער, און יעדער פֿון זײ לאָזט אַרױס אַ זיפֿץ פֿונעם טיפֿן, טיפֿן האַרצן…

קאַפּיטל 2.
פּסח צוס סדר

װער איז אָט דער שײנער קעניג מיט די גרױסע שװאַרצע אױגן, מיט דעם שײנעם שװאַרצן געקרײַזלטן באָרד, אין די װײַסע זײַדענע קלײדער, מיטן װײַסן זײַדענעם היטעלע און מיט די װײַסע זײַדענע שיכלעך, װאָס זיצט אױבנאָן אָנגעלענט אױף דעם הסב־בעט אַזױ רויִק, און אַזױ מילד, און אַזױ גוט, און אַזױ פֿרײַנטלעך צו יעדן? זאָל דאָס זײן איציקל שאָסטעפּאַל, דער שטענדיק פֿאַרטראָגענער, צעטראָגענער, פֿאַרהאַװעטער, פֿאַרטאַרעראַמטער איציקל שאָסטעפּאַל? װוּ איז אַהינגעקומען זײַן אומרויִק פּנים, זײַן אײַלעניש, זײַן לױפֿעניש, זײַנע געשעפֿטן מיט זײַנע דרײענישן, פֿאַרדרײענישן און לאָדענישן מיט „קאַזנאַ“, מיט מענטשן און מיט דער גאַנצער װעלט?

װער איז אָט די פּרעכטיקע קעניגן, װאָס זיצט אים בײַ דער רעכטער האַנט מיט אַזאַ גדלות, אױסגעצירט מיט פּערל און מיט בריליאַנטן, װאָס בלישטשען און פֿינקלען קעגן דעם פֿינקלדיקן װײַן, װאָס אין די גלאַנצנדיקע פֿלעשער, און געבן צו איר אַמאָליקן שײן פּנים אַזױ פֿיל חן און גדלות, אַז ס'איז גאָרנישט צו דערקענען אין איר די שטענדיק פֿאַרזאָרגטע און פֿאַרצאָרנטע שיװקע שאָסטעפּאַל, װאָס װערט פֿאַרשװאַרצט בײַ איר מאַן דעם דעספּאָט אין עושר און אין כּבֿוד?…

װער איז אָט די גלענצנדע, מאַיעסטעטיש שײנע פּרינצעסין, מיט די גרױסע שײנע שװאַרצע אױגן און מיט די גלענצנדיקע שװאַרצע געקרײַזלטע האָר, װאָס פּאַסן זיך אַזױ צו דעם װײַסן קלײד, װאָס די מוטער האָט מיט טרערן געפּועלט בײַ איר, זי זאָל דאָס אָנטאָן כאָטש אײן מאָל צוליב איר און צוליב דעם הײליקן יום־טובֿ, און זי האָט איר צוליב געטאָן, נישט געקאָנט צוזען דער מאַמעס טרערן?…

דאָס איז געשען באַלד נאָך ליכט־בענטשן. דער פֿאָטער איז נאָך געװען אין שול, די מוטער איז געשטאַנען אַן אױסגעצירטע אין זײַד, אין פּעדל און אין בריליאַנטן, אַקעגן אַ האַלב טוץ גרױסע שײנע זילבערנע לײַכטער, מיט אַן אַלטן זיבן־רעריקן קאַנדעלאַברע אינמיטן, מיט אױפֿגעהױבענע הענט צו די צוגעמאַכטע אױגן, געבענטשט ליכט און שטילערהײט געװײנט, אַזױ שטיל און פֿאַרבאָרגן, אַז נאָר ער אַלײן, גאָט ברוך־הוא, זאָל הערן… און טאַמאַראַ איז זיך געזעסן בײַם טישל אָן אַ זײַט אין איר געװײנלעך שװאַרץ װאָכעדיק קלײד איבער אַ ביכל און האָט געלײענט, און אפֿשר איז זי געזעסן אַזױ און האָט געטראַכט…

אָפּגעבענטשט ליכט, איז די מוטער צוגעגאַנגען צו דער טאָכטער, אױסגעקנאַקט זיך אַלע פֿינגער און אַװעקגעזעצט זיך נעבן איר און גענומען רײדן איבער איר, חלילה נישט געשטראָפֿט, נאָר אַזױ מיט גוטן אױסגערעדט זיך דאָס האַרץ פֿאַר איר קינד, איר אײנציקער טרײסט אױף דער גאַנצער װעלט, איבערגעגעבן אין האַלבע װערטער און מער אױפֿן װוּנק אַלץ, װאָס זי שטײט אױס פֿון איר מאַן… זי באַשולדיקט אים חלילה נישט און באַקלאָגט זיך נישט אױף אים, הלװאַי זאָל איר קינד נישט האָבן קײן ערגער לעבן, װי זי האָט בײַ איר מאַן, נאָר אַ מאַן איז דאָך נישט מער װי אַ מאַן, ובפֿרט נאָך אַזאַ פֿאַרטראָגענער באַשעפֿטיקטער מענטש װי ער, װאָס לעבט אַלײן נישט אױף דער װעלט, אַחוץ שבת און אַ חוץ יום־טובֿ, און װאָס לאָזט אױס תּמיד זײַן ביטער האַרץ צו איר, צו דער מוטער, פֿאַר אַלצדינג: פֿאַר דעם, װאָס דער סאַמאָװאַר איז נישט אַזױ גיך פֿאַרטיק, און פֿאַר דעם, װאָס דאָס לאָדעניש האָט זיך נישט אײַנגעגעבן, און פֿאַר דעם, װאָס די טאָכטער איז אין פּעטערבורג, ― פֿאַר אַלצדינג, פֿאַר אַלצדינג קומט אָפּ זי, די מוטער, און אַלצדינג נעמט זי אָן פֿאַר ליב, װאָרעם מסתּמא הײסט גאָט אַזױ, און אַקעגן גאָט קאָן מען נישט גײן…

אַזױ קלאָגט זיך שיװקע פֿאַר איר טאָכטער און װישט די אױגן, און די אױגן װילן נישט אױפֿהערן צו װײנען. און טאַמאַראַ װיל איר דערקלערן, אַז נישט גאָט, זי אַלײן איז שולדיק, װאָס זי לאָזט זיך טרעטן מיט די פֿיס… און די מוטער הערט נישט אױף אױסצוגיסן איר פֿאַרביטערט האַרץ פֿאַר איר טאָכטער, װעלכע זי װאָלט װעלן זען גליקלעך, װײס זי נישט װיִאַזױ… זי װאָלט זיך װעלן מפֿקיר זײַן פֿאַר איר, אַװעקגעבן אָט די גאַנצע צירונג אירע, אָט די פּערל מיט די דימענטן, מיט די בריליאַנטן, מיטן גאַנצן לעבן אירס, אױב עס זאָל זײַן נאָר אין דעם די מניעה… צוליב איר קינד װאָלט זי, שיװקע שאָסטעפּאַל, איציקל שאָסטעפּאַלס װײַב, זיך געשטעלט דינען…

אַזױ זאָגט די מוטער, און טאַמאַראַס האַרץ איז גערירט און די נשמה איז צעװײקט, און זי װיל באַרויִקן איר מוטער און זי קאָן דאָס נישט טאָן. זי װײס נישט, װיִאַזױ. זי איז אַזױ װײַט, אַזױ אָפּגעריסן פֿון איר מוטער!… און די מוטער הערט נישט אױף צו באַקלאָגן זיך אױף איר פֿינצטער מזל, װאָס זי האָט נישט פֿאַרדינט בײַ גאָט, אַז איר אײנציק קינד, איר אױג אין קאָפּ, זאָל נישט קאָנען ברענגען פֿאַר איר מאַמע אַ קלײנעם קרבן, איר צוליב טאָן אױף אָט אַזױ פֿיל, פֿאַרשאַפֿן איר מוטער כאָטש אַ קאַפּל פֿאַרגעניגן, כאָטש אױף אַ פּאָר שעה נישט מער… זי פּועלט בײַ איר טאָכטער, זי זאָל זיך אָנטאָן אין אַ װײַס קלײד, „צוליב איר און צוליבן הײליקן יום־טובֿ ” ― און ס'איז נישטאָ אין דער גאַנצער װעלט קײן גליקלעכערע מוטער, װי שיװקע שאָסטעפּאַל, די פּרעכטיקע קעניגן אין דער דאָזיקער נאַכט!… און אַז דער פֿאָטער קומט פֿון שול מיטן ברײטן „גוט יום־טובֿ!“ און דערזעט טאַמאַראַן אָנגעטאָן יום־טובֿדיק, װערט זײַן קײזערלעכע מאַיעסטעט נאָך מער מאַיעסטעטיש און זײַן פֿאָטערלעך האַרץ נאָך מער גליקלעך, און ער איז איר מוהל אַלע יסורים מיט אַלע בזיונות מיט אַלע נישט־דערשלאָפֿענע נעכט מיט אַלע צרות, װאָס ער איז איבער איר אױסגעשטאַנען ביז הײַנטיקער נאַכט!…

― װער װעט בײַ מיר פֿרעגן די פֿיר קשיות? ― זאָגט איציקל שאָסטעפּאַל אין אַ שפּאַס צו דער טאָכטער, און באַקומט פֿון איר אַזאַ מין ענטפֿער:

― די פֿיר קשיות װאָס איך װעל בײַ דיר פֿרעגן, װעסטו מיר נישט קאָנען פֿאַרענטפֿערן…

― גוט, מיר װעלן זען! ― זאָגט דער גליקלעכער פֿאָטער און גרײט זיך צו צום סדר, לײגט אַװעק פֿאַר איטלעכן אַ הגדה, אַפֿילו פֿאַר חוה די ייִדענע און פֿאַר כאַסקע דעם שטובמײדל, װאָס זיצן, נאָך דעם אַלטן ייִדישן מינהג, בײַם סדר גלײַך מיט אַלעמען, װײַל פּסח צום סדר זײַנען אַלע גלײַך, נישטאָ קײן בעל־הבית, נישטאָ קײן דינסט, נישטאָ קײן האַר, נישטאָ קײן קנעכט ― פֿרײַ איז מען, פֿרײַ, װי בשעת מען איז אַרױסגעגאַנגען פֿון מצרים!… און איציקל שאָסטעפּאַל זעצט זיך אַװעק אָפּריכטן דעם סדר מיט דעם גאַנצן פּראַכט און גלאַנץ, װי זײַן טאַטע האָט געטאָן, און ער מאַכט דעם שײנעם ברײטן יום־טובֿדיקן קידוש, װי זײַן טאַטע האָט געמאַכט, און ער זינגט די הגדה מיט דעם זעלבן ניגון, װי זײַן טאַטע האָט געזונגען, און אַז ער זאָגט שױן אָפּ אַלץ, װאָס װערט געזאָגט פֿאַרן עסן, און אַז ער װאַשט זיך צו דער סעודה און מאַכט די ברכה „על אַכילת מצה“, און עס האַלט שױן בײַ די פֿיש, בײַ די זיסע פֿעפֿערדיקע געפּאַפּריקירטע צוקערדיקע שמעקעדיקע פֿיש מיט דער אונטערגעװײקטער מצה, רופֿט זיך אָן איציקל שאָסטעפּאַל צו טאַמאַראַן מיט אַ שפּאַס:

― נו, אַצינד קאָנסטו מיך פֿרעגן די פֿיר קשיות.

― משוגע מײַנע שׂונאים! ― זאָגט שיװקע צום מאַן. ― דאָס קינד װיל עסן, הײסט עס איר גאָר פֿרעגן די פֿיר קשיות.

― נישקשה, מאַמע, עס מאַכט נישט אױס, איך קאָן עסן און צו גלײַכער צײַט פֿרעגן דעם טאַטן די פֿיר קשיות.

אַזױ זאָגט טאַמאַראַ צו דער מוטער מיט אַ שמײכל און װענדט זיך צום פֿאָטער, אַזױ צו זאָגן:

― טאַטע, איך װעל דיך פֿרעגן פֿיר קשיות ― אַזױ, דאַכט זיך, דאַרף מען פֿרעגן די פֿיר קשיות?

― אַזױ, אַזױ, טאָכטער, ― ענטפֿערט איר דער גליקלעכער פֿאָטער. און די מוטער קװעלט, װערט ברײטער װי לענגער. און טאַמאַראַ זאָגט:

― אָט ריכטן מיר אָפּ דעם סדר ― אױף װיפֿל איך פֿאַרשטײ פֿון מײַן רוסישער הגדה, װאָס דו האָסט מיר צוגעגרײט, פֿײַערן מיר אַ יום־טובֿ פֿון באַפֿרײַונג, און מיר האָפֿן װידעראַמאָל באַפֿרײַט צו װערן פֿון דעם גלות, אין װעלכן מיר געפֿינען זיך איצט, און מיר װינטשן זיך, איבעראַיאָר זאָלן מיר אַלע זײַן זעלבסטשטענדיק בײַ זיך אין אונדזער לאַנד, אין אונדזער ירושלים. אַזױ, דאַכט זיך? נו, װעל איך דיך פֿרעגן: ערשטנס, זאָג מיר, װאָס האָבן מיר געטאָן ביז אַהער צוליב דער דאָזיקער באַפֿרײַונג? איך מײן, איך און דו, און דײַנע עלטערן, און אונדזערע אור־אור־עלטערן פֿון יענער צײַט אָן ביז הײַנטיקן טאָג? צװײטנס, װאָלט איך װעלן װיסן, צי אַלע ייִדן פֿון דער גאַנצער װעלט װילן, אַז ס'זאָל קומען משיח און זאָל אונדז פֿירן אַהין, אינעם געבענטשטן לאַנד? אָדער עס געפֿינען זיך אַזעלכע, און אפֿשר נאָך אַ סך אַזעלכע, װאָס האָבן נישט חשק, קײן קאַפּ חשק נישט, אַז ס'זאָל קומען משיח און זאָל זײ צונעמען פֿון אַ ציװיליזירט לאַנד, פֿון שײנע הײַזער, פֿון רײַכע גיטער, און אַװעקפֿאָרן אין אַזאַ מדינה, װאָס שטײט נאָך נידעריקער פֿון אונדזער מדינה, און אונטער אַזאַ רעזשים, אַזאַ רעגירונג, װאָס איז נאָך װילדער פֿון אונדזער רעגירונג?… שלאָג מיך נישט איבער, טאַטע, איך האָב דיך ערשט געפֿרעגט צװײ קשיות, און פֿרעגן דאַרף איך דיך פֿיר? אַלזאָ, איז געבליבן נאָך צװײ קשיות. דריטנס, װיל איך װיסן, זאָלסט מיר זאָגן, אָבער אױפֿריכטיק, צי איז די געשיכטע מיט משהן און מיט ירושלים נישט מער װי אַן אַלטע תּפֿילה פֿון אַן אַלטן סידור, װאָס מע האָט אַמאָל, פֿאַרצײַטן, אָנגעשריבן פֿאַר אונדזערע אור־אור־עלטערן? און, פֿערטנס, אױב ס'איז יאָ אַזױ, הײַנט צו װאָס נוצט אונדז די גאַנצע קאָמעדיע? האָב קײן פֿאַראיבל נישט, טאָמער האָב איך דיר מיט מײַנע נאַרישע קשיות געשטערט דײַן יום־טובֿ, און, אױב דו קאָנסט, גיב מיר אױף זײ אַ תּירוץ.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

זאָגן אַז דער פֿאָטער האָט נישט געהאַט װאָס צו ענטפֿערן דער טאָכטער אױף אירע פֿיר קשיות, װאָלט געװען נישט ריכטיק. איציקל שאָסטעפּאַל האָט דװקא יאָ געענטפֿערט, און דװקא אַ סך געענטפֿערט, און שטאַרק געהיצט זיך, און שטאַרק געמאַכט מיט די הענט, װי זײַן שטײגער איז, און געגעבן אַגבֿ דער טאָכטער אַ פּסק, פֿאַרװאָס זי רופֿט אָן דעם הײליקן סדר פֿונעם הײליקן יום־טובֿ מיטן נאָמען „קאָמעדיע“… ער האָט געפֿײַערט, געשפּרונגען פֿון אײן װאָרט איבערן אַנדערן, אָנגעהױבן אײנס, נישט געענדיקט און אַריבער צום אַנדערן, ― מיט אײנעם װאָרט, איציקל שאָסטעפּאַל האָט זיך פֿאַרענטפֿערט, װי װײַט ער האָט געקאָנט, אָן אַ סיסטעם, װי אַ מענטש, װאָס איז נישט געװױנט צו דיסקוסיעס, צו שלאָגן זיך; אַזאַ מענטש טוט דאָס בעסטע, װאָס ער קאָן: ער שפּרינגט, ער דרײט זיך, דערלאַנגט אַ זעץ פֿון הינטן, צעלאָזט זיך און פֿאַלט פֿון זיך אַלײן, כאַפּט זיך אױף און שפּרינגט װײַטער ― אַזאַ מענטש קאָן נישט געװינען דעם „קריג“, אַזאַ מענטש, װי ער זאָל נישט זײַן געזונט און קרעפֿטיק, מוז געשלאָגן װערן…

טאַמאַראַ האָט געלאָזט דעם פֿאָטער רײדן, געקוקט אױף אים מיט אירע גרױסע שײנע קלוגע אױגן, װי ער פּלאָנטעט זיך, און אַ גרינג שמײכעלע איז געשטאַנען אױף איר שײן פֿאַרזאָרגט פּנים, װאָס די מוטער האָט זיך נישט געקאָנט זאַט אָנקוקן אַן דעם, געװאָרן ברײטער װי לענגער, און שיװקע האָט געטראַכט מיט אַ געפֿיל פֿון נקמה:

„אָט אַזױ אָ!… זאָל ער װיסן!… זאָל ער זיך פֿאַרענטפֿערן פֿאַר זײַן אײגן קינד!… ער מײנט, ס'איז אים איך!… אָ, זאָל זי מיר נאָר זײַן געזונט און זאָל זי שױן נאָר זײַן אין דער הײם, װעט זי זיך שױן רעכענען מיט אים פֿאַר מיר אױך!“…

איציקל שאָסטעפּאַל האָט געכאַפּט אַ קוק אױף שיװקעס פּנים, האָט פֿאַרשטאַנען, אַז זי האָט אין אים אַ נקמה, האָט ער פּלוצעם איבערגעריסן און אַ זאָג געטאָן:

― טאַ! מילא, מע קאָן אַזױ אַװעקזיצן און אַװעקפּלאַפּלען ביז טאָג… מע דאַרף זיך נעמען צו דער הגדה, אָפּריכטן דעם אַנדערן האַלבן סדר!…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש האָט פֿײַנט געהאַט רוען, זיצן לײדיק. ער איז נאָר אַראָפּ פֿון דער פֿור, האָט ער געלאָזט װיסן זײַנע חבֿרים, אַז ער איז דאָ, ― האָבן אָנגעהױבן זיך שיטן צו אים אַלטע חבֿרים, פֿרײַנט און באַקאַנטע, ציוניסטן, מאָדערנע משׂכּילים, „אינטעליגענטן“, לערערס און גלאַט יונגעלײַט, מײנסטנטײל קבצנים.

זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז דער אַפּטײקער האָט דערפֿון געהאַט װינציק װאָס נחת, האָט אָבער מורא געהאַט צו פּראָטעסטירן, עס זאָל נישט אַרױס קײן קאָנפֿליקט צװישן אים און צװישן זײַן זון. אַ קלײנער קאָנפֿליקט איז שױן אַרױסגעקומען צװישן זײ, בעת סאַשאַ האָט זיך איבערגעטאָן צום יום־טובֿ. דער פֿאָטער האָט זיך געװאָלט אױספֿײַנען פֿאַר זײַן זון, אַז ער איז נישט קײן פּראָװינציאַל, און אַז ער לײענט אַלע פּעטערבורגער בלעטער, און אַז ער נעמט אָנטײל אין דער באַפֿרײַונגס־באַװעגונג, דאָס הײסט, ער אַלײן טוט גאָרנישט, װוּ האָט ער צײַט? נאָר ער סימפּאַטיזירט…

― סימפּאַטיזירסטו אױך מיט דער באַפֿרײַונג פֿון אונדזער פֿאָלק? ― האָט אים סאַשאַ געפֿרעגט, פֿאַרקעמענדיק אַרױף זײַנע געלע האָר.

― פֿון װאָסער פֿאָלק? ― פֿרעגט אים דער פֿאָטער, און דער זון ענטפֿערט אים:

― פֿון אונדזער אײגן ייִדישן פֿאָלק.

― זײַנען מיר דען אױך אַ פֿאָלק? ― פֿרעגט דער פֿאָטער נאַיִװ, און דער זון שטעלט אַװעק אױף אים פֿאַרװוּנדערטע אױגן:

― װאָס דען זײַנען מיר?

― איך װײס װאָס מיר זײַנען? מיר זײַנען ייִדן…

און בײדע, דער פֿאָטער מיטן זון, צעלאַכן זיך.

― װעסט נישט האָבן קײן פֿאַראיבל, טאַטע, װאָס איך װעל דיר זאָגן? ― מאַכט סאַשאַ צום פֿאָטער.

― זאָג, זאָג, דו קענסט דאָך מיך, איך בין נישט פֿון די, װאָס באַלײדיקן זיך! קאָנסט זאָגן װאָס דו װילסט. װעסט אַװדאי זאָגן, אַז… װאָס װעסטו זאָגן?

― איך װעל זאָגן, אַז בײַ קײן אומה־ולשון, בײַ קײן פֿאָלק װעט זיך נישט געפֿינען אַזעלכע, װאָס זאָלן אָפּלײקענען זיך אַלײן, זאָגן אױף זײער אײגן פֿאָלק, אַז ס'איז קײן פֿאָלק נישט.

― נו, יאָ! ― שרײַט אױס דער אַפּטײקער טריומפֿירנד און מיט אַ קװיטש. ― װײסטו, פֿאַרװאָס? װײַל אָט אַזאַ פֿאָלק זײַנען מיר!

― אָט אַזױ דענקען נאָר שקלאַפֿן! ― זאָגט סאַשאַ מיט פֿאַרדראָס. ― שקלאַפֿן, קנעכט, װעלכע האָבן אונטער דער אײַזערנער רוט פֿון זײערע פֿאַרפֿאָלגער פֿאַרלאָרן אינגאַנצן זײער זעלבסט־באַװוּסטזײַן, אינגאַנצן זײער ערע צו זיך אַלײן.

און עס ציט זיך בײַ זײ אַ דעבאַטע אױף אַ גאַנצע שעה, פֿון װעלכער דער פֿאָטער זעט אַרױס, אַז ער איז צו שװאַך, ער זאָל קאָנען בײַקומען זײַן זון, און עס מאָלט זיך אים אױס, אַז זײַן זון זעט זײַן שװאַכקײט, און ער פֿילט זיך, װי עס דאַרף זיך פֿילן אַ גרױסער מענטש, װאָס ליגט פֿון אונטן צוגעקװעטשט מיטן פֿוס פֿון אַ פֿיל קלענערן פֿון אים…

פּסח אױפֿדערנאַכט, צום ערשטן סדר, אַז דער אַפּטײקער איז געקומען פֿון דער אַפּטײק אַהײם, האָט ער געטראָפֿן בײַ זײַן זון אַ יונגנמאַנטשיק מיט אױסגעריבענע עלנבױגנס. נאָך די געקרײַזלטע שװאַרצע הערלעך מיטן אױסגעבױגענעם רוקן האָט ער דערקענט סאַשאַס חבֿר פֿון גימנאַזיע.

― מײַן חבֿר שמעון קעסלער.

אַזױ האָט אים סאַשאַ פֿאָרגעשטעלט פֿאַר זײַן פֿאָטער, און דער אַפּטײקער האָט דערלאַנגט קעסלערן אַ פּאָר פֿינגער פֿון זײַן קאַלטער אַפּטײקערשער האַנט און אַ זאָג געטאָן:

― עס פֿרײט מיך זײער…

סאַשאַ האָט נאָכן פֿאָטערס זױערע מינע אַרױסגעזען, אַז דער קעסלער איז עפּעס נישט אַזאַ אָנגעלײגטער גאַסט, האָט ער זיך צוגעאײַלט אים פֿאָרצושטעלן נאָכאַמאָל:

― קעסלער, דאַרפֿסטו װיסן, איז אַ אינזשעניר (קעסלער האָט געװוּנען בײַם אַפּטײקער אין די אױגן גוטע פֿופֿציק פּראָצענט!), און אַ באַרימטער מאַטעמאַטיקער (קעסלערס אַקציעס האָבן זיך אױפֿגעהױבן מיט נאָך פֿערציק פּראָצענט!), און נאָך מער ― אַ באַרימטער ציוניסט! (דאָ האָבן קעסלערס אַקציע געגעבן צוריק אַ פֿאַל אַראָפּ בײַם אַפּטײקער אין די אױגן אױף אַלע נײַנציק פּראָצענט מיטאַמאָל). איך רעכן, פּאַפּאַ, אַז דו װעסט נישט האָבן גאָרנישט קעגן דעם, װאָס מײַן חבֿר שמעון װעט בלײַבן בײַ מיר איבער פּסח.

נאַטירלעך, האָט דער אַפּטײקער געזאָגט, אַז עס װעט אים זײער פֿרײען, װאָס זײַן זונס חבֿר װעט בײַ זײ האַלטן פּסח. און אַזױ איז אונדזער נײַער באַקאַנטער שמעון קעסלער געבליבן אַ תּושבֿ, אַ הײמישער מענטש בײַם אַפּטײקער אין שטוב.

סאַשאַ האָט געפּועלט בײַם פֿאָטער, געװײנלעך, נאָך אַ לאַנגער דעבאַטע אין בריװ הין און צוריק, ער זאָל הײַנטיקן פּסח מאַכן בײַ זיך אַ ייִדישן פּסח, מיט מצות, מיט כּשר געפֿעס, מיט אַ סדר און מיט אַלע זיבעצן זאַכן. ביז אַהער פּועלט ער יוצא זײַן נאָר מיט מצות אַלײן, דאָס הײסט, ער האָט צוליב געטאָן דעם בעקער, װאָס איז זײַנער אַ קונה אין דער אַפּטײק און װאָס דעקוטשעט זײער, אַז עס קומט ערבֿ פּסח, מע זאָל באַשטעלן מצות בײַ אים, נישט בײַ קײן אַנדערן. דערפֿאַר אָבער אױף זײער „פּאַסכאַ“ איז שױן געװען בײַ אים צום טיש אַ הױכער אַ שײנער פּאַסכאַ־קױלעטש אױך נאָר פֿון יוצא װעגן, צוליב דער דײַטשקע דער קריסטן, װאָס דרײט זיך אַרום אין שטוב. אָט ראָם װערט אָנגערופֿן אַ מענטש, װאָס װיל זיך נישט קריגן מיט דער װעלט!

מע האָט זיך אַװעקגעזעצט די ערשטע נאַכט צום סדר זאַלבעדריט: דער אַפּטײקער, זײַן זון סאַשאַ און זײַן חבֿר שמעון קעסלער. דער פֿאָטער האָט אױסגעזען בײַ זיך אין שטוב װי אַ פֿרעמדער, װי אַ גאַסט ; ער האָט זיך אָנגעטאָן אין אַ שװאַרצן ראָק, פֿאַרשפּיליעט פֿון אױבן ביז אַראָפּ, צוגעמאַכט אַלע לאָדן פֿון די פֿענצטער, מע זאָל חלילה נישט דערזען פֿון דרױסן, אַז בײַ סאַפֿראַנאָװיטש דעם אַפּטײקער ריכט מען אָפּ דעם סדר, האָט געהױבן אַלע מינוט דעם צילינדער־הוט און געװישט דעם שװײס, געזאָגט, אַז ער איז נישט געװױנט צו זיצן אין שטוב מיט אַ צוגעדעקטן קאָפּ, און האָט זיך באַרויִקט ערשט דעמאָלט, אַז ער האָט אַרױסבאַגלײט זײַן „דײַטשקע“ די קריסטן, װאָס איז געװען די בעל־הביתטע בײַ אים אױף דער שטוב. ער האָט זיך גאָרנישט געקאָנט פֿאָרשטעלן, אַז זײַן „דײַטשקע“ זאָל זען אים, דעם אינטעליגענט סאַפֿראַנאָװיטש, איבער אַ ייִדישן סדר…

קאַפּיטל 3.
דעם שוסטערס אורח

אױב דער ליבער גוטער יום־טובֿ איז פֿאַר די נגידים אַ תּענוג, איז ער פֿאַר אָרעמעלײַט אַ גן־עדן.

אַן אָרעמער בעל־מלאָכה, אַ מלמד, אַ קרעמער, אַ הענדלער, אַ טענדלער איז אײַנגעשפּאַנט אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר אין דעם יאָך, װײס נישט פֿון קײן שום פֿאַרגעניגן אין דער װעלט, אַחוץ דעם אײנציקן טאָג שבת, װאָס ער קאָן זיך פֿאַרגינען אָפּשלאָפֿן דעם גאַנצן טאָג, װײס נישט, װיִאַזױ גאָט צו דאַנקען, אַז עס קומט דער גוטער ליבער פּסח, װאָס מע װעט קאָנען רוען גאַנצע אַכט טאָג דורכאַנאַנד, נישט טראָגן אױפֿן קאָפּ קײן שום דאגות פּרנסה, װאָרעם װאָס ― װאָס, מיט מצה איז מען באַװאָרנט אױף אַ גאַנצע װאָך. און װער שמועסט, אַז צו דער מצה העלפֿט נאָך גאָט אַ זעקל קאַרטאָפֿליעס מיט אָ דײזשקעלע פּסחדיקן באָרשט, ― דעמאָלט מעג שױן רױטשילד זיצן אין פּאַריז, קײנער װעט זיך מיט אים נישט בײַטן, און נחמיה דער שוסטער אַװדאי נישט.

נחמיה דער שוסטער האָט דעם טאָג װאָס פֿאַר ערבֿ פּסח אָפּגעטראָגן די אַרבעט צו שיװקע שאָסטעפּאַל, און זײַנע צװײ בנים האָבן אָפּגעטראָגן אַרבעט צו די איבעריקע נגידים, און אַלע דרײַ האָבן געבראַכט צו טראָגן אַהײם געלט אַ פֿולן היטל. עס איז געװען איבערגענוג סײַ אױף אַרבע־כּוסות, סײַ אױף אױסצולײזן די יום־טובֿדיקע מלבושים פֿונעם לאָמבאַרד, און ס'איז נאָך געבליבן אַ פּאָר גראָשנס אין קעשענע אױך ― אַנו, זאָל איצטער פּרוּװן רױטשילד זאָגן, אַז ער װיל זיך בײַטן מיט נחמיה דעם שוסטער!

― קינדער! צו דער אַרבעט! ― האָט אַ זאָג געטאָן נחמיה צו זײַנע צװײ בנים און האָט אַװעקגעלײגט דאָס גאַנצע שוסטער־געצײַג אױף אַ זײַט.

נחמיהס צװײ זין, חײם און בעני, אַרבעטן מער אױפֿן פֿאָטער, װי אױף זיך. „דער אַלטער“ ― אַזױ הײסט ער בײַ זײ. אױף זיך גיבן זײ אױס װינציק; װאָס דאַרפֿן אַזעלכע בחורים? גאָרנישט מיט גאָרנישט. אַן אַנצוג, אַ פּאָר שטיװל, אַ פּאַפּירענעם קאָלנער מיט אַ מאַנישקע ― און פֿאַרטיק. סײַדן אַ פֿאַרזאַמלונג, אַ ביכל, אַ חבֿר ― דאָס איז דאָך זעלבסטפֿאַרשטענדלעך… ביכלעך (פֿאַרבאָטענע) האָבן זײ בײדע ליב. חבֿרה־לײַט צװישן „חבֿרה“ זײַנען זײ בײדע, נאָר דער עלטערער איז צו דער „אידעע“ איבערגעגעבן מער אַלס דער ייִנגערער. דער ייִנגערער, בעני, איז נאָר מיט װערטער. דער עלטערער אָבער, חײם, איז צװישן די אַרבעטער אײנער פֿון די בעסטע. אַמאָל מאַכט זיך, אַז חײם װערט פֿאַרפֿאַלן אױף אַ טאָג, אָדער אױף צװײ; קײנער װײס נישט, װוּ ער איז געװען, און מיט װעמען ער האָט זיך געזען, און װאָס ער האָט געטאָן… די ערשטע צײַט פֿלעגט די מוטער עסן דעם פֿאָטער, פֿרעגן אים: „שלימזל! װאָס פֿאַר אַ טאַטע ביסטו?“… דער פֿאָטער האָט אַ פּאָר מאָל געפּרוּװט זיך באַקלאָגן פֿאַר זײַן גוטן פֿרײַנט יודל קטנתּי: „װאָס טוט מען, ברודער?“ דערױף האָט יודל קטנתּי געענטפֿערט מיט אַ לשון־קודש װאָרט, װי געװײנלעך: „יעלה ויצמח ― זאָל ער גײן, זאָל ער לױפֿן, נחמיה, דו װעסט גאָרנישט טאָן דערצו, ס'איז הײַנט אַזאַ װעלט געװאָרן, װאָס די אײער זײַנען קליגער פֿון די הינער… ס'איז בײַ מיר די אײגענע מכּוח מיט מײַן בנימטשיקן: איך בעט זיך בײַ אים, װי מע בעט זיך בײַ אַ גזלן: „בנימין, זאָג איך אים, לאָז צורו, אַ רחמנות, זאָג איך, אױף דיר!“… הערט ער מיך, װי המן דעם גראַגער… ברודער נחמיה, װײסטו, װאָס איך װעל דיר זאָגן? ― פּתח שין שאַ“…

און יודל קטנתּי לײגט צו צװײ פֿינגער צום מױל, אַז נחמיה זאָל שװײַגן, און נחמיה פֿאָלגט אים און שװײַגט. ער בעט נאָר גאָט פֿאַר צװײ זאַכן: אַז חײם זאָל נישט אַרײַנפֿאַלן, און אַז ער זאָל כאָטש נישט קאַליע מאַכן דעם ייִנגערן ברודער ― בעני.

בעני, װײַל ער איז דער קלענסטער, איז ער בײַם פֿאָטער טײַער, און בײַ דער מוטער איז ער דאָס אױג אין קאָפּ, ציטעריק, װי אַ בן־יחידל. חײם מאַכט פֿון אים חוזק, כאָטש ער האָט אים ליב. ער רופֿט אים מיט אַ מײדלשן נאָמען „בונצי“. בעני, געװײנלעך, װיל דאָס נישט לײַדן, איז ברוגז פֿאַרן מײדלשן נאָמען „בונצי“ און איז גרײט זיך לאָזן אָפּשנײַדן בײדע הענט פֿאַר זײַן ברודער חײם.

אָט אַזאַ מין געזינדל איז דאָס.

― קינדער, צו דער אַרבעט!

אַזױ האָט אױסגעקאָמאַנדעװעט נחמיה דער שוסטער, און דאָס האָט באַדאַרפֿט באַדײַטן, מע זאָל זיך גרײטן צום סדר. און אַלע האָבן זיך גענומען גרײטן צום סדר: נחמיה, זיסל, חײם, בעני און דער אורח, אַ געזונטער יונג אַ שװאַרצער, אַ באַװאַקסענער װי אַ בער, מיט אַ באַסאָװער שטימע, װאָס הודיעט װי אַ גלאָק. דעם „אורח“ האָט געבראַכט צו פֿירן חײם פֿון גאַס, דאָס הײסט, נישט פֿון גאַס, נאָר פֿון אַ „חבֿר“, װאָס האָט אים אַ זאָג געטאָן אױפֿן אױער:

― ער איז אַן „אַנטלאָפֿענער“… נעם אים, זאָל ער זײַן בײַ אײַך אַ בעל־מלאָכה…

חײם האָט באַטראַכט דעם פּאַרשױן, און ער איז אים געפֿעלן. װיִאַזױ ער הײסט ― האָט ער אים נישט געפֿרעגט: ער האָט אים נאָר אַ פֿרעג געטאָן:

― װיִאַזױ זאָל מען אײַך רופֿן?

― רופֿט מיך מישאַ נײַדיטש, ― האָט דער אַנטלאָפֿענער אױסגעהודיעט אױף זײַן באַס־שטימע.

נחמיה דער שוסטער האָט דאָס נישט געקאָנט אַריבערטראָגן: װאָס הײסט, ער הײסט זיך רופֿן מישאַ נײַדיטש?… האָט ער אים גענומען צום עקזאַמען: „פֿון װאַנען איז אַ ייִד? װאָס איז אײַער טועכץ? צי זײַט איר אַ באַװײַבטער?“ און אַזױ װײַטער, װי געװײנלעך. האָט אים אָבער דער זון, חײם, איבערגעהאַקט אינמיטן:

― דאָס איז נישט דײַן באָבעס דאגה, אַלטער! דו פֿרעג אים בעסער, צי װיל ער עסן, אָדער אפֿשר װעלן מיר גײן פֿריִער אין באָד אַרײַן?

און ס'איז געבליבן, מע זאָל גײן פֿריִער אין באָד אַרײַן. און אַלע פֿיר, דער פֿאָטער מיט בײדע בנים מיטן אורח, האָבן זיך געלאָזט אין באָד אַרײַן.

דערנאָך איז מען געקומען און מע האָט זיך אַװעקגעזעצט צום סדר זאָגן די הגדה. געזאָגט האָט נאָר דער אַלטער, און די איבעריקע האָבן געהערט, אַרײַנגעקוקט איטלעכער אין זײַן הגדה.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

― טאָמער װאָלט געװען גענוג זאָגן סליחות? ― האָט אַ זאָג געטאָן חײם דעם שוסטערס עלטערער זון און האָט צוגעמאַכט די הגדה. אױף אים קוקנדיק, האָבן צוגעמאַכט די הגדות אױך דער ייִנגערער ברודער בעני און דער אורח, און אױף זײ קוקנדיק ― שױן דער פֿאָטער אױך, נחמיה דער שוסטער אַלײן, װאָרעם דער עולם האָט זיך געפֿילט שטאַרק אױסגעהונגערט נאָך דעם לאַנגן תּענית און נאָכן הײסן באָד, און אַגבֿ האָט זיך פֿונעם פּריפּעטשיק געלאָזט הערן אַ געשמאַקער ריח: דאָס האָבן געריסן די נאָז די הײסע שמעקעדיקע געפֿילטע פֿיש מיט אַ סך פֿעפֿער, און די פֿרישע קנײדלעך מיט שמאַלץ, און נאָך אַזעלכע גוטע זאַכן, װאָס נאָר פּסח האָבן זײ דעם אמתן טעם גן־עדן. און עס האָט לאַנג נישט גענומען, און עס האָט זיך געלאָזט הערן אַ טרישטשען פֿון טרוקענע מצה אונטער געזונטע שטאַרקע צײן, און אַז מע האָט איבערגעכאַפּט דעם ערשטן הונגער, און אַז מע האָט פֿאַרזוכט אַ פּאָר פֿון די אַרבע־כּוסות, האָט זיך דער שװײַגנדיקער אורח אָנגערופֿן, אַז ער האָט שױן לאַנג נישט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון פּסחדיקער משקה מיט פּסחדיקע פֿיש מיט פּסחדיקע קנײדלעך, װײַל דעם גרעסטן טײל פֿון זײַן לעבן האָט ער פֿאַרבראַכט אין די טורמעס און אָסטראָגן.

― װיפֿל טורמעס זענט איר דאָס אױסגעװעזן? ― פֿרעגט אים נחמיה דער שוסטער, װעלכער איז נאָך נישט אַזױ שטאַרק מלא פֿון די אַרבע־כּוסות, נאָר פֿרײלעכער פֿילט ער זיך.

― איך האָב שױן פֿאַרגעסן דעם חשבון, ― ענטפֿערט דער אורח מיט זײַן גראָבער שטימע, און נחמיה דער שוסטער כאַפּט אים אונטער:

― פּונקט אַזױ װי גדליה־לײב דער גנבֿ, עליו־השלום, ער איז שױן אױף דער אמתער װעלט. גדליה־לײב פֿלעגט זאָגן אױף זיך אַלײן: „אַז מע זעצט מיך אײַן אין אָסטראָג, װײן איך נישט ― איך װײס, אַז איך װעל אַרױס, און אַז מע לאָזט מיך אַרױס, טאַנץ איך אױך נישט ― איך װײס, אַז מע װעט מיך אײַנזעצן נאָכאַמאָל“…

― שלימזל! ― רופֿט זיך אָפּ די שוסטערין זיסל צום מאַן מיט אַ טאָן פֿון אַ קאָמפּלימענט. ― דו װאָלסט בעסער זען, אַז דער אורח זאָל עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן.

דער אורח האָט שױן אָבער גענוג „גענומען אין מױל אַרײַן“, איבערגעקערט די פֿינפֿטע פֿון די אַרבע־כּוסות אױך, און ער האָט זיך געפֿילט אַזױ גוט און װאַרעם, אַז עס האָט זיך אים אױפֿגעבונדן די צונג און ער האָט אױסגעהודיעט אױף זײַן באַסאָװער שטימע:

― אױב איר װילט, װעל איך אײַך דערצײלן די געשיכטע פֿון מײַן לעצטן אַנטלױפֿן פֿון אָסטראָג.

― איז די משמעות, אַז לױפֿן פֿון אָסטראָג איז בײַ אײַך גאָר קײן נאָװינע נישט? קומט דאָך אױס װידעראַמאָל, װי גדליה־לײב דער גנבֿ, עליו־השלום, האָט געזאָגט…

אַזױ באַמערקט נחמיה דער שוסטער, און זײַן װײַב זיסל האַקט אים איבער:

― שלימזל! טאָמער װאָלסטו אײַנגענומען אַביסל שטומעניש?…

― איך שװײַג, װי אַ פֿיש! ― מאַכט צו איר דער שוסטער. און אַלע גרײטן זיך צו האָרכן די געשיכטע פֿונעם אורח, װיִאַזױ ער איז דעם לעצטן מאָל אַנטלאָפֿן פֿון דער טורמע.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אַנטלױפֿן פֿון טורמע איז בײַ מיר, מײַנע ליבע פֿרײַנט, נאַפּליעװאַטнаплевать: עס מאַכט מיר ניט אױס!

אַזױ האָט אָנגעהױבן צו דערצײלן זײַן געשיכטע דער אורח, דער באַװאַקסענער האָריקער נפֿש מישאַ נײַדיטש, אױף זײַן גראָבער באַסאָװער שטימע, װאָס הודיעט װי אַ גלאָק.

― איך בין שױן געלאָפֿן, מײַנע ליבע פֿרײַנט, נישט פֿון אײן טורמע, איך בין שױן געלאָפֿן פֿון סיביר אױך. נישט אײן מאָל, נאָר צװײ מאָל. שױן געלעגן אין אַ װאָגן מיט פֿלײש, אױבן דאָס פֿלײש, אונטן איך. געגאַנגען מיט באָגאָמאָלצעסбогомолец: פּילגרימען טױזנט װיאָרסט צופֿוס. פּגרן דרײַ טאָג דורכאַנאַנד פֿון הונגער, פֿון קעלט אָן שטיװל ― נאַפּליעװאַט. צום געזונט װעט דאָס מיר נישט שאַטן. פֿאַרשטעלן זיך, אַז מע דאַרף, קאָן איך אױך. ביטער איז נאָר מיט דער שטימע. אַביסל אַ צו גראָב קול בײַ מיר. דאָס איז אָבער אַלץ גערעדט פֿון פּראָװינציעלע טורמעס. קײַ און שפּײַ. נישט אַזױ איז אין דער רעזידענץ. דאָרט אַז מע כאַפּט זיך אַרײַן ― איז האַלט זיך! איר מעגט זיך שױן געזעגענען. אַז איך בין אַרײַן, האָב איך געפּלאַנעװעט, זיך צונױפֿגערעדט מיט אַ פּאָר חבֿרה־לײַט ― אַ נעכטיקער טאָג. מע לאָזט נישט זען זיך. רײדן ― אוממעגלעך, סײַדן מיט סימנים דורך דער װאַנט. מע האָט מיר געגעבן צו װיסן, אַז צוזאַמען מיט מיר, אַ װאַנט נעבן אַ װאַנט, זיצט מײַנע אַ באַקאַנטע. מאַשאַ הײסט זי, אַ טוערין, אַ פֿירערין און זײער־זײער אַ װיכטיקע פּערזאָן. געװאָלט זי זאָל אַרױס, װי מע װיל לעבן. שױן געהאַט אַ פּלאַן פֿאַר איר. זיך אױפֿגערעדט מיט איר דורך דער װאַנט. פּלוצעם קומט מען צו גײן און מע פֿירט מיך איבער אין אַן אַנדערע טורמע. ביטער! עס גײט אַװעק אַ טאָג דרײַ. איך װער געװאָר פֿון חבֿרים, אַז מאַשאַ איז אױך מיט אונדז. בראַװאָ! איך הײב מיך אָן דערשלאָגן ― אַ צרה: זי איז אין דער „אָדינאָטשנעодиночне: אַלײנקײט“. װײסט איר, װאָס דאָס הײסט? פֿיר הױלע װענט, נישטאָ אַפֿילו װוּ זיך אױפֿצוהענגען. אָפּגעשניטן פֿון דער גאַנצער װעלט. ביטער! אַלײן בין איך אױך אױף צרות. אַ טאָג איבער אַ טאָג שלעפּט מען מיך צום פֿאַרהער. זײ װילן דערגײן, װער איך בין. זײ װילן װיסן, װאָס איך האָב געטאָן. בײַ מיר ציט מען נישט קײן װערטער. אַ געשלאָגענער הונט. איר האָט געזען אין באָד בײַ מיר אַ לײַב? איר זעט אַן איבערגעבראָכענעם פֿינגער? איר זעט אָט דאָ אַ דרײַ אױסגעשלאָגענע צײן? נאַפּליעװאַט! יאָ, מײַנע ליבע פֿרײַנט! ס'איז אַ װױלע דינסט, נאָר נישט קײן גרינגע. דער געדאַנק פֿון אַנטלױפֿן לאָזט מיך נישט אָפּ. װוּ עסן? װער שלאָפֿן? אַנטלױפֿן דאַרף מען! און נישט אַלײן. מיט איר, מיט מאַשאַן! נאָר װיִאַזױ? איך װער משוגע. װוּ זײַנען אַהינגעקומען אַלע חבֿרים? גוטע ברידער? פֿרײַנט? אַ סך צעשטעקט אין די טורמעס, אַ סך פֿאַרשיקט קײן סיביר. װער שמועסט נאָכן רױטן זונטיק! אַז מע הענגט אַלע פֿאַרטאָג דאָ בײַ אונדז טאַקע אין טורמע ― דאָס װײסן מיר. אַלע טאָג װערן מיר געװאָר שױן נאָכדעם, אַז אײנער אָדער צװײ פֿון אונדזערע חבֿרים זײַנען געהאַנגען געװאָרן. מע פֿרעגט נישט: װער? יעדער אײנציקער פֿון אונדז פֿרעגט נאָר: װען װעל איך?… אַ קלאַפּ אין טיר ― אַ קלאַפּ אין האַרצן. אַ קלונג מיט די שליסל ― אַ קעלט אין בלוט. טפֿו ― דער רוח זאָל דאָס װיסן! איך בין נאָך קײנמאָל נישט געװען אַזױ צעשרױפֿט, װי אַצינד. נערװעז! קײנמאָל נישט געװוּסט פֿון קײן נערװן. אײנמאָל, ס'איז געװען נאָך האַלבע נאַכט. פֿינצטער. שטיל. לאַנגזאַם לאָזט זיך הערן דער טיק־טאַק אין הױף. דאָס איז דער פּאַטראָל, װאָס מעסט די טריט איבער די שטײנער. פּלוצעם הער איך אַ רעש פֿון טריט. אַ סך טריט. װאָס קאָן דאָס זײַן? עס קלינגען שליסלען. עס הערן זיך קולות. אַ פֿײַערל פֿון אַ לאַמטערן טוט אַ שײַן אַרײַן צו מיר אין קעמערל און װערט פֿאַרשװוּנדן. סקריפּ־סקראַפּ! עס ריגלט זיך אָפּ דער לאַנגער אײַזן. מיט אַ קרעכץ עפֿנט זיך די טיר. אױפֿן שװעל דערזע איך אונדזער אױפֿזעער. דאָס פֿײַערל פֿון לאַמטערנע באַלײַכט זײַן פֿאַרקילט פּנים. הינטער אים דער פּאַטראָל־סאָלדאַט, עטלעכע װעכטער.

― נעמט צונױף די זאַכן און קומט.

איך טראַכט מיר: דאָס איז אַ גרוס פֿונעם מלאך־המות… איך טו אָן די שטיװל. מיר גײען. פֿרעגן בײַ די לײַט איז נישטאָ װאָס, זײ זײַנען שטום. אַ לאַנגער שפּאַציר איבערן קאָרידאָר. מיר זײַנען אין הױף. אַ קאַלטער שטראָם פֿון פֿרישע לופֿט. איך באָד מיך אין דער קילער לופֿט, װי אין אַ ביטל. מיר גײען דורך דעם טורמע־הױף. די װעכטער שפּאַנען, קוקן אױף אונדז קאַלט, מיט אױסגעלאָשענע אױגן. זײ טראַכטן נישט װעגן מענטשן, װאָס מע פֿירט זײ צו דער תּליה. זײ טראַכטן װעגן זיסן שלאָף. מיר זײַנען שױן אין צװײטן הױף. דאָרט איז די „קאַנצעלאַריע“ און דאָרט װױנט דער אױפֿזעער. ער האָט אַ פֿרױ, איך האָב זי געזען. איר פּנים זאָגט, אַז זי געפֿינט זיך נישט אין טורמע. די טורמע איז בײַ איר אַ גרױסע שטײַג. די אַרעסטאַנטן זײַנען גענדז. אַלע טאָג קומען צו פֿרישע גענדז. די גענדז האָדעװעט מען און מע טראָגט זײ אָפּ צום שוחט. װער קימערט זיך פֿון דעם? װער האָט רחמנות אױף אַ גאַנדז? װער האָט טענות צו אַ שוחט? דערױף זײַנען זײ גענדז, מע זאָל זײ שעכטן. דערױף איז אַ שוחט, ער זאָל שעכטן… זי האָט אַ קינד, אַ ייִנגעלע פֿון אַ יאָר פֿינף. מע רופֿט אים „װאַניאַ“. איך האָב דאָס געהערט פֿון דער באָנע. די באָנע שײַנט צו זײַן אַ פּױלישע. נאָך די האָר און נאָך די אױגן האָב איך דאָס דערקענט. שײנע האָר, בלױע אױגן. אַ קול בײַ איר װי אַ פֿידל. אַז זי זאָגט „װאַניאַ“ ― זינגט זי און אַביסל אונטער דער נאָז. װאָס טראַכט װאַניאַס קעפּל װעגן די מענטשן־גענדז, װאָס זיצן דאָ? װײס ער, אַז דאָ זיצן מענטשן, נישט קײן גענדז? װאָס זאָגט אים די באָנע? זי מוז דאָס װיסן; זי זעט דאָך אַמאָל טרערן. זי הערט דאָך אַמאָל געשרײען. און דאָס קלינגען פֿון די שװערע קײטן, ― װאָס פֿאַר װערטער זאָגט דאָס איר? װער װײס, אפֿשר האָט זי אַלײן אַ ברודער, װאָס זיצט ערגעץ אין אַ טורמע, װאָס ס'װאַרט אױף אים אַ תּליה? װער װײס?… איצטער שלאָפֿט זי דאָ אין שטוב אױף אַ װײך געלעגער. װאַניאַ ― נעבן איר אין אַ װיגל. ער װעט אױסװאַקסן אַמאָל, מע װעט אים דערצײלן, אַז זײַן פֿאָטער איז געװען אַ תּלין. װאָס װעט זאָגן דעמאָלט „װאַניאַ“? און אפֿשר װעט ער אױך זײַן דאָס זעלבע, װאָס דער פֿאָטער?…

איך האָב אַביסל אָפּגעקערעװעט אָן אַ זײַט. װוּ האַלט איך? בײַם אױפֿזעער אין שטוב. ס'איז ליכטיק אין צװײ פֿענצטער נאָר. דורכן פֿענצטער זע איך אַ הױכע פֿיגור אין זשאַנדאַרמסקי קלײדער. ― גרױסע װאָנצעס, גאָלדענע ברילן. נאָך די עפּאָלעטן שײַנט דאָס צו זײַן אַ קאַפּיטאַן אָדער אַ ראָטמײַסטער. זיצט אַ פֿוס איבער אַ פֿוס, רײכערט אַ פּאַפּיראָס. אַקעגן אים ― אַ שרײַבער, אָנגעבױגן איבער אַ פּאַפּיר. אױפֿן גאַניקל זיצן פֿינף סאָלדאַטן פֿרעמדע אין פֿאַרשײדענע פּאָזעס. אײנער ציט אַ פּאַפּיראָסל פֿונעם אַרבל. שלינגט דעם רױך, מע זאָל נישט זען. רײדן זיך איבער שטיל. עס הערט זיך אַ סמאָצקען מיט די ליפּן, און באַלד נאָך דעם ― אַ טופּען פֿון פֿערד. עס קאַטשען זיך רעדער. דאָס איז צוגעפֿאָרן די באַקאַנטע גרױסע קאַרעטע גלײַך צום גאַניק. אױפֿן קוטשער־זיץ האָב איך דערקענט סעליװאַן דעם קוטשער. אַ געװעזענער אַרעסטאַנט, אַ באַװוּסטער רשע. פֿון דער װײַטן זע איך גײן אונדזער אױפֿזעער מיט די װעכטער. די שליסל קלינגען. די פֿינף פֿרעמדע סאָלדאַטן טוען זיך אַ כאַפּ אױף פֿון די ערטער: סמירנאָсмирно: שטיל!!! מע פֿירט־צו צו דער קאַרעטע נאָך פּאַרשױנען. איך קוק מיר אײַן ― צװײ באַקאַנטע פֿיגורן: אײנע מאַשאַ… די אַנדערע פֿיגור ― אַ יונגער בחור פֿון אַ יאָר נײַנצן מיט רױטע פּוכקע בעקלעך, בלוט און מילך, אַװרוטיס רופֿט מען אים. נאָך אײנער ― אַן אומבאַקאַנטער אַרעסטאַנט. אַװרוטיס האָט ערשט פֿריִער מיט אַ טאָג צװײ באַקומען אַ ידיעה, אַז מע באַשולדיקט אים אין אַ שװערן פֿאַרברעך, דאָס שמעקט אפֿשר מיט יענער װעלט… ער איז אַ װױלער בחור. ער האַלט זיך, װי מע דאַרף. אַביסל נאָר האָט ער זיך אין די צװײ טעג אױסגעבלײכט. אַװעק די פֿאַרב פֿון די פּוכקע בעקלעך. און עפּעס הילט ער זיך מיר צו שטאַרק אין די קלײדער. אפֿשר ― װײַל ס'איז קיל אינדרױסן? און אפֿשר געזעגנט ער זיך איצט במחשבֿה מיט דער מאַמע. ער האָט אַ מאַמע, װאָס האָט אים זײער ליב. איך האָב אַמאָל געזען אירע ליבע־בריװ צו אים. אַ ים פֿון מוטער־ליבע, אַ װעלט מיט געפֿיל. אַ מבול פֿון טרערן. ער פֿלעגט כּלומרשט לאַכן פֿון אירע בריװ. אַלײן אָבער, אַז ער האָט זיך אַװעקגעזעצט איר שרײַבן, האָט מען אים נישט געקאָנט אָפּרײַסן. אין גראַמען האָט ער צו איר געשריבן. ער איז אַ פּאָעט. שרײַבט נישט שלעכט. ער איז אין דער מינוט אַזױ געװען פֿאַרטיפֿט אין זיך, אַז ער האָט מיך נישט באַמערקט. מאַשאַ אָבער ― די האָט מיך באַלד דערזען. זי האָט זיך געגעבן אַ צי צו מיר. איך קוק אױף מאַשאַן, איך װיל זען, װאָס זי טוט. קױם װאָס איך זע איר פּנים. רויִק ― נאַפּליעװאַט!… „סטראָיסיאַстройся: אין אַ שורה!“ ― הערט זיך אַ קול פֿונעם „אונטער“. אַלע פֿרעמדע סאָלדאַטן ציִען זיך אױס. זײ רינגלען אונדז אַרום. אונדזער אױפֿזעער גײט אַרױס מיטן זשאַנדאַרמסקי קאַפּיטאַן אױפֿן גאַניקל. דער שרײַבער לײַכט זײ צו. דער קאַפּיטאַן ציט אױס די האַנט דעם אױפֿזעער. דער אױפֿזעער טרײסלט אים די האַנט. ער בײגט זיך אונטערטעניק, זײער אונטערטעניק. ער בעט זיך בײַם קאַפּיטאַן, ער זאָל אים מוחל זײַן, װאָס סע האָט אַזױ געדױערט, און זאָל אים פֿאַרענטפֿערן. דער קאַפּיטאַן איז שטרענג. ער זאָגט אים אָן, אַז דאָס אַנדערע מאָל זאָל ער זײַן פֿאָרזיכטיקער: „יעװאָ װיסאָקאָפּרעװאָסכאָדיטעלסטװאָего высокопревосходительство: זײַן עקצעלענץ האָט פֿײַנט אַזעלכע זאַכן!“… דער אױפֿזעער פֿאַרענטפֿערט זיך. ער געזעגנט זיך מיטן קאַפּיטאַן דאָס לעצטע מאָל. ער זאָגט אים, ער זאָל זײַן זײער, זײער פֿאָרזיכטיק מיט דער חבֿרה, װאָס ער פֿירט, און באַזונדער מיט דעם „בער“. דאָס מײנט ער מיך. דער קאַפּיטאַן ענטפֿערט אים, ער זאָל זײַן רויִק: פֿאַר אַ בער האָט ער קײן מורא נישט, און בײַ אים אַנטלױפֿט מען נישט…

מיר זיצן שױן אין קאַרעטע. מיר מיט פֿיר סאָלדאַטן מיט בלױזע שװערדן אױף די בענק אינעװײניק, פֿון פֿאָרנט. אין דער צװײטער אָפּטײלונג פֿון דער קאַרעטע דער קאַפּיטאַן. אױפֿן קוטשער־זיץ סעליװאַן מיט אַ סאָלדאַט. עס װערן פֿאַרהאַקט די אײַזערנע טירלעך. עס הערט זיך דאָס לעצטע מאָל „סמירנאָ!“ סעליװאַן טוט אַ סמאָצקע מיט די ליפּן. עס הערט זיך אַ טופּען פֿון פֿערד, פֿיר פּאָר פֿיס. די רעדער קאַטשען זיך לאַנגזאַם איבער די שטײנער. אױף יענער זײַט טורמע צעלאָזט סעליװאַן די פֿערד. די רעדער קאַטשען זיך גיכער. די קאַרעטע פֿליט מיט אַ רעש איבער די שטײנער.

מיר זיצן אױף לאַנגע בענקלעך אין דער לענג פֿון דער קאַרעטע אײנס קעגן דאָס אַנדערע. נעבן יעדן אַ סאָלדאַט מיט אַ בלױזן שװערד. איך קוק אױף מאַשאַן. קױם װאָס מע זעט איר פּנים. זי לאָזט נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון דעם יונגן אַװרוטיס. רײדן טאָר מען נישט. װוּהין מיר פֿאָרן ― װײס קײנער נישט פֿון אונדז, נאָר איטלעכער פֿילט עפּעס, אַז ס'איז נישט צום גוטן. אַזױ פֿירט מען קעלבלעך אין אַ װאַגאָן צו דער יאַטקע. פֿילן זײ עפּעס?… װיפֿל צײַט מיר פֿאָרן ― װײס איך אױך נישט. אָט דאַכט זיך אַ מינוט, און אָט דאַכט זיך אַ גאַנצע נאַכט. אַ נאַכט ― אַ יאָר.

פּלוצעם ― סטאָפּ! די קאַרעטע האָט זיך אָפּגעשטעלט. ס'איז שטיל. מע הערט די פֿערד פּאָרשקען, שמײַסן מיט די עקן. עס הערט זיך דעם קאַפּיטאַנס קול. ער איז אַרױסגעשפּרונגען פֿון דער קאַרעטע. ער איז הינטער אונדז. ער בײזערט זיך אױפֿן קוטשער. סעליװאַן קריכט אַראָפּ מיט אַ מי־שברך פֿונעם קוטשער־זיץ און פֿרעגט, װאָס איז דאָ? „זעסט נישט װאָס דאָ איז? די אױגן זײַנען דיר אַרױס: בײג זיך אײַן. טו אַ קוק אַהער!“ ― אַזױ קאָמאַנדעװעט דער קאַפּיטאַן. װאָס האָט זיך דאָרט געקאָנט טרעפֿן, אַ שטײגער? און עס קומט אַזאַ מחשבֿה אין קאָפּ: אַך, װען עס פּלאַצט, למשל, אַן אַקס! אָדער אַזױ עפּעס אַ צרה זאָל זיך טרעפֿן: עס זאָל װערן אַ בהלה, אַ שטיקל מהומה. עך, באַפֿאַלט מען דעמאָלט די סאָלדאַטלעך, מע װערגט זײ אױס אײנציקװײַז. איך אַלײן נעם זיך אונטער דרײַ דערשטיקן, װי די קעצלעך… די סאָלדאַטלעך אָבער זײַנען באַקאַנט, אַ פּנים, אונדזערע מחשבֿות. זײ זיצן שטרענג מיט די בלױזע שװערדן. זײ לאָזן נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון אונדז. מיטאַמאָל הערט זיך אַ פֿאַל אױף דער ערד. נאָכן פֿאַל הערט זיך אַ כראָפּען. עמעצער רעדט: „בינד אים צונױף!… אָט אַזױ… דעם זאַק פֿון אױבן…. אָט אַזױ, אָט אַזױ“… לאָמיר אים נעמען… חבֿרה, אין קאַרעטע אַרײַן… אָט אַזױ, אַזױ“… אײדער מיר קוקן זיך אַרום, עפֿנט זיך אױף דאָס אײַזערנע טירל פֿון דער קאַרעטע. עס װערט אַרײַנגעװאָרפֿן עפּעס אַ שװערע זאַך אין אונדזער אָפּטײלונג פֿון דער קאַרעטע. אין אַ מינוט זיצן שױן אױפֿן זאַק דרײַ סאָלדאַטן. דער קאַפּיטאַן שפּרינגט אַרײַן צו אונדז. ער טוט אַ ריס פֿון זיך די גרױסע װאָנצעס מיט די גאָלדענע ברילן. ער רופֿט זיך אָן צו אונדז:

― חבֿרים! איך באַגריס אײַך, איר זײַט פֿרײַ!

― גרישאַ! ― שרײַ איך אױס.

― טסס! ― מאַכט ער צו מיר און װײַזט אױפֿן זאַק.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

נחמיה דער שוסטער האָט זיך אױסגעדרײט מיטן פּנים צו די קינדער. די נאָז זײַנע האָט געשײַנט און געגלאַנצט. ער האָט אַ זעץ געטאָן מיטן קולאַק אין טיש אַרײַן און מיט גרױס התפּעלות אױסגערופֿן:

― איך האָב געװוּסט, װי איך בין אַ ייִד, אַז ס'איז אַ פֿאַרשטעלטע זאַך!

― שלימזל! װאָס־זשע האָסטו געשװיגן? ― זאָגט צו אים זײַן װײַב זיסל, װאָס איז אױך געװען אױסער זיך פֿון אױפֿרעגונג. חײם און בעני ― די, קאָן מען זאָגן, זײַנען גאָרנישט געװען בהאַי־עלמא; עס האָט זײ געטראָגן אין דער לופֿטן. עס האָט זיך זײ אױסגעדאַכט, אַז זײ זײַנען דאָרטן צוזאַמען מיט דער אורח מישאַ נײַדיטש, אין דער גוטער קאַרעטע, און זײ ברענען, װילן שױן װיסן דעם סוף, װער איז דער גרישאַ? און װוּ איז די מאַשאַ? און װאָס האָט זיך אױסגעלאָזט מיט דעם יונגן אַװרוטיס און מיט די איבעריקע אַרעסטאַנטן?

און דער אורח הוסט זיך אױס און דערצײלט װײַטער.

― אַלזאָ, װוּ האַלטן מיר? בײַ גרישאַ. איך האָב אים דערקענט. איר װילט װיסן, װער ער איז? ס'איז נישט װיכטיק, ס'איז מײַנער אַ חבֿר. גענוג פֿאַר אײַך. דערװײַל דאַרף איך אײַך ענדיקן מיט דער קאַרעטע. די קאַרעטע איז געפֿאָרן װײַטער. געקוטשירט האָט דער סאָלדאַט, אױך פֿון אונדזערע לײַט, געװײנלעך. סעליװאַן איז געלעגן אין זאַק אַ געבונדענער, װי אַ באַראַן, מיט אַ טיכל אין מױל, ער זאָל שטומען. צװײ סאָלדאַטן (אױך אונדזערע לײַט) זײַנען געזעסן אױף אים רײַטנדיק. עס איז געװען אַ ייִשובֿ, װאָס מע זאָל מיט אים טאָן: הרגענען ― פֿאַר קײן געלט נישט! גרישאַ האָט געזאָגט: „אָן אײן טראָפּן בלוט!“ אײנער האָט אַפֿילו אַרױסגעװאָרפֿן אַ חכמה: זאָל מען אים דערשטיקן, װעט נישט פֿאַרגאָסן װערן קײן בלוט. האָט אױף אים גרישאַ געגעבן אַ קוק, איז ער געװאָרן שטיל. פֿאַר גרישאַן האָט מען דרך־ארץ.

נאָר לאָמיר זיך אומקערן צו אונדזערע. װער עס האָט נישט געזען דעם יונגן אַװרוטיס, דער האָט קײן פֿרײד נישט געזען. פֿרײד, גליק, הימל, גן־עדן ― דאָס אַלץ איז שװאַכע װערטער. ער האָט געזונגען, געװײנט, ער האָט געקושט זיך. מיט איטלעכן באַזונדער האָט ער זיך געקושט. אײַן עק הימל איז שױן געװען העל, עס האָט שױן אָנגעהױבן טאָגן. מיר זײַנען נאָך אַלץ געפֿאָרן. אױף אונדז האָט מען געװאַרט אין אַ הױף הינטער דער שטאָט. דאָרט זײַנען געװען „חבֿרה“. דאָרט איז געװען צוגעגרײט פֿאַר אונדז קלײדער, עסנװאַרג, פּעסער און געלט. פֿון דאָרטן װעלן מיר זיך אַריבערכאַפּן קײן פֿינלאַנד. און פֿון פֿינלאַנד איז שױן נאַפּליעװאַט! אונדזער קאַרעטע איז אַרײַנגעפֿאָרן איז אַ גרױסן הױף אַרײַן. װײַט אין הױף, פֿאַרשטעלט מיט בײמער, זעט זיך אַ װײַסע שטוב. הינטן אַ גרױסער גאָרטן. פֿאָרנט אַ שטאַל. דאָ האָבן מיר זיך אָפּגעשטעלט. אַקעגן אונדז זײַנען אַרױס „חבֿרה“, אַלע אונדזערע.

ס'איז געװאָרן אַ קושערײַ. גרישאַ האָט נישט געלאָזט לאַנג פֿרײען זיך. מיר האָבן זיך אַלע איבערגעטאָן. אַלע אונדזערע אַרעסטאַנטסקע, אױך סאָלדאַטסקע קלײדער אַרײַן אין קאַרעטע אַרײַן. סעליװאַנען האָט מען אַרױפֿגעלײגט גאַנץ אױבן אױף די קלײדער. מע האָט אים אָנגעזאָגט, ער זאָל נישט דערװעגן זיך טאָן אַ פּיפּס. דער אָנזאָג איז געװען איבעריק. ער איז געװען באַװאָרנט, געבונדן הענט און פֿיס, דערצו אָנגעטאָן אױפֿן קאָפּ אַ זאַק און צוגעקרעמפּעװעט צו דער קאַרעטע. ער װעט שױן שטומען, װי אַ הונט.

עס איז אױף אונדז אָנגעלאָפֿן אַ הונגער. פֿון װאַנען האָט זיך גענומען אַזאַ אַפּעטיט? בולקעס, סאַרדעלן, קאַלבאַסעס. דער עולם האָט געפּאַקט. גרישאַ האָט נישט געלאָזט עסן. ער האָט געטריבן האַלדז און נאַקן. ער האָט אונדז אַרױסגעגעבן פּעסער, געלט, מאַרשרוטן, איטלעכן אַן אַנדער מאַרשרוט. איך, מאַשאַ און אַװרוטיס אױף אײַן װעג. מיר האָבן זיך געזעגנט, געביטן מיט די אַדרעסן. אײנציקװײַז איז מען זיך צעגאַנגען פֿונעם הױף. גרישאַ איז געבליבן דער לעצטער.

גיך האָט זיך באַװיזן די זון. דער שנײ האָט געבלישטשעט, געסקריפּעט אונטער די פֿיס. מיר זײַנען געגאַנגען פּאַװאָליע. אָנגעטאָן זײַנען מיר געװען, װי אַרבעטער. איך בין געװען אַ פּלאָטניק מיט אַ האַק אױף די פּלײצעס. אַװרוטיס ― אַ מוליער, מיט אױסגעשמירטע קלײדער אין קאַלך. מאַשאַן האָט מען אָנגעטאָן, װי אַ דאָרף־שיקסע: קאַרעלן, רױטע שיך, אַ גרינע פֿאַטשײלע און אַ האָן אונטערן אָרעם אױף צו פֿאַרקױפֿן. אױף איר אָנטאָן זיך האָט גרישאַ מער אַכטונג געגעבן, װי אױף אַלעמען. ער האָט זי באַטראַכט מיט דער גרינער פֿאַטשײלע, מיט די רױטע שיך, מיט די קאַרעלן און מיטן האָן און איז געװען צופֿרידן.

מיר אַלע דרײַ האָבן באַדאַרפֿט האַלטן זיך אינאײנעם און באַזונדער. דאָס האָט געהײסן, יעדער באַזונדער גײט זיך אומבאַקאַנט, נאָר אַלע אין אײן װעג. מיר האָבן באַגעגנט אַרבעטער. זײ האָבן אונדז געגריסט. עס זײַנען אָנגעפֿאָרן דראָזשקעס, איזװאָזטשיקעס. דינגען אַ דראָזשקע ― האָבן מיר נישט געטאָרט. אַרבעטער פֿאָרן נישט אױף קײן דראָזשקעס. מיר האָבן געמוזט אַ גרױסע שטרעקע גײן צופֿוס. ס'איז אָבער זיכער. קײן טראַמװײַ האָט מען נאָך נישט געזען.

עס לױפֿט אָן דער טראַמװײַ. ער שטעלט זיך אָפּ. מיר אַלע דרײַ קריכן אַרױף גאַנץ אױבן. פּראָלעטאַריער פֿאָרן אױבן. אַלעמאָל שטעלט זיך אָפּ דער טראַמװײַ. עס קריכן אַראָפּ און עס גײען אַרױף פּאַסאַזשירן. נישט װײַט פֿון אָכטינסקאַ גאַס איז אַרױף אַ פּאַרשױן, אַ גאַנץ געװײנלעך מענטשל. אױף די אױגן האָט ער געטראָגן אַש־קאָלירענע ברילן. ער האָט זיך אַװעקגעזעצט אַקעגן אונדז מיט אַ פּאַפּיראָס אין מױל געװאָרפֿן אױף יעדן פֿון אונדז אַ קאַלטן בליק און פֿאַרקוקט זיך אָן אַ זײַט. פּלוצעם, איך טו אַ קוק ― מײַן פּאַרשױנס אַש־קאָלירענע ברילן קוקן עפּעס צו שטאַרק אױף מאַשאַן. מאַשאַ אַלײן האָט נישט באַמערקט, אַז מע קוקט אױף איר. איך זאָל דאָס איר זאָגן ― פּאַסט נישט. דער טראַמװײַ האָט זיך אָפּגעשטעלט. דער פּאַרשױן מיט די אַש־קאָלירענע ברילן איז אַראָפּגעקראָכן. עס איז מיר אַראָפּ אַ שטײן פֿון האַרצן. מיר זײַנען געפֿאָרן װײַטער. איך האָב דערצײלט מאַשאַן פֿונעם פּאַרשױן מיט די אַש־קאָלירענע ברילן. מאַשאַ האָט זיך אױסגעלאַכט. „נישט אױף מיר, זאָגט זי, האָט ער זיך פֿאַרקוקט, נאָר אױפֿן האָן“… אין דער מינוט האָט זיך דער װאַגאָן אָפּגעשטעלט עפּעס װי מיטאַמאָל. אין אײן רגע איז שױן געװען פֿון אױבן װידער דערזעלבער פּאַרשױן מיט די אַש־קאָלירענע ברילן. ס'איז מיר פֿאַרקילט געװאָרן דאָס בלוט. הינטער אים זײַנען שױן געשטאַנען זשאַנדאַרמען, פּאָליציאַנטן, סאָלדאַטן. אַלע האָבן זיך געגעבן אַ נעם צו מאַשאַן… איך מיט אַװרוטיסן זײַנען געזעסן פֿאַרהאַקט אין אַ װינקל. װאָס האָבן מיר געקאָנט טאָן? כאַפּ איך זיך אױף ― זײַנען מיר בײדע פֿאַרפֿאַלן!

קאַלט האָבן מיר געקוקט אױף דער סצענע, אַזױ װײַט װי מיר האָבן געקאָנט. און מאַשאַ? זי האָט אַפֿילו קײן אײנציקן קוק נישט געטאָן אױף אונדז. זי האָט מורא געהאַט, מיט איר קוק זאָל זי נישט אַרױסגעבן אונדז אױך. שטיל, פּאַװאָליע, װי אַן אונטערטעניק שעפֿעלע, האָט זי זיך אַראָפּגעלאָזט מיט זײ אַראָפּ פֿונעם װאַגאָן. דער טראַמװײַ איז אַװעק זײַן װעג. מיר בײדע זײַנען שױן געזעסן אין געהאַקטע װוּנדן. נישט געטאָרט זיך אױסדרײען אַפֿילו אַ קוק טאָז איז יענער זײַט, װוּ די אומגליקלעכע מאַשאַ איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן. מיר האָבן נישט גערעדט קײן װאָרט. מיר האָבן אַפֿילו נישט געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע. װאָס דער יונגער װעװריק האָט זיך געטראַכט װײס איך נישט. איך בין אים געװען אין דער מינוט אַ דם־שׂונא. נימאס איז ער מיר געװאָרן! און זיך אַלײן בין איך געװאָרן נימאס און מיאוס. ס'טײַטש, װיִאַזױ האָב איך געקאָנט בלײַבן זיצן אַזױ רויִק בשעת מאַשאַס לעבן איז אין אַזאַ געפֿאַר?

― פֿון װאַנען און װער איז זי, אָט די מאַשאַ? ― טוט אים אַ פֿרעג בעני.

― פֿון װאַנען זי איז ― װײס איך נישט. ― ענטפֿערט דער אורח. ― איך װײס נאָר, אַז זי הײסט ,,מאַשאַ“ און איר פֿאַמיליע איז באַשעװיטש.

― באַשעװיטש? ― רופֿן אױס אַלע מיטאַמאָל.

― באַשעװיטש, װאָס איז דען? ― פֿרעגט דער אורח.

― אַ שײנע מעשׂה נאָר אַ קורצע! ― זאָגט נחמיה דער שוסטער. ― ס'טײַטש, דער פֿאָטער אירער איז מײַנער אַ גוטער באַקאַנטער, ליפּאַ באַשעװיטש הײסט ער, אָדער דער „הילצערנער ייִד“. ערשט געזען זיך מיט אים ערבֿ יום־טובֿ טאַקע דאָ אױף די טרעפּ. ער איז געגאַנגען צו אונדזער שכן אָפּנעמען אַ גרוס פֿון פּעטערבורג בײַ אונדזער נגידס טאָכטער טאַמאַראַ.

― טאַמאַראַ? ― פֿרעגט שױן אַצינד דער אורח. ― װער איז די טאַמאַראַ? נישט שאָסטעפּאַל?

― געװיס שאָסטעפּאַל. װאָס איז דען?

― איר קענט זי?

― אױב מיר קענען זי? גוט געזאָגט! זי זיצט אָט דאָ אױבן!

― אַ נאַכט פֿון װוּנדער! ― זאָגט דער אורח, און דערצײלט, װיִאַזױ ער האָט זיך באַקענט מיט טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל, טאַקע בײַ מאַשאַ באַשעװיטש, און ער זאָגט, אַז ער װאָלט זיך זײער װעלן זען מיט טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל.

און אַזױ װי אַלע בײַ נחמיה דעם שוסטער האָבן זיך געפֿילט נאָך דעם זיבעטן כּוס פֿון די „אַרבע־כּוסות“ לעבעדיק, בגילופֿין, לכן איז געבליבן, מע זאָל נישט װאַרטן ביז מאָרגן און מע זאָל נאָך הײַנט, טאַקע באַלד, געבן צו װיסן טאַמאַראַן, אַז אַן אַלטער באַקאַנטער װיל זיך מיט איר זען. און חײם מיטן אורח לאָזן זיך אַרױף אױף די טרעפּ.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איציקל שאָסטעפּאַל האָט געהאַלטן שױן לאַנג נאָך די „חד־גדיאס“ און נאָכן „שיר־השירים“ און איז נאָך אַלץ געזעסן בײַם טיש גאַנץ ברײטלעך, מאַיעסטעטיש, גערײכערט, געטרונקען טײ און געשמועסט פֿון אַ טרױעריקן ענין, פֿונעם קישינעװער פּאָגראָם, װאָס די רשעים באַרימען זיך, און די אַנטיסעמיטישע בלעטער שרײַבן, אַז אױך דאָ און אומעטום אין אַלע ייִדישע שטעט װעלן זײ מאַכן דאָס זעלבע שפּיל, װאָס אין קישינעװ. זײ, די אַנטיסעמיטן, באַרימען זיך, אַז זײ װעלן זיך נוקם זײַן אָן די ייִדן פֿאַר דער רעװאָלוציע, װאָס װערט אָנגעפֿירט כּלומרשט נאָך פֿון ייִדן. די טאָכטער קאָן זיך נישט אײַנהאַלטן און ענטפֿערט אָפּ דעם פֿאָטער, אַז אומזיסט באַרימען זײ זיך; זײ װעלן גאָרנישט מאַכן, װאָרעם אום צו מאַכן אַן אַלגעמײנעם קישינעװ, מוז מען האָבן װער ס'זאָל מאַכן.

― אַװדאי דאַרף מען גײן אױסשרײַבן פֿון פּאַריז היצעלעס, כוליגאַנעס, באָסיאַקעס און שיכּורים! ― זאָגט דער פֿאָטער.

― מיט כוליגאַנעס און מיט באָסיאַקעס קאָן מען גאָרנישט מאַכן. מע דאַרף האָבן דערצו דאָס פֿאָלק, די אַרבעטער, ― באַמערקט די טאָכטער, און דער פֿאָטער ענטפֿערט איר:

― װאָסער פֿאָלק? װאָסערע אַרבעטער? האָב קײן יסורים נישט, זאָל נאָר זײַן אַ פּאָגראָם, װעלן די אַרבעטער העלפֿן „אַרבעטן“… און איציקל שאָסטעפּאַל קאָכט זיך. ער פֿילט, אַז דאָ איז ער אױפֿן פֿערד. אין די זאַכן איז ער מער געניט און פֿאַרשטײט מער פֿון דער טאָכטער… טאַמאַראַ לאָזט אים אָבער לאַנג נישט טריומפֿירן און זי ענטפֿערט אים שנײַדנדיק, אַז מע טאָר נישט זײַן קורצזיכטיק און מע דאַרף קאָנען אונטערשײדן, װאָס װערט אָנגערופֿן „פֿאָלק“ און װאָס הײסן עטלעכע צענדליק אָנגערײצטע אָדער געדונגענע כוליגאַנעס אין קישינעװ, װאָס האָבן באַפֿאַלן אַ שטאָט פֿון שװאַכע מענטשן, טרוסן, װײַבער און קינדער, װאָס האָבן זיך געלאָזט אױסשלאַכטן און געגאַנגען נאָכדעם װײנען אױף די קבֿרים און אױסטענהן זיך מיטן רבונו־של־עולם, װי עס װערט אַזױ שײן באַשריבן בײַם גרעסטן ייִדישן דיכטער, בײַ ביאַליקן.

― האָסט דאָך געלײענט ביאַליקן? ― טוט טאַמאַראַ אַ פֿרעג בײַם פֿאָטער, און באַקומט אַזאַ מין ענטפֿער:

― װאָסער ביאַליק? פֿון דער מיל?…

― דאָס ליד פֿון ביאַליקן. ― זאָגט טאַמאַראַ. ― דו װײסט נישט ביאַליקס לידער?

― װאָס בין איך אַ ייִדענע, װאָס איך זאָל לײענען לידלעך פֿון עפּעס אַ ביאַליק אַ לידל־מאַכער? ― מאַכט איציקל שאָסטעפּאַל גאַנץ נאַיִװ און ערנסט.

און טאַמאַראַ האָט שױן מער קײן מוט צו דיסקוטירן מיטן פֿאָטער, און זי באַװוּנדערט די אומנאַטירלעכע לאַגע, װאָס בײַ ייִדן: אַ פֿאָלק פֿון סאַמע אינטעליגענטן, װאָס אַלע קאָנען לעזן, אַפֿילו װײַבער, אַ פֿאָלק, װאָס האַלט זיך קליגער פֿון אַלע פֿעלקער, קליגער און בעסער און פֿרומער, קומט צו אַן אײגענעם נאַציאָנאַלן דיכטער, הײסט ער בײַ איר באַלעבאַטישן פֿאָטער „אַ לידל־מאַכער“. און װען נישט דעם אַפּטײקערס זון סאַשאַ, װאָלט זי, טאַמאַראַ, גאָרנישט געװוּסט, אַז עס עקזיסטירט אונטער ייִדן אַ פּאָעט מיטן נאָמען ביאַליק. און װאָס עפּעס נאָר זי? זי קען אַ סך אַזעלכע, װי זי, װאָס װײסן נאָך עד־היום נישט, װער דער ביאַליק איז! … און זי קאָן זיך גאָרנישט פֿאָרשטעלן, אַז עס זאָל זיך געפֿינען אונטער רוסן אַזעלכער, װאָס איז נישט קײן פּראָסטער גױ, װאָס זאָל נישט װיסן װער פּושקין איז… אָדער עס זאָל זיך געפֿינען אונטער פּױלן, למשל, אַ מענטש, װאָס זאָל נישט װיסן װער מיצקעװיטש איז. און עס װילט זיך איר אַרױספֿירן דערפֿון אײנס פֿון די צװײ: אָדער ביאַליק איז קײן דיכטער, אָדער מיר זײַנען קײן פֿאָלק… און אױב מיר זײַנען נישט קײן פֿאָלק, טאָ װאָס־זשע דען זײַנען מיר?…

― עס פֿרעגט זיך נאָך אױף אײַך דעם שוסטערס זון מיט נאָך עפּעס אַ מענטשן.

אַזױ ראַפּאָרטירט דאָס שטובמײדל, און אײדער מע טוט זיך אַ קער, װאַקסן אױס אױף דער שװעל צװײ פּאַרשױנען, חײם דעם שוסטערס זון און דער באַװאַקסענער האָריקער אורח, און אַלע דרײַ װערן דערשטױנט: איציקל שאָסטעפּאַל שטױנט, װי קומט אַהער דעם שכנס בן פּסח נאָכן סדר? „אַן עזות פֿון אַ שוסטער־יונג!“ שיװקע שאָסטעפּאַל האָט זיך גלאַט דערשראָקן פֿאַרן באַװאַקסענעם האָריקן נפֿש; מען האָט דאָ נאָר־װאָס געשמועסט פֿון כוליגאַנעס, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, אפֿשר איז דער אײנער פֿון זײ?… און טאַמאַראַ האָט באַלד דערקענט אינעם באַװאַקסענעם האָריקן נפֿש ― מישאַ בערעזניאַק, דעם, װעלכן זי האָט קענען געלערנט בײַ מאַלקינען אין דער „קאָמונע“.

זי האָט אױפֿגענומען מישאַ בערעזניאַקן אױף אַזױ פֿיל פֿרײַנטלעך, װי מע דאַרף אױפֿנעמען אַ גוטן באַקאַנטן, ― און ס'איז געװאָרן אין שטוב אַ גערודער, אַ שטיקל בהלה. צו דעם אַלעמען איז נאָך צוגעקומען אַ אינצידענט: חײם, דעם שוסטערס זון, מיטן באַװאַקסענעם האָריקן נפֿש בערעזניאַק־נײַדיטש האָבן נישט אָנגעפֿרעגט זיך בײַ קײנעם, נישט געװאַרט אױף קײן כּבֿוד, גענומען און אַװעקגעזעצט זיך, צעלײגט זיך, װי בײַם טאַטן אין װײַנגאָרטן, פֿאַררײכערט פּאַפּיראָסן און גענומען שמועסן מיט טאַמאַראַן, װי מיט זײערן אַ גלײַכן!

― אַ פּאָטעפֿאַלנאָסט פֿון אַ שוסטערוק! אַן עזות פֿון קבצנים! אַרײַנקריכן מיט די שטיװל צו יענעם אין זאַל אַרײַן! װײ איז מיר, מע דאַרף אָפּטרעטן די שטוב! אַז מע איז בײַ זיך אין שטוב שױן גאָר אױס בעל־הבית געװאָרן!…

איציקל שאָסטעפּאַל האָט געפֿײַערט, און שיװקע האָט געבראָכן די הענט: װײ איז איר, װאָס פֿאַר אַ װעלט הײַנט איז געװאָרן! װאָס פֿאַר קינדער!… װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן, אַז יום־טובֿ, פּסח נאָכן סדר, זאָל קומען עפּעס אַ קבצן, אַ שלעפּער, און באַזעצן זיך מיט זײער טאָכטער באַזונדער אין אַ חדר און רײדן צװישן זיך עפּעס שטילערהײט?… איז דאָ טאַקע עק װעלט!…

„עק װעלט“ איז געװען אױך בײַ טאַמאַראַן: זי איז פֿון איר אַלטן באַקאַנטן געװאָר געװאָרן אַ סך, אַ סך טרױעריקע נײַס ― אַז מאַשאַ זיצט, אַז דעם האָט מען פֿאַרשיקט, אַז יענעם װעט מען פֿאַרשיקן און אַז ראָמאַנענקאָן, איר אידעאַל ראָמאַנענקאָן, האָט מען ערשט אָט די טעג געכאַפּט און מע דאַרף אים הענגען…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אַ שטילע פֿרילינגס־נאַכט איז געװען די ערשטע נאַכט פֿון פּסח, אַ שטילע, אַ װאַרעמע נאַכט. שטיל, װי פֿאַרחלומט, זײַנען געשטאַנען די אײַנגעשלאָפֿענע הײַזער. װי סאָלדאַטן אױף דער װאַך, האָבן זיך אױסגעצױגן די בײמער פֿון בײדע זײַטן גאַס, נאָך נאַקעטע, אָן בלעטלעך, נאָר גרײט אױף אָנצוקלײדן זיך זײער גרינע זומערדיקע הלבשה. פֿונעם װײַטן אױסגעשטערנטן הימל האָט אַראָפּגעקוקט מיט אַ זילבערנעם שמײכל די לבֿנה, לאַנגזאַם און מאַיעסטעטיש געשפּאַצירט, װען־נישט־װען זיך אונטערגעטוקט און טובֿל געװען אין אַ פֿאַרבײַלױפֿנדיק רױכיק װאָלקנדל, באַהאַלטן זיך אױף אַ מינוט, און װידער אַרױס אױפֿן ברײטן פֿרײַען הימל, צװישן די פֿינקלדיקע קלײנע שטערנדלעך, װאָס קוקן זיך איבער, שעמערירן און פּינטלען און סודען זיך צװישן זיך, רײדן פֿון גאָט און פֿון זײַנע אוצרות װעלטן, מיליאַרדן װעלטן! אַלצדינג, אַלצדינג שלאָפֿט. אַלע פֿענצטער זײַנען צו, אַלע פֿײַערס זײַנען אױסגעלאָשן. אַלץ, אַלץ שלאָפֿט אין דער דאָזיקער פֿרילינגס־נאַכט, אין דער דאָזיקער ערשטער נאַכט פֿון פּסח. נאָר אײן פֿענצטער אין אײַן הױז אױף װאַסילטשיקאָװער גאַס איז אָפֿן אין דער דאָזיקער נאַכט, און נאָר אײן װאַכנדיקער מענטש, טאַמאַראַ, שטײט און קוקט אַרױס פֿונעם אײנציקן אָפֿענעם פֿענצטער אינדרױסן אַרױס, שיקט איר בליק צו דער העל־זילבערנער לבֿנה און צו די מיליאַרדן פֿינקלדיקע װעלטן, װאָס הײסן שטערן, און טרוקן זײַנען די אױגן, און פֿאַרשטײנערט איז דאָס האַרץ, און דער קאָפּ איז פֿאַרטומלט, און נישט ליב איז איר די שײנע גרױסע װעלט, און פֿרעמד איז דער װײַטער, טיפֿער הימל, און װיסט איז די ערד, און פּוסט און לער איז אַלץ אַרום און אַרום, און אַ שױדערהאַפֿטער עלנט, און אַ מוראדיקער צער, און אַ קאַלטער צאָרן נעמען אַרום די נשמה, װי מיט צװאַנגען, און עס װילט זיך איר שרײַען, שרײַען, שרײַען…

קאַפּיטל 4.
איציקל שאָסטעפּאַל גײט אַרום אָן אַ קאָפּ

פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס טאַמאַראַ איז געקומען פֿון פּעטערבורג, האָט איציקל שאָסטעפּאַל נאָך נישט געהאַט קײן גוטע מינוט.

דער אומגליקלעכער פֿאָטער האָט נישט געקאָנט איבערקײַען, װאָס דעם אַפּטײקערס זונדל קומט אַרײַן צו אים אין שטוב אַרײַן פֿראַנק און פֿרײַ, אַלעמאָל אױסגעפּוצט װי אַ כּלה, װאַרפֿט אַראָפּ די הענטשקעלעך, גיט אים, איציקל שאָסטעפּאַלן, די האַנט. און אױך שיװקען גיט ער די האַנט, און האַלט זיך בײַ אים אין שטוב װי „עפּעס אַ גאַנצער רב שמעלקע“! און שענער פֿון אַלץ איז דאָס, װאָס שיװקע אַלײן האָט שױן אָנגעהױבן פֿאַרענטפֿערן די טאָכטער, געפֿינען אַ זכות אױפֿן אַפּטײקערס זונדל. לױבן אים, אַז ער איז אַ גאַנץ װױל בחורל. ― מערקװירדיק! זינט די טאָכטער איז געקומען פֿון פּעטערבורג, איז די שטוב געװאָרן אַן אַנדער שטוב, דאָס לעבן ― אַן אַנדער לעבן, און אַפֿילו דאָס װײַב ― אַן אַנדער װײַב. ס'איז גאָרנישט די שיװקע, װאָס פֿריִער! אַמאָל פֿלעגט זי האָבן דרך־ארץ, ציטערן, װיסן נאָר צובאָמקען צו אַלצדינג, װאָס ער, איציקל, האָט געזאָגט. איצט איז זי געװאָרן אַ גאַנצער מענטש! זי זאָגט שױן אױך מבֿינות אױף אַ מענטשן: דעם אַפּטײקערס זון קומט אױס בײַ איר אַ גאַנץ װױל בחורל!

― אפֿשר װאָלסטו געזאָגט, איך זאָל מיך משדך זײַן מיטן טרײפֿניאַק דעם אַפּטײקער? ― פֿרעגט איציקל אין אַ שפּאַס בײַ זײַן װײַב שיװקע, און באַקומט פֿון איר אַן ענטפֿער דורך אַ פֿראַגע, װי געװײנלעך:

― פֿאַרװאָס נישט?

― אפֿשר איז שױן בײַ זײ אַן אָפּגעמאַכטע זאַך? ־ פֿרעגט װײַטער איציקל.

― פֿון װאַנען װײס איך, אַז נײן? ― ענטפֿערט אים שיװקע אַלץ מיט דעם זעלבן שטײגער, מיט אַ פֿראַגע אױף אַ פֿראַגע.

― קאָן זײַן, אַז אינגיכן זאָל אונדז קומען מזל־טובֿ?

― פֿאַרװאָס זאָל דאָס נישט קאָנען זײַן?

― דאָס װאָלט איך, דאַכט מיר, געמעגט װיסן פֿריִער פֿון דיר?

― װוּ שטײט דאָס געשריבן?

― טפֿו זאָל דאָס װערן!

קײן פֿאָטער זאָל נישט װיסן פֿון אַזעלכע צרות, װי אונדזער אומגליקלעכער פֿאָטער שאָסטעפּאַל, אַז ער מוז זיך אַװעקשטעלן רײדן מיט דעם געלן בחורל, דעם אַפּטײקערס זונדל, פֿון ייִדישקײט, פֿון ציוניזם און פֿון נאָך כּדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס ער װאָלט קײנמאָל פֿון דעם מיט אַזאַ שנעק נישט גערעדט!

סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש אָבער איז נאָך פֿון די אומגליקן, װאָס מע לאָז אַריבערטראָגן. אַ סך ערגער איז דאָס, װאָס אַלע טאָג װערט די טאָכטער פֿאַרפֿאַלן אױף אַ שעה אָדער אױף צװײ, דאָס הײסט, זי טוט זיך אָן, גײט אַװעק און זאָגט נישט, װוּהין, שױן פֿון אַ צײַט, אַז דער פֿאָטער האָט דאָס באַמערקט. ער װיל זי פֿרעגן, און װײס נישט, װיִאַזױ ער זאָל דאָס טאָן. ער האָט איר אַ פּאָר מאָל אַפֿילו אַ זאָג געטאָן: „װוּהין איז?” און האָט באַקומען אַן ענטפֿער: „איך קום באַלד צוריק“. ער האָט געפּרוּװט דורכן װײַב, טאָמער װעט ער עפּעס געװאָר װערן, װײס זי אױך נישט מער פֿון אים.

― װיִאַזױ װײס דאָס נישט אַ מאַמע װוּהין די טאָכטער גײט? ― פֿרעגט איציקל בײַ זײַן פֿרױ און באַקומט באַלד אױסגאָב מיט דער זעלבער פּראַגע:

― װיִאַזױ װײס דאָס נישט אַ טאַטע, װוּהין זײַן טאָכטער גײט?

אױסלאָזן דעם כּעס צום װײַב לאָזט ער שױן נישט אױס, אַזױ װי פֿריִער. זינט די טאָכטער איז אַ היגע, האָט די מוטער שטאָלץ און שטאַרקײט קעגן אים, און בײדע, די מוטער מיט דער טאָכטער, האָבן װי געשלאָסן צװישן זיך אַ פֿאַרבאַנד קעגן אים, און האָט ער געװאָלט פּרוּװן אָפּשפּילן דעם װײַב אַ מיזמור, מאַכן איר אַ סקאַנדאַל, װי ער איז געװױנט געװאָרן, אַזױ האָט זיך אַרױסגעשטעלט די טאָכטער, זיך אָנגענומען די קריװדע פֿון איר מוטער, און דװקא מיט גוטע רײד…

איציקל שאָסטעפּאַל מוז אָבער אומבאַדינגט װיסן, װאָס איז דאָס מיט זײַן טאָכטער געװאָרן? װאָס גײט זי אום אין שטוב, אַזױ װי אַ שאָטן? װאָס איז דאָס פֿאַר אַן עובֿדה אַװעקגײן אַלע טאָג אױף צװײ שעה און נישט זאָגן: װוּהין? מיט װעמען זעט זי זיך? װאָס טראַכט זי זיך?

און דער פֿאָטער איז געװאָרן אַ שפּיאָן. ער האָט גענומען נאָכקוקן דער טאָכטער, װוּהין זי גײט, און ער האָט זי געפּאַקט. ער איז אײנמאָל אומבאַמערקט נאָכגעגאַנגען פֿון הינטן און האָט דערזען, װי זי האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט צום לערער ראָמאַנענקאָ אין הױף אַרײַן און איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן.

איציקל שאָסטעפּאַלס קאָפּ איז שיִער נישט צעשפּאָלטן געװאָרן קלערנדיק: װאָס טוט זײַן טאָכטער בײַ ראָמאַנענקאָן? אַלערלײ מיאוסע מחשבֿות, אײנע מיאוסער פֿון דער אַנדערער, איז אים דורכגעפֿלױגן אין קאָפּ. אַז זײַן טאָכטער איז גוט באַקאַנט מיטן יונגן ראָמאַנענקאָ ― דאָס װײס ער. ער װײס אָבער דאָס אױך, אַז דער יונגער ראָמאַנענקאָ איז נישט הי, אַז ער זיצט ערגעץ אײַנגעשפּאַרט און אַז ס'איז נישטאָ פֿון אים קײן שום ידיעה. צו װעמען זשע קאָן זי קײן? צו די עלטערן? װײס ער אָבער, אַז ראָמאַנענקאָס פֿאָטער איז אַ צורר־היהודים ― און אָט דאָ ערשט קומט דער מיאוסטער פֿון אַלע געדאַנקען: װײַל ער איז אַ צורר־היהודים, גײט אַהין זײַן טאָכטער!… װײַל ער איז אַן אַנטיסעמיט, האָט ער אַן אױג אױף זײַן, איציקל שאָסטעפּאַלס, טאָכטער, ― און דער דאָזיקער מיאוסער געדאַנק מאַכט דעם אומגליקלעכן פֿאָטער משוגע, און ער קאָן זיך גאָר קײן אָרט נישט געפֿינען!… ביז די טאָכטער קומט צו גײן. און אַז די טאָכטער קומט צו גײן, רעדט ער מיט איר פֿון פֿאַרשײדענע זאַכן, און מער ― פֿון ייִדן, גױים, אונדזער גלױבן, זײער גלױבן… פֿאַרקוקט איר אין די אױגן אַרײַן, טאָמער װעט ער עפּעס פֿון איר אַרױסגעפֿינען, ― אומזיסט די אַרבעט! טאַמאַראַ איז די אײגענע, װאָס תּמיד, סײַדן נאָר דאָס, װאָס אירע אױגן זײַנען מער פֿאַרטראַכט, װי אַלעמאָל, און אַביסל בלאַס איז דאָס פּנים, און אַז מע פֿרעגט זי עפּעס, ענטפֿערט זי נישט באַלד, און אַז עס קומט צו איר צו גײן דעם אַפּטײקערס זונדל, היצט זי זיך נישט, װי זי פֿלעגט זיך היצן ביז אַהער; זי לאָזט אים רײדן, און אַלײן גײט זי אַרום מיט איבערגעלײגטע הענט אױפֿן האַרצן, אָדער זי קוקט אױף אים מיט אַזעלכע אױגן, װאָס ס'איז גרינג צו דערקענען, אַז זי הערט אים נישט, װאָרעם אירע מחשבֿות זײַנען װײַט פֿון דאַנען…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אײנמאָל איז איציקל שאָסטעפּאַל געקומען אַהײם אַ פֿאַרטראָגענער, אַ צערײצטער פֿון זײַנע פֿאַרפּלאָנטעטע עסקים מיט „קאַזנאַ“, פֿון די אַדװאָקאַטן, װאָס האָבן געצױגן בײַ אים די עצמות, און פֿון די „טשינאָװניקעס“, װאָס האָבן „געבראַקעװעט“.

― װוּ איז דאָס קינד? ― פֿרעגט ער זיך נאָך בײַם װײַב.

― פֿון װאַנען זאָל איך װיסן? ― ענטפֿערט זי אים, װי איר שטײגער איז.

― װאָס הײסט פֿון װאַנען זאָלסטו װיסן?

― נו־יאָ, פֿון װאַנען זאָל איך װיסן?

― ביסט אַ מאַמע, צי נײן?

― און אַז איך בין אַ מאַמע, איז װאָס דערפֿון געדרונגען?

― װוּ איז די „באַרישני“ ― פֿרעגט שאָסטעפּאַל בײַ די מענטשן.

― די „באַרישני“ איז בײַ זיך אין אַלקער.

― בײַ זיך אין אַלקער? ― ער לאָזט זיך גײן צו דער טאָכטער אין אַלקער אַרײַן.

אָנגעקלאַפּט אין טיר, האָט זיך דערהערט אַ קול:

― װער איז?

― ס'איז איך! ― דער פֿאָטער טרעט אַריבער די שװעל און ער דערזעט אױפֿן בעטל ליגן זײַן טאָכטער מיטן פּנים אַרױף. די הענט פֿאַרװאַרפֿן אונטערן קאָפּ, אױפֿן האַרצן אַ בלאַט צײַטונג. די אױגן רױטלעך, װי פֿאַרװײנט. ער גײט צו צו איר נאָענט, לײגט אַרױף די האַנט צו איר אױפֿן קאָפּ.

― װאָס איז דיר, טאָכטער?

― גאָרנישט.

― ביסט עפּעס נישט מיט אַלעמען?

― דער קאָפּ אַביסל טוט מיר װײ.

― אפֿשר, דעם דאָקטער?

― נײן, נײן! נאָר נישט קײן דאָקטער!

איציקל שאָסטעפּאַל קען שױן זײַן טאָכטער. אַז זי זאָגט נײן, איז נײן.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

דעם זעלבן טאָג, פֿאַרנאַכטלעך, אַז די זון האָט געהאַלטן בײַ זעצן זיך, פֿאַרפֿאַרבט דעם אונטערשטן טײל הימל מיט רױטן, האָט צום אַפּטײקער אין טיר אָנגעקלונגען איציקל שאָסטעפּאַל. זינט זײ זײַנען שכנים איז עס דאָס ערשטע מאָל, װאָס שאָסטעפּאַל האָט אָנגעקלונגען צו זײַן שכן דעם אַפּטײקער. אױף זײַן קלונג האָט זיך באַװיזן אַ שװאַרץ בחורל מיט געקרײַזלטע הערלעך און מיט אַן אױסגעבױגענער נאָז. דאָס איז געװען סאַשאַס חבֿר, שמעון קעסלער.

― דעם אַפּטײקערס זונדל איז אין דער הײם? ― פֿרעגט אים שאָסטעפּאַל און האָט שױן חרטה, װאָס ער האָט אָנגעקלונגען.

― סאַשאַ? ― מאַכט צו אים קעסלער. ― ער איז דאָ. ער לערנט. קומט אַרײַן. סאַשאַ! קום נאָר אַהער.

― אױף דעם אױסרוף קומט אָן דעם „אַפּטײקערס זונדל“, דערזעט טאַמאַראַס פֿאָטער פּלוצעם בײַ זיך אין שטוב, װערט מבֿולבל און צינדט זיך אָן, װי אַ פֿײַער.

― איר דאַרף דיך… איך דאַרף אײַך עפּעס פֿרעגן. ― מאַכט צו אים שאָסטעפּאַל און קוקט אױף סאַשאַס חבֿר קעסלער. סאַשאַ שטױסט זיך אָן, אַז דער חבֿר קעסלער איז דאָ איבעריק.

― שמעון, גײ אַרױס אױף אַ װײַלע, ― זאָגט סאַשאַ צו זײַן חבֿר קעסלער און בעט איציקל שאָסטעפּאַל זיך זעצן.

איציקל שאָסטעפּאַל קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן.

― האָט איר נישט אַ באַזונדערן חדר? ― פֿרעגט ער בײַ סאַשאַן.

― קומט אַרײַן צו מיר אין קאַבינעט, ― זאָגט צו אים סאַשאַ זײער פֿרײַנטלעך און פֿירט אים אַרײַן צו זיך אין אַ קלײן, רײן, ליכטיק חדרל. איציקל שאָסטעפּאַל באַטראַכט דאָס חדרל, װאָס איז פֿול מיט ספֿרים און ביבער און צײַטונגען, ייִדישע צײַטונגען.

איציקל שאָסטעפּאַל אָטעמט אָפּ און רופֿט זיך אָן צו סאַשאַן:

― דאָס איז זײער שײן פֿון אײַך, װאָס איר זיצט נישט לײדיק, יונגעלײַט, װאָס איר טוט עפּעס, װאָס איר זאָרגט פֿאַרן כּלל־ישׂראל … מיר קאָנען נישט, מיר האָבן קײן צײַט נישט, טאָג װי נאַכט פֿאַרטאַרעראַמט, איר זעט דאָך, געשעפּטן, פּאָדריאַדן, עסקים…

― אָט דאָס איז טאַקע די צרה, ― זאָגט צו אים סאַשאַ ― װאָס איר זענט פֿאַרטאַרעראַמט מיט אײַערע געשעפֿטן, פּאָדריאַדן, און מיר זײַנען פֿאַרטאַרעראַמט מיט אונדזערע געשעפֿטן, און דערװײַל דאָס ייִדישע פֿאָלק גײט אונטער…

― אָט־אָט־אָט! ― מאַכט צו אים דער גאַסט און װײַזט אים מיטן פֿינגער, אַז ער האָט געטראָפֿן אין רעכטן קאַרב אַרײַן. ― גערעכט! לאָמיך האָבן אַזאַ יאָר, װי איר זײַט גערעכט! די אײגענע טענות האָב איך מיט מײַן טאָכטער: צו װאָס טױג אונדז, זאָג איך, זיך פֿאַרנעמען מיט פּאָליטיק, רעװאָלוציעס־שמוציעס? הלװאַי איך זאָל ליגן זאָגן, זאָג איך, עס װעט זיך דאָך געװיס אױסלאָזן, זאָג איך, צו אונדזערע קעפּ. מיט אַ קעשענעװ, מיט אַ פּאָגראָם און מיט אַרױסטרײַבן, זאָג איך, ייִדן

פֿון די דערפֿער און פֿון די שטעט, זאָג איך. אָט האָב איך, זאָג איך, צו טאָן מיט פּריצים, טײַטן זײ, זאָג איך, מיט די פֿינגער און װײַזן אָן אױף אונדז, אַז אומעטום זײַנען מיר שולדיק! איך זאָג, אַז אַ ייִד טאָר זיך נישט מישן, אַ ייִד דאַרף װיסן, אַז ער איז אַ ייִד…

― און קושן דעם פּריץ די האַנט און זינגען מה־יפֿית? אָדער זיצן און װאַרטן, ביז מע װעט קומען און מע װעט אים צערײַסן די קישעלעך, צעברעכן די בענקלעך, צעראַבעװען דאָס פֿאַרמעגן, פּײַניקן דאָס װײַב, שענדן די טעכטער? ― זאָגט סאַשאַ צום גאַסט, און דער גאַסט ענטפֿערט אים:

― טע־טע־טע! זײַט איר דאָך דער אײגענער פֿױגל, װאָס זײ אַלע! װאָס איז דאָס פֿאַר װערטער געװאָרן: קעמפֿן? שלאָגן זיך? איך האָב געמײנט, איר זײַט אַ שטילינקער, צום סוף… מײַן טאָכטער אױך אַזױ…

― דער חילוק צװישן אונדז איז, װאָס איך זאָג קעמפֿן פֿאַר אונדזערע אײגענע אינטערעסן פֿון אונדזער אײגן פֿאָלק, װאָס מיר איז דאָס נאָענטער, און אײַער טאָכטער איז אַװעק װײַטער…

― יאָ, מײַן טאָכטער איז אַװעק װײַט, שױן צו װײַט!…

אַזױ זאָגט איציקל שאָסטעפּאַל מיט אַ זיפֿץ און מיט אַ ביטער שמײכעלע, און זײַנע גרױסע שװאַרצע אױגן דריקן אױס זײער פֿיל פֿאַרשטעלטן טרױער, פֿאַרבאָרגענעם שמערץ, און ער הײבט אָן מיט אַ טאָן נידעריקער:

― אָט דאָס בין איך טאַקע צו אײַך אַרײַנגעקומען. ערשטנס, זיך אױסרײדן אַביסל דאָס האַרץ. אײַך האָב איך דערקענט פֿאַר אַ װױל מענטשל, כ'לעבן, איר זײַט מיר געפֿעלן, דאָס הײסט, איר הײבט מיר אָן צו געפֿעלן, איר האָט אין זיך כאָטש אַ קאַפּל ייִדישקײט.

― אַ דאַנק, ― מאַכט צו אים סאַשאַ מיט אַ האַלבן שמײכל.

― נישטאָ פֿאַר װאָס. ― זאָגט אים שאָסטעפּאַל גאַנץ ערנסט. ― און, צװײטנס, האָב איך אײַך געװאָלט װײַזן עפּעס אַ זאַך. איך װעל דאָס אײַך באַלד װײַזן. נאָר קודם דאַרף איך אײַך זאָגן אַ הקדמה, אַז איר זאָלט נישט מײנען חס־ושלום, אַז איך קלער עפּעס איבער אױף מײַן טאָכטער. איך קען מײַן טאָכטער זײער גוט, מעגט איר מיר גלײבן אױף נאמנות.

― איך גלײב אײַך.

― אַלזאָ, איז אָפּגערעדט דערפֿון. ― זאָגט שאָסטעפּאַל און פֿאַרגנבֿעט זיך מיט אַ קוק צו סאַשאַן אין די אױגן אַרײַן. ― אַלזאָ װאָס דען? איך פֿאַרשטײ זי נישט! איך הײב זי נישט אָן צו פֿאַרשטײן! געװיס דאַרפֿט איר קענען מײַן טאָכטערס לערער, דעם קריסט, ראָמאַנענקאָס זונדל, פֿון דער גימנאַזיע דער לערער, אַ װױל גױעצל, אַן ערלעכער, נאָר אַ פֿאַרברענטער „חבֿרה־מאַן“! פֿון די דאָזיקע לײַט… מײַן טאָכטער האַלט פֿון אים. איך האַלט אַפֿילו אױך פֿון אים; נאָר זי ― גאָר לעילא־ולעילא! אַ גאַנצער גאָט בײַ איר! איך אָבער זאָג איר: אַ מענטש איז נישט קײן גאָט. זאָגט זי: דו קענסט נישט ראָמאַנענקאָן. זאָג איך: איך קען גרעסערע לײַט פֿון אים; איך קען דעם פּראָקוראָר, איך קען דעם פּרעדסעדאַטעלпредседатель: פֿאָרזיצער, איך קען דעם גובערנאַטאָר אַלײן… לאַכט זי פֿון מיר. איר װײסט דאָך, בײַ די דאָזיקע איז דער גובערנאַטאָר טריפֿה… מילא, דאָס ביז איך אײַך נישט אױסן. אַ גאָט איז אַ גאָט… איז ער אָבער נישטאָ חי, דער גאָט, דער יונגער ראָמאַנענקאָ מײן איך. ער איז ערגעץ װײס איך װוּ, אין סיביר מסתּמא. מע װײס נישט װוּ… פֿרעגט זיך אַ קשיא: װיבאַלד אַז ער איז נישטאָ, דער גאָט, דער יונגער ראָמאַנענקאָ מײן איך, הײַנט װאָס האָט מען אַהין צו גײן?

― װוּהין? ― פֿרעגט סאַשאַ.

― איך װײס װוּהין? צו זײַנע עלטערן, אַ פּנים?… דעם פֿאָטער װײסט איר דאָך, װאָס פֿאַר אַ צורר־היהודים ער איז… װאָס האָט זי דאָרט צו טאָן אַלע טאָג?

― װער? ― פֿרעגט װידער סאַשאַ.

― מײַן טאָכטער, טעמע, טאַמאַראַ הײסט דאָס! ביז איך בין געװאָר געװאָרן, װוּהין זי גײט! אַלע טאָג, אַלע טאָג װערט זי פֿאַרפֿאַלן אױף צװײ־דרײַ שעה, און איך האָב נישט געװוּסט װוּהין… װאָס הײסט, איך האָב נישט געװוּסט? נישט געװוּסט ― און אַן עק!… בקיצור, איך בין געװאָר געװאָרן, אַז זי גײט אַהין… װיִאַזױ איך בין געװאָר געװאָרן? ― אַבי איך ביז געװאָר געװאָרן… װאָס טוט זי דאָרט?… איך װײס װאָס זי טוט?… װאָס זאָל איך קלערן? װאָס קאָן איך אױף איר קלערן? זי איז אַ ייִדישע טאָכטער, זײ זײַנען גױים, און דער פֿאָטער איז אַ רשע־מרושע, אַ צורר־היהודים… און איך קען מײַן טאָכטער און װײס, אַז זי האָט פֿײַנט דעם אַלטן ראָמאַנענקאָ גלײַך מיר . שײך זאָגן פֿײַנט? מיר לעבן דאָך מיט אים צוזאַמען. נאָר װאָס געהערט ער זיך אָן מיט אונדז? איך װײס, אַז בײַ איר איז ער טריפֿה, אַזױ װי בײַ מיר. װאָס דאַרפֿט איר? זי האָט מיר אַלײן דערצײלט אַ מעשׂה, איך גיב אײַך דאָס איבער בסוד, איר זאָלט זיך נאָר נישט אַרױסרײדן פֿאַר מײַן טאָכטער…

― קײן סודות פֿון אײַער טאָכטער דאַרפֿט איר, אײגנטלעך, מיר נישט דערצײלן. ― זאָגט סאַשאַ און קוקט מיט אומרויִקײט אױפֿן גאַסט.

― מענטש! דאָס איז נישט קײן סוד! דאָס װײסן אין פּעטערבורג אַלע, גאַנץ פּעטערבורג װײס! מילא, בין איך אײַך, דאָס אױך נישט אױסן… פֿרעגט זיך אָבער אַ קשיא: װאָס פֿאַר עסקים קאָן זי מיט זײ האָבן?…

― מיט װעמען?

― איך װײס מיט װעמען? מיט זײַנע עלטערן, אַ פּנים? מאָלט אײַך, איך בין נישט געשלאָפֿן, איך האָב נאָכגעקוקט, נאָכגעשמעקט, ― איך װײס נישט, איך װײס גאָרנישט!… דאָס קינד, זע איך, פֿון טאָג צו טאָג גײט־אײַן, איך זע, זי טראָגט יסורים, נאָר װאָס ― װײס איך נישט! איך װײס נישט און קאָן נישט װיסן!… הײַנט למשל, קום איך אַרײַן, טרעף איך זי פֿאַרװײנט מיט אַ בלאַט־צײַטונג אין די הענט… װאָס איז דיר, טאָכטער? גאָרנישט. איצט איז זי אַװעק אַהין און געלאָזט אָט דאָס בלאַט אונטערגעשטראָכן מיט רױטן. דאָס בלאַט איז אַן אױסלענדיש בלאַט, אַ סוד פֿאַר מיר. איך װאָלט זײער װעלן װיסן װאָס דאָ שטײט… פֿאַר קײן אַנדערן װאָלט איך נישט פֿאַרגלײבט. צו אײַך האָב איך עפּעס מער צוטרױען…

― איך דאַנק אײַך זײער. ― מאַכט צו אים סאַשאַ צערודערט פֿונעם גאַנצן שמועס. ― מיר איז אָבער נישט אַנגענעם אַרײַנצומישן זיך אין די פּערזענלעכע ענינים פֿון אײַער טאָכטער… אינטימע, סעמײנעсемейн: משפּחה זאַכן…

― מענטש װאָס איז זײַט! ― שרײַט אױס איציקל שאָסטעפּאַל. ― װעמען דען זאָל איך גײן דערצײלן? װעמען דען זאָל איך געבן איבערלײענען? פֿאַרגעסט נישט, אַז ס'איז מײַן אײן־און־אײנציק קינד! זי איז בײַ מיר אַ בת־יחידה, און איך האָב זי ליב… די לעצטע װערטער זײַנען געזאָגט געװאָרן מיט אַזאַ פֿײַער, אַז סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש האָט רחמנות געהאַט אױף טאַמאַראַס פֿאָטער, און אפֿשר װילט זיך אים אַלײן אױך װיסן, װאָס שטײט אין בלאַט? װעלכער מענטש קאָן גײן פֿאַרבײַ אַן אָרט, װוּ ער װײס, אַז דאָרט איז אַ סוד, און נישט אַ קוק טאָן כאָטש מיט אײן אױג אױף דעם אַראָפּגעלאָזטן פֿאָרהאַנג?…. מע דאַרף נישט פֿאַרגעסן דאָס אױך, אַז טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל האָט פֿאַר סאַשאַן אױך אַ שטיקל אינטערעס. אױב נאָך עמעצער איז פֿאַרליבט אין טאַמאַראַן, איז ער געװיס נישט אַזױ פֿאַרליבט, װי סאַשאַ, און געװיס נישט פֿריִער פֿון סאַשאַן. און ער נעמט דאָס בלאַט בײַם פֿאָטער און לײענט:

„דעם 10־טן, 12 אַזײגער האַלבן טאָג, איז אין דער קאַמער פֿון פֿעסטונג, דאָרט װוּ עס האָט זיך אױפֿגעהאַלטן דער געװיסער ראָמאַנענקאָ, געקומען דער פּראָקוראָר און האָט מודיע געװען דעם אַרעסטירטן, אַז צװײ אַזײגער װעט ער הינגעריכטעט װערן דורך הענגען. אױף דעם פּנים פֿונעם פֿאַרמישפּטן האָט אַפֿילו אײן מוסקל נישט אַ ריר געטאָן זיך. דער פּראָקוראָר האָט אים דערלאַנגט אַ פֿאַרטיקע בקשה װעגן באַגנעדיקן, ער זאָל זיך אונטערשרײַבן. דער פֿאַרמישפּטער אָבער האָט זיך קאַטעגאָריש אָפּגעזאָגט און האָט געבעטן, מע זאָל אים געבן טײ. דער פּראָקוראָר איז אַרױסגעגאַנגען און איז נאָכדעם צוריק אַרײַנגעגאַנגען און געבעטן בײַ אים, ער זאָל זיך חתמענען אױף דער ביטע, דאַן װעט מען אים שענקען דאָס לעבן. דער פֿאַרמישפּטער האָט אים נאָכאַמאָל געזאָגט, אַז ער װעט אַזאַ ביטע קײנמאָל נישט אונטערשרײַבן. אַז מע האָט אים געפֿרעגט, אױב ער פֿאַרלאַנגט אַ גײַסטלעכן פֿאַרן טױט, האָט ער געענטפֿערט, אַז ער דאַרף נישט קײן גײַסטלעכן, קײן אָפֿיציעלן פֿאָרשטײער פֿון אַ גלױבן. זײַן גלױבן, זײַן רעליגיע איז אַ אינעװײניקסטע, זײַן געװיסן איז רײן, ער איז איבערצײַגט, אַז ער האָט קײן שלעכטס נישט געטאָן. פֿון דער קאַמער איז דער פֿאַרמישפּטער אַרױס מיט שטאָלץ און רויִק, גלײַך װי ער װאָלט גײן אױפֿן שפּאַציר. אַז מע האָט אים צוגעפֿירט צום עשאַפֿאָט, האָט ער זיך ליבלעך געװענדט צו אַן אָפֿיציר מיט פֿאָלגנדע װערטער: „גיט איבער מײַנע חבֿרים, אַז איך שטאַרב רויִק און אַז איך װעל אײביק זײַן מיט זײ“… זײַנע לעצטע װערטער זײַנען געװען: „גריסט מײַן מוטער!” אַזאַ איבערנאַטירלעכע רויִקײט האָט מען נאָך קײנמאָל נישט געזען אין די װענט פֿון פֿעסטונג.

אַזױ שטאַרבט אַ רוסישער העלד“.

קאַפּיטל 5.
אַ שטילע טראַגעדיע מיט אַ רעשדיקן סוף

(אַרױסגענומען פֿון די צײַטונגען)

נומער אײנס: „איבער אַ מײדל, װאָס האָט זיך געהאָנגען הײַנט אין אײנע פֿון די טורמעס, האָבן אַלע אַרעסטאַנטן דערקלערט אַ הונגער אױף דרײַ טאָג און אױפֿגעהױבן אַ גרױסן סקאַנדאַל. מע האָט געמוזט אָנקומען צו דער הילף פֿון מיליטער. דרײַ בונטאָװשטשיקעס זײַנען געהרגעט אױף טױט. עלף פֿאַרװוּנדעט. אַכט פֿון זײ טױטלעך“.

נומער צװײ: „דאָס מײדל, איבער װעלכער עס האָט אױסגעבראָכן דער גרױסער אױפֿשטאַנד פֿון די אַרעסטאַנטן אין די טורמעס, האָט מען געפֿונען געהאָנגען אױף די אײַזערנע גראַטעס פֿונעם פֿענצטער אױף צונױפֿגעדרײטע פּאַסן פֿון אַ צעריסן העמד. די סיבה, װאָס האָט געצװוּנגען דאָס מײדל צו באַגײן זעלבסטמאָרד אױף אַזאַ מוראדיקן, מאוּימדיקן שטײגער אין טורמע, איז נאָך מער מאוּימדיק, װי איר טױט“.

נומער דרײַ: „אונדז איז געראָטן אַרױסצוקריגן אײניקע פּרטים װעגן דעם געהאַנגענעם מײדל, װאָס מע האָט דאָ נישט לאַנג געפֿונען אין אײנע פֿון די טורמעס. און אָט װיִאַזױ עס װערט אונדז געמעלדט פֿון זײער אַ זיכערע קװאַל: מיט אַ קורצער צײַט צוריק זײַנען אַנטלאָפֿן פֿון געפֿענקעניש עטלעכע אַרעסטאַנטן דורך אַ װוּנדערלעכן אופֿן. װאָס איז כּמעט אומגלײבלעך: אַרום האַלבע נאַכט האָט מען אָנגעקלונגען צום סמאָטריטעל פֿון דער טורמע אין טעלעפֿאָן מיט אַ געװיסן „פּאַראָל“, אַז באַלד װעט קומען צו פֿאָרן אין טורמע אַרײַן אַ ראָטמײַסטער מיט עטלעכע סאָלדאַטן, צו פֿאַרנעמען און ברענגען צו פֿירן צום פּראָקוראָר אין אַ באַזונדערער קאַרעטע אײניקע פּאָליטישע פֿאַרברעכער, צװישן זײ אײנס אַ מײדל, אַ געװיסע פּאָליטישע, װאָס װערט באַשולדיקט אין פֿיל פֿאַרברעכנס. און, װירקלעך, אין עטלעכע מינוט אַרום איז אָנגעקומען דער ראָטמײַסטער מיט די סאָלדאַטן, זיך געמעלדט מיט אַ פֿאַרחתמעטן פּאַקעט פֿונעם פּראָקוראָר, אין װעלכן עס זײַנען געװען ריכטיק אױסגערעכנט די זעלבע נעמען פֿון די פּאָליטישע פֿאַרברעכער, װאָס דער פּראָקוראָר האָט זײ אױפֿגעפֿאָדערט דורכן טעלעפֿאָן.

אין פֿאַרלױף פֿון אײן האַלבע שעה זײַנען אַלע פֿאָרמאַליטעטן אָפּגעטאָן געװאָרן, און דער ראָטמײַסטער מיט די אַרעסטאַנטן זײַנען אָפּגעפֿאָרן. ערשט אױפֿן אַנדער טאָג אינדערפֿרי, נאָכדעם, אַז מע האָט זיך נישט געקאָנט דערװאַרטן צוריק אױף דער קאַרעטע, און נאָכדעם, װי מע האָט זיך אָנגעפֿרעגט דורכן טעלעפֿאָן בײַם פּראָקוראָר, האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז דאָס איז געװען נישט מער װי אַ פֿאָקוס, אַ קונציקער שװינדל פֿון רעװאָלוציאָנערן.

דעם זעלבן טאָג אינדערפֿרי איז אָבער געראָטן אײנעם פֿון די טיכטיקע פּאָליצײ־שפּיאָנען צו דערקענען אײנע פֿון די אַנטלאָפֿענע, און ער האָט זי אַרעסטירט און אָפּגעפֿירט אין אוטשאַסטאָק. פֿון דאָרט האָט מען זי אָפּגעפֿירט אינעם צװײטן אוטשאַסטאָק, פֿונעם צװײטן אינעם דריטן… אױף מאָרגן אַרום פֿאַרנאַכט האָט מען געפֿונען די אומגליקלעכע אַ געהאַנגענע. דער נאָמען פֿון דער אומגליקלעכער, װי מיר האָבן דערפֿאַרן, איז מאַניאַ, אָדער מאַשאַ באַשעװיטש“.

נומער פֿיר: „הײַנט זײגער 10 אינדערפֿרי האָבן זיך צונױפֿגעקליבן עטלעכע הונדערט סטודענטן און אַריבער צען טױזנט אַרבעטער און האָבן געװאָלט אָפּהאַלטן אַ פּאַניכידאַпанихида: הזכּרה פֿאַר דער געהאַנגענער באַשעװיטש. גיך האָט זיך באַװיזן פּאָליצײ און האָט צעטריבן דעם גאַנצן עולם. קײן ערנסטער צוזאַמענשטױס איז נישט פֿאָרגעקומען. עטלעכע און דרײַסיק זײַנען אָפּגעפֿירט געװאָרן אין האָספּיטאַל“.

נומער פֿינף: „דעם זעלבן טאָג, מיט צװײ שעה שפּעטער, איז אָפּגעהאַלטן געװאָרן אַ פּאַניכידאַ פֿאַר מאַשאַ באַשעװיטש, און װײַל דערבײַ זײַנען געהאַלטן געװאָרן אָנצינדנדיקע רעדעס און ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן געװאָרן אַ רױטע פֿאָן, איז דער צוזאַמענשטױס מיט דער פּאָליצײ געװען אַ סך ערנסטער. מע צײלט צװײ און צװאַנציק געהרגעטע און מער אַלס הונדערט שװער פֿאַרװוּנדעטע; אונטער זײ פֿיל פֿרױען און קינדער.

איצט איז רויִק“.

נומער זעקס: „אַלס נאָכװײעניש פֿונעם צוזאַמענשטױס איבער דער פּאַניכידאַ פֿאַר דער געהאָנגענער באַשעװיטש, האָט אין אײניקע פֿאַבריקן אױסגעבראָכן אַ שטרײַק, װעלכער פֿאַרשפּרײט זיך אױך אין אַנדערע שטעט. עס װערט געפּלאַנט אַן אַלגעמײנער באַן־שטרײַק.

אין די הױפֿן איז אָנגעגרײט מיליטער, אױף די גאַסן איז רויִק“.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

די לופֿט איז געװאָרן װאָס אַ טאָג געדיכטער און שטיקנדיקער. שװערע װאָלקנס האָבן באַצױגן דעם הימל. עס האָט זיך געטראָגן אַ ריח פֿון שװעבל. דער שטורעם האָט זיך געדריקט אַלץ נענטער און נענטער. יעדע מינוט האָט מען געקאָנט דערװאַרטן אַ װאָלקנברוך, אַן אױסגוס, אַ מבול.

נאָר אױב די טרױעריקע געשיכטע מיט מאַשאַ באַשעװיטש האָט אומעטום אַרױסגערופֿן אַזאַ שטורעם, קאָן מען זיך שױן פֿאָרשטעלן װאָס פֿאַר אַ רעש זי האָט באַדאַרפֿט אַרױסרופֿן אין דער שטאָט, װוּ מאַשאַ באַשעװיטש איז געבאָרן, װוּ כּמעט אַלע האָבן זי געקענט, װוּ אַ מינדסט קינד האָט געקאָנט אָנװײַזן אױף איר מיטן פֿינגער און זאָגן: „אָן גײט מאַשאַ“. די זעלבע שכנים פֿון ליפּאַ באַשעװיטש, װאָס פֿלעגן פֿריִער אַנטלױפֿן פֿון דעם האָלץ־ייִד מיט זײַנע חידושים־ונפֿלאָות פֿון זײַן טאָכטער מאַשאַ, די זעלבע גוטהאַרציקע לײַט האָבן מיטאַמאָל באַקומען רחמנות אױף דעם אָרעמען פֿאָטער אין זײַן גרױסן טיפֿן אומבאַשרײַבלעכן טרױער און האָבן באַקומען חשק צו טרײסטן מיט װערטער דעם, װאָס קאָן נישט זײַן געטרײסט, פֿאַרהײלן מיט אַ קרעכץ דעם גרױסן װײטיק, װאָס קאָן נישט אױסגעהײלט װערן קײנמאָל. די גוטהאַרציקע מענטשן, װאָס האָבן זיך קײנמאָל נישט אינטערעסירט מיט ליפּאַס טאָכטער, האָבן זיך מיטאַמאָל אָנגעהױבן דערמאָנען אָן דעם דאָזיקן מײדל מיט די אונטערגעשאָרענע האָר און אָן אירע אַלע גוטע מעלות, און יעדער האָט באַקומען חשק צו זאָגן דעם אומגליקלעכן פֿאָטער כאָטש אַ גוט װאָרט, און אַגבֿ זיך אױספֿרעגן בײַ אים, װיִאַזױ און װאָס און װען, און צי האָט ער עפּעס געהאַט פֿון איר בריװ די לעצטע צײַט, און װאָס האָט זי אים געשריבן, און צי ס'איז אמת איר אַנטלױפֿן פֿון דער טורמע, װי מע שרײַבט, און װיִאַזױ איז זי צו דערצו געקומען?

― דאַכט זיך, אַזױ איז זי געװען אַ מײדל, גאָרנישט, גלײַך מיט אַלע… גײ זײַ אַ נבֿיא, אַז פֿון דעם מײדל װעט אַמאָל אױסװאַקסן אַזאַ… אַזאַ… װאָס פֿון איר װעט רײדן די גאַנצע װעלט;

ליפּאַ באַשעװיטש, אין דער ערשטער מינוט, אַז ער האָט דערפֿאַרן פֿונעם גרױסן אומגליק, האָט ער זיך אױסגעריסן אַ שטיק באָרד, זיך געלאָזט לױפֿן מיט אױסגעשטרעקטע הענט, אַלײן נישט צו װיסן, װוּהין ער לױפֿט. נאָכדעם האָט ער זיך אומגעקערט צוריק, אַראָפּגעװאָרפֿן די שטיװל פֿון די פֿיס, זיך אָנגעריסן די לאַץ פֿון דער סײַ־װי־סײַ צעריסענער קאַפּאָטע, געריסן קריעה אױך מיט װײַב און קינדער, און אַלע האָבן אַװעקגעזעצט זיך „שיבֿעה“. נאָר אײן אַליק (אַ בחורל פֿון אַכצן יאָר) האָט נישט געװאָלט זיך אַװעקזעצן אױף דער ערד. ער האָט נישט אַרױסגעלאָזט אַפֿילו קײן טרער. עס האָט זיך אים נאָר אָנגעצונדן דאָס פּנים, די אױגן זײַנען בײַ אים געװאָרן װי איבערגעקערט, זיך אַ טאַפּ געטאָן אין די הױזן־קעשענעס און אַ זאָג געטאָן:

― טאַטע! איך פֿאָר גלײַך אַהין. איך בעט אײַך, איר זאָלט מיך נישט צוהאַלטן.

און עס האָבן נישט געהאָלפֿן נישט דעם טאַטנס בײזערן זיך, נישט דער מאַמעס טרערן, נישט דאָס געװײן פֿון די קלענערע קינדער, ― אַליק איז אַװעק און איז װי אין װאַסער אַרײַן. װוּ איז אַהינגעקומען אַליק ― װײס נישט ליפּאַ באַשעװיטש. לאָזט אים צורו ― ער װײס נאָר אײן זאַך: ער װײס, אַז ער האָט געהאַט אַ מאַשאַ, װאָס קײנער פֿאַרמאָגט נישט אַזאַ מאַשאַ, און איצט איז זי נישטאָ! ליפּאַ װײס, אַז די גאַנצע שטאָט, די גאַנצע װעלט װיגט זיך מיט זײַן מאַשאַ! אַפֿילו איציקל שאָסטעפּאַל, װאָס פֿלעגן פֿון אים אַנטלױפֿן, שטעלט זיך אױך הײַנט אָפּ אַלעמאָל, װען ער דערזעט אים, און פֿרעגט זיך אױס אױף מאַשאַן. פֿון איציקלס טאָכטער שמועסט מען נישט! װען נישט זי, װאָלט ער מיט זײַן װײַב און קינדער שױן לאַנג אױסגעגאַנגען פֿון הונגער… אַפֿילו גױים, קריסטן, סטודענטן האַלטן אָפּ פּאַניכידעסпанихиды: מעמאָריאַלן, אומעטום, אומעטום, דאָ אױך, עס װעט הײַנט זײַן, זאָגט מען, אין דער גרױסער שול אַן אַסיפֿה, אַ מין הזכּרת־נשמות. אַהינצו דאַרף מען גײן, כאָטש אַפֿילו זײַן װײַב שלאָגט אים אָפּ דערפֿון. זי זאָגט: מע דאַרף נישט גײן. נאָר װאָס װײס אַ ייִדענע? למאַי זאָל מען נישט צולאָזן אים דאָס שטיקל פֿאַרגעניגן, האָרכן, װאָס לײַטן װעלן זאָגן װעגן זײַן מאַשאַן?… און ליפּאַ לאָזט זיך גײן אין דער גרױסער שול, און טרעפֿט אינדרױסן שױן אַזאַ עולם, װאָס ער האָט שױן לאַנג אַזעלכן נישט געזען. דער גרעסטער מיליאָנער זאָל שטאַרבן, װעט ער נישט צונױפֿנעמען אַזאַ עולם! און אינעװײניק אין שול װאָס טוט זיך! מע קאָן דען אַהין אַרײַן? מע לאָזט דען? אַ גליק, װאָס מע האָט אים דערקענט.

― דעם פֿאָטער!… לאָזט אַרײַן דעם פֿאָטער!…

און ליפּאַ באַשעװיטש גײט מיט גדלות, קױם װאָס מע שטופּט אים דורך, אַהין אַרױף, אַרױף, װוּ איציקל שאָסטעפּאַל, װוּ די בערנשטײנס מיט די הײַלפּערנס מיט די אַלע איבעריקע גרױסע… ער זעט פֿאַר זיך אַ סך באַקאַנטע פּנימער. דעם אַפּטײקער סאַפֿראַנאָװיטש, נחמיה דעם שוסטער מיט זײַנע בנים, יודל קטנתּי און נאָך און נאָך… אַלצדינג איז דעקאָרירט מיט טרױער, באַהאַנגען מיט שװאַרצן… אַן אומעט איז אױסגעגאָסן אױף אַלע פּנימער… מאַנצבילן און װײַבער צוזאַמען… אױף דער בימה שטײט עפּעס אַן אומבאַקאַנט בחורל מיט געלע האָר, שײַנט אים אַ סטודענטל צו זײַן, אױב נישט דעם אַפּטײקערס זונדל, און האַלט זײער אַ פֿײַעריקע רעדע. ליפּאַ פֿאַרשטײט אים נישט… רײדן רעדט ער אַפֿילו זײער שײן, זיס, געשמאַק, נאָר ער פֿאַרשטײט אים נישט… פּסוקים גאַנצע ברענגט ער… פּילגש בגבעה… סדום און עמורה… דור־המבול… דער עולם װישט די אױגן, און אים, דעם פֿאָטער, גאָרנישט; און ער פֿאַרשטײט אַלײן נישט, פֿאַרװאָס אים איז גאָרנישט… און אַפֿילו נאָכדעם, װען עס קומט אַרױף דער חזן מיטן כאָר, און דער כאָר הײבט אָן זינגען, און דער חזן פּיסקלט זיך, און עס לאָזט זיך הערן דער טרױעריקער װײנענדיקער נוסח אױסגעצױגן: „אל מלא רחמים“… און די שול װערט פֿול מיט געװײן… עס װײנען יונגע קינדער… עס װײנען אַלטע ייִדן…װײַבער חלשן… און ער, דער פֿאָטער, גאָרנישט; און ער פֿאַרשטײט אַלײן נישט, פֿאַרװאָס אים איז גאָרנישט… נאָר אַז עס קומט צו די װערטער: את נשמת הבתולה מרים גיטל בת רב ליפּאַ שהלכה לעולמה“, ― דערפֿילט דער אומגליקלעכער פֿאָטער, װי עפּעס מיטאַמאָל האָט זיך געגעבן אַ ריס אָפּ בײַ אים אין האַרצן, אַ שטיק אַרױף אין גאָרגל און אַ זעץ, װי מיט אַ האַמער, איבערן מוח, און עס רײַסט זיך אַרױס בײַ אים פֿונעם האַלדז, נישט װי בײַ אַ מענטשן, נאָר װי בײַ אַ געקױלעטן אָקס, אַרױף און אַראָפּ, און ער אַלײן דערשרעקט זיך פֿאַר זײַן משונהדיקן קול און צעלאַכט זיך פֿון זײַן אָקסן־שטימע שטיל צו זיך אין באָרד אַרײַן… און דער כאָר הערט נישט אױף צו זינגען, און דער חזן הערט נישט אױף צו מאַכן פּיסקעס, באַװײַזן, װאָס ער קאָן… און דער אָרעמער ליפּאַ פֿילט, אַז ער האָט פֿאַרגעסן אין דער מינוט, צו װאָס ער איז אַהער געקומען, און װאָס טוט דאָ דער עולם? און אַז אױף דער בימה גײט אַרױף אַ נײַער פּאַרשױן, עפּעס אַן אומבאַקאַנטער, אַ געזונטער, אַ באַװאַקסענער, אַ האָריקער, װי אַ בער, מיט אַ שטימע פֿון אַ בער, און דונערט מיט זײַן בערן־שטימע: „װײסט איר, װער איז געװען מאַשאַ באַשעװיטש!“ ― דאָ דערמאָנט זיך ליפּאַ, צו װאָס ער איז אַהער געקומען און װאָס עס טוט דאָ דער עולם… נאָר ער קאָן נישט פֿאַרשטײן אײן זאַך: װאָס זאָגט עפּעס אָט דער באַװאַקסענער נפֿש אױף זײַן מאַשאַ, אַז זי איז געװען? װאָס הײסט, זי איז געװען? נו, און איצט װוּ איז זי?… און בשום־אופֿן קאָן זיך ליפּאַ באַשעװיטש נישט דערמאָנען, װוּ זײַן טאָכטער מאַשאַ איז?… און ליפּאַ באַשעװיטש קאָן נישט פֿאַרשטײן װאָס טוען די סאָלדאַטן אין שול? סאָלדאַטן רײַטנדיק אױף פֿערד? און װאָס לױפֿט אַזױ דער עולם? װאָס שפּרינגט מען דורך די פֿענצטער? פֿאַר װאָס אַ מהומה אױף זײ? װאָס פֿאַר אַ בהלה? און אַ זעץ פֿון אַ „נאַגײַקע“ ניכטערט אים אױס, און מע טרײַבט אים צוזאַמען מיט נאָך מענטשן אין אוטשאַסטאָק אַרײַן, און דאָרטן אין הױף שרײַבט מען זײ איבער, און אַז עס קומט צו אים, גיט מען אים האַלדז אין נאַקן און מע װאַרפֿט אים אַרױס:

― איר זעט נישט, אַז דער אַלטער איז גערירט?…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

― דער רוח האָט מיך געטראָגן אין שול אַרײַן! ― האָט געזאָגט איציקל שאָסטעפּאַל, נאָכדעם אַז ער איז אַרױס פֿון שול פֿרײַ, אָפּגעקומען סך־הכּל מיט אײן נאַגײַקע אין פּלײצע. ― אַ גליק, װאָס איך בין אַ רײנער מענטש און בין נישט פֿאַרמישט אין די „דאָזיקע“ זאַכן…

― װאָס דו ביסט נישט פֿאַרמישט אין די „דאָזיקע“ זאַכן איז פֿון די קלײניקײטן; זעסטו, דאָס, װאָס אונדזער טעמע איז אַרױס פֿון זײערע הענט רײן ― דאָס איז יאָ אַ גליק!

אַזױ ענטפֿערט אים זײַן פֿרױ שיװקע און דאַנקט גאָט יעדן טאָג, יעדע שעה, יעדע מינוט, װאָס איר טאָכטער איז מיט איר. איר זאָגט דאָס האַרץ, ― אַ מוטערס האַרץ פֿילט ― אַז נישט אױף לאַנג האָט איר גאָט געשענקט די מתּנה; איז נישט הײַנט ― איז מאָרגן װעט חלילה קומען אַן אױסכאַפּעניש אױף איר קינד.

אַזױ האָט זיך אַביסל דורכגערעדט דאָס האַרץ שיװקע שאָסטעפּאַל פֿאַר איר קעכין חוה די ייִדענע, און קײנער האָט זי נישט געקאָנט אַזױ פֿאַרשטײן און אַזױ מיטפֿילן איר, װי חוה די ייִדענע, װאָס האָט אַלײן אױך געהאַט אַן „אומגליק“.

חוה דער ייִדענעס „אומגליק“ איז באַשטאַנען אין דעם, װאָס זי האָט געהאַט אַ זון אַן „אומגליק“. געהײסן האָט ער שמואליק, נאָר גערופֿן האָט זי אים „דער אומגליק“.

― גלאַט, מע טאָר נישט זינדיקן, נאָר דעם אמת פֿאַרלײקענען טאָר מען אױך נישט. גאָט האָט מיך געבענטשט מיט אַן אומגליק. אַזױ אַ קוק טאָן אױף דער מצבֿה, דאַכט זיך, אַ גאַנץ פֿײַנער בחור, אַ הױכער, אַ גלאַטער, אַ לעבעדיקער, און רעדט מיט אים ― דאַכט זיך, נישט קײן נאַר אױך, און אַ שטילער, אַ סטאַטעטשנער בחור, און אַן אַרבעט־יונג, גאָלדענע הענט! ער איז אַ זײגער־מאַכער; זײַן בעל־הבית, יאָסי דער זײגער־מאַכער, קאָן זיך פֿון אים גאָרנישט אָפּלױבן. אַז מע שמועסט אַ געראָטענער! איז אָבער דער שװאַרץ יאָר זאָל אים װיסן ― זינט ער האָט זיך „זניוכעטзнюхіт: געשמעקט“ מיטן שוסטערס בנימלעך, פֿאַרכאַפּט זאָלן זײ אײַך װערן, איז דאָס קינד געװאָרן אַן אַנדער קינד! ערשטנס, װאָס פֿאַר אַ מחותּן ביסטו גלאַט מיט אַ שוסטערס אַ ייִנגל? דײַן טאַטע איז נישט געװען קײן שוסטער, און דײַן זײדע אױך נישט… װאָלט דאָס נאָר נישט געװען אַזאַ אומגליק, װען ער זאָל נישט לײענען קײן ביכלעך פֿון עקספּראָ… טפֿו! איר האָב פֿאַרגעסן, װי ס'הײסט! ― און ער זאָל נישט מישן זיך אין פֿרעמדע געשעפֿטן, דאַרן דעם קאָפּ פֿאַר יענעמס אַרבעטער. װאָס גײט דיך אָן, צי יענעמס אַרבעטער װעלן אַרבעטן צװעלף שעה, צי פֿערצן, צי אַכצן שעה? פֿון מײַנעט װעגן מעגן זײ זיך שלאָגן קאָפּ אָן װאַנט מיט די בעלי־בתּים אינאײנעם אַפֿילו זעקס־און צװאַנציק שעה אין מעת־לעת. װאָס, אפֿשר נישט אַזױ?…

― געװיס אַזױ! ― זאָגט שיװקע און קוקט זיך אַרום, צי טאַמאַראַ הערט נישט זײער שמועס. ― ס'איז הײַנט מיט זײ אומעטום צרות און צרות און צרות!

פֿריִער, אײדער די טאָכטער איז געקומען פֿון פּעטערבורג, האָט זי געצײלט די מינוטן, זי זאָל שױן קומען בשלום, און אַז זי האָט דערהערט, אַז עס זײַנען געשלאָסן אַלע גימנאַזיעס און אוניװערסיטעטן, האָט זיך שיװקע פּשוט מחיה געװען.

אַן עק, אַ סוף ― מע װעט אױפֿהערן שטודירן, מע װעט שױן קאָנען אַמאָל אַ שידוך טאָן מיט אַ קינד, שױן צײַט…

צום סוף, גײ זײַ אַ נבֿיא, אַז מע װעט נישט לערנען, װעט זײַן נאָך ערגער! װאָרעם װאָס קאָן נאָך זײַן ערגער פֿון דעם, װי זען אַ קינד גײט אַרום װי אַ שאָטן, נודעט זיך, װערט פֿאַרפֿאַלן אױף צװײ־דרײַ שעה, מע װײס נישט װוּ, גיט זיך אָפּ מיט פּוסטע זאַכן, פֿירט קענטשאַפֿט מיט אַזעלכע מענטשלעך, װי דעם שוסטערס קינדער, ― אָסור אױב זי פֿאַרשטײט, װאָס דאָס איז מיט איר! הײַנט די שרעקן, װאָס מע הערט זיך אָן אַצינד! הרגענען, שיסן, אױפֿרײַסן איז הײַנט געװאָרן אַ װאָכעדיקער גאַנג, און דאָ רעדט מען ערשט פֿון אומגליקן, פֿון בלוט־פֿאַרגיסונגען, װאָס װעלן זײַן!… גװאַלד, װיִאַזױ לעבט מען איבער אָט די אַלע פּחדים?!

דעם זעלבן טאָג, אױף דער נאַכט, איז בײַ טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל געװען אַ שטיקל פֿאַרזאַמלונג. פֿון פֿאַרנאַכט אָן האָט זי געהײסן צומאַכן די לאָדן און געבעטן מאַכן טײ. אַרום זײגער עלף האָבן זיך אײנציקװײַז אָנגעהױבן צונױפֿקלײַבן, און מײסטנס אױף דער הינטערשטער טיר, יונגעלײַט, צװישן װעלכע עס זײַנען געװען דעם שוסטער צװײ בנים, יודל קטנתּיס אַ זונדל, הײַנט דער באַװאַקסענער האָריקער נפֿש, נײַדיטש, און צום לעצט (אַחרון אַחרון חבֿיבֿ) האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט אױך שמואליק, חוה דער ייִדענעס ייִנגל. די גאַנצע צײַט, װאָס די יונגעלײַט זײַנען געגאַנגען, האָט איציקל שאָסטעפּאַל נישט גערוט, געקנײטשט מיט די פּלײצעס, אױפֿגעכאַפּט זיך פֿונעם אָרט און אַרומגעלאָפֿן איבערן שטוב, פֿאַרלײגט די הענט אַרונטער, און געפֿײַערט מיט די אױגן ― מלא־גזלן! נאָר אַז ער האָט דערזען אַרײַנגײן צו דער טאָכטער דער קעכינס בנאָק, איז ער געװאָרן געפּלעפֿט, אַנידערגעפֿאַלן אױף דער קאַנאַפּע, זיך געכאַפּט מיט בײדע הענט בײַם קאָפּ און גענומען שאָקלען זיך און שרײַען:

― גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד!…

― איצי! גאָט איז מיט דיר! ― זאָגט צו אים שיװקע, און איציקל מאַכט צו איר מיט די הענט און לײגט צו אַ פֿינגער צום מױל:

― שאַ! שטילער! שרײַ נישט! דו מאַכסט אונדז אומגליקלעך!… אומגליקלעך מאַכסטו אונדז!… מיר הערן נישט! מיר זעען נישט! מיר װײסן גאָרנישט! מיר זײַנען נישטאָ אין דער הײם ― שששאַ!!! …

קאַפּיטל 6.
אַ ביטער שטיקל צײַט

איציקל שאָסטעפּאַל איז פֿונדעסטװעגן נישט געשלאָפֿן. ער האָט געטאָן װאָס ער האָט געקאָנט. אַז מע האָט אַזאַ טאָכטער, אַזאַ געראָטענע טאָכטער, װי ער האָט, באַדאַרף מען זען זי חתונה מאַכן, איר רײדן אַ שידוך. נאָר װיִאַזױ? געװײנטלעך, אױפֿן נײַעם שטײגער, מאָדערן, נאָך דער צײַט. די רעכטע האַנט טאָר נישט װיסן װאָס די לינקע טוט. חתן־כּלה אַלײן דאַרפֿן נישט װיסן, אַז זײ זײַנען חתן־כּלה. דער שדכן דאַרף שטײן אין אַ זײַט, און דער בחור דאַרף זיך באַקענען מיטן מײדל און אַרומטאַנצן אַרום איר אַזױ לאַנג, ביז די צײַט װעט קומען. ביז די שעה װעט שלאָגן … נישטאָ קײן שענערע זאַך אױף דער װעלט, װי זען אַ בחור, אָדער עטלעכע בחורים טאַנצן אַרום אַ מײדל, װילן זיך אױספֿײַנען פֿאַר איר, איבערשטײַגן אײנער דעם אַנדערן.

אַרום טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל האָבן געטאַנצט פֿײַנע בחורים, די פֿײַנסטע בחורים אין שטאָט. און מחמת זײ האָבן געטאַנצט אַרום אַזאַ רעװאָלוציאָנערקע, װי שאָסטעפּאַלס טאָכטער, זײַנען זײ געװאָרן, זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, ברענענדיקע אָנהענגער פֿון דער רעװאָלוציע, אַרײַנגעװאָרפֿן אַלעמאָל אַ הױך װאָרט, אַרױסגעװאָרפֿן אַ שײנע פֿראַזע. טאַמאַראַ שאָסטעפּאַל האָט אָבער געפֿאָדערט פֿון די בורזשואַזע רעװאָלוציאָנערן, אַז זײ זאָלן אַרױסװײַזן זײער סימפּאַטיע צו דער באַװעגונג נישט נאָר מיט שײנע פֿראַזן, נישט נאָר מיט הױכע װערטער אַלײן, נאָר מיט דעם, װאָס זײ פֿאַרמאָגן, ― און װאָס קאָנען פֿאַרמאָגן אַזעלכע „בורזשואַזע פּרינצן“, אַז נישט קײן געלט? און װאָס נאָך קאָן מען פֿאָדערן פֿון אַזעלכע בורזשואַזע רעװאָלוציאָנערן, אַז נישט קײן געלט? און די בורזשואַזע רעװאָלוציאָנערן האָבן געעפֿנט זײערע בײַטעלעך און האָבן געגעבן געלט צוליב דער „באַװעגונג”, אײנער איבערן אַנדערן, ― און מער האָט טאַמאַראַ פֿון זײ נישט פֿאַרלאַנגט, און איז געװען צופֿרידן פֿון דער באַקאַנטשאַפֿט, און זײ אַװדאי ― אַלע זײַנען געװען צופֿרידן, און מער פֿון אַלעמען איז געװען צופֿרידן דער שדכן, װאָס האָט זיך געדרײט „הינטער די קוליסן“. זײַן גאַנצע אַרבעט איז געװען „הינטער די קוליסן“. ער האָט זיך נאָר אַרײַנגעכאַפּט אײן מאָל אין װאָך, צװישן טאָג און נאַכט, צו די שאָסטעפּאַלס, געכאַפּט עטלעכע װערטער מיט איציקלען אָדער שיװקען, נאָכגעפֿרעגט זיך:

― נו? װוּ האַלט דאָס?…

― דאַנקען השם־יתברך, דאַכט זיך, עם גײט אױף אַ גאַנג… ― האָט געזאָגט איציקל שאָסטעפּאַל, און שיװקע האָט צוגעלײגט:

― דער װאָס לעבט אײביק זאָל װעלן העלפֿן, ס'זאָל שױן זײַן װאָס גיכער…

דער װאָס לעבט אײביק האָט זיך אָבער נישט געכאַפּט העלפֿן װאָס גיכער. דער װאָס לעבט אײביק האָט צײַט. און דער זומער איז זיך געגאַנגען מיט זײַנע הײסע לאַנגע טעג, און ס'איז געקומען אַ נאַכט, אַ װאַרעמע, אַ שײנע זומער־נאַכט, אַן אױסגעשטערנטע, מיט אַ טיפֿן בלױען הימל, מיט אַ זינגען פֿון פֿײגלען פֿונעם נישט־װײַטן גאָרטן. עס ליגט זיך בײַ אָפֿענע פֿענצטער און עס שלאָפֿט זיך נישט, און עס דענקט זיך, און עס פּלאָנטען זיך גאָלדענע מחשבֿות בײַ אונדזער איציקל שאָסטעפּאַל אין קאָפּ, גוטע, ליכטיקע, טײַערע מחשבֿות: אַ קנס־מאָל… אַ חופּה… פֿאַר ייִדן אַ חופּה־װעטשערע… פֿאַר קריסטן אַ באַל… אױפֿן באַל פּריצים אַ סך: דער „פּרעדסעדאַטעל“ פֿון „אינטענדאַנטסקע פּראַװלעניעинтендантское управление: ביוראָ פֿון אינטענדאַנט“… דער „סמאָטריטעל“ פֿון דער טורמע… צװײ גענעראַלן… און נאָך פּריצים… זײ טרינקען געשמאַק פֿון גרױסע כּוסות, הײסן זיך צופֿירן צו דער כּלה, לױבן זי אין טאָג אַרײַן, לױבן אַלע ייִדישע מײדלעך: „אַלע ייִדישע מײדלעך, זאָגן זײ, זײַנען שײן, זײַנען מלא־חן, רײצנד, רײצנד!“…

פּלוצעם דערהערט איציקל שאָסטעפּאַל אַ קלונג. װער קאָן דאָס צו אים קלינגען אַזױ שפּעט? די דינסטן אַלע שלאָפֿן שױן. ער הערט נאָך אַ קלונג און נאָך אַ קלונג. מע מוז זיך אַלײן מטריח זײַן גײן עפֿענען.

און איציקל שאָסטעפּאַל איז זיך מטריח בכבֿודו־ובעצמו און גײט אַלײן עפֿענען די טיר, און ער דערזעט… אַנטאָן איװאַנאָװיטש!

אַנטאָן איװאַנאָװיטש כאָלאָדקאָװ איז שאָסטעפּאַלס אַן אַלטער באַקאַנטער. ער איז דאָ פּריסטאַװ שױן פֿון כּמה־וכּמה יאָרן, און איז אַ װױלער גױ ― ער נעמט אַ קערבל… מיט איציקל שאָסטעפּאַל איז ער גאָר אַ גוטער ברודער: ער זאָגט שאָסטעפּאַלן „דו“ און פּאַטשט אים אין די פּלײצעס. אַלע יום־טובֿ כאַפּט ער זיך אַרײַן צו שאָסטעפּאַלן אױף אַ גלעזל װײַן, לױבט די פֿיש און רעדט אים אױס, למאַי ער האָט אַ גדלנטע אַ טאָכטער. טאַמאַראַ, אַלעמאָל װען זי זעט אים, באַהאַלט זי זיך, װיל בשום־אופֿן נישט אַרױסקומען צו אַנטאָן איװאַנאָװיטשן. אַנטאָן איװאַנאָװיטש פֿאַרשטײט דאָס, װינקט מיט אײן אױג צום פֿאָטער און זאָגט: „דו באַלעװעסט זי צו פֿיל! צו פֿיל איז זי בײַ דיר געפּעסטעט! מע טאָר אַ טאָכטער אַזױ נישט נאָכגעבן!“… אַזױ מוסרט אים אַנטאָן איװאַנאָװיטש פֿאַר דער טאָכטער, און איציקל שאָסטעפּאַל קװעלט אָן, װערט ברײטער װי לענגער:

דערזען כאָלאָדקאָװן, האָט זיך איציקל שאָסטעפּאַל געגעבן אַ לאָז צו אים:

― אַנטאָן איװאַנאָװיטש! ― און איז אָבער באַלד אָפּגעשפּרונגען צוריק, װאָרעם ער האָט דערזען הינטער כאָלאָדקאָװס פּלײצעס אַן אומבאַקאַנטן נאַדזיראַטעלнадзиратель: אױפֿזעער מיט אַ זשאַנדאַרמסקי אָפֿיציר מיט עטלעכע סאָלדאַטן אַ צוגאָב …

אַ גליק, װאָס איציקל שאָסטעפּאַל איז נישט קײן ייִדענע און האָט נישט קײן טבֿע פֿון חלשן… ער לאָזט אַרײַן די פּאָליצײ, בײגט זיך און נײגט זיך צו זײ און בעט זײ, זײ זאָלן אַרײַנגײן. מע פֿאַרשפּאַרט זײ אָבער בעטן, זײ גײען אַלײן.

― װוּ איז דײַן טאָכטער?

אַװדאי האָט איציקל שאָסטעפּאַל געװוּסט, אַז זײ װעלן זיך נאָכפֿרעגן אױף דער טאָכטער… צו װעמען דען װעלן קומען אַזעלכע געהױבענע געסט?… ער בעט זײ צוּװאַרטן, ער װעט גײן אױפֿװעקן די טאָכטער און װעט זי אַרײַנרופֿן אַהער… מע באַדאַנקט אים. מע דאַרף נישט. זײ װעלן אַלײן… זײ לאָזן זיך צו דער טאָכטערס צימער… דער פֿאָטער האָלט אױסגעשטרעקט די הענט און ציטערט…

שיװקע האָט דערהערט אומבאַקאַנטע קולות, איז זי אַ דערשראָקענע אַרױסגעשפּרונגען פֿון בעט מיט אַ ליאַרעם:

― איצי, װאָס איז?

― גאָרנישט, גאָרנישט, גײ צוריק! ― זאָגט צו איר דער מאַן און מאַכט אױף איר מיט בײדע הענט, זי זאָל אַװעקגײן… נאָר װי קאָן זי אַװעקגײן, װיסט איז איר, אַז זי זעט בײַ זיך סאָלדאַטן אין שטוב, און דאָס האַרץ זאָגט איר, אַז דאָס איז צוליב דער טאָכטער?…

― איצי! זאָג מיר, װאָס טוט זיך דאָ, איצי? ― אַזױ בעט זיך נעבעך די אָרעמע פֿרױ בײַ איר מאַן, ער זאָל איר זאָגן, און איר מאַן הערט נישט אױף צו מאַכן מיט די הענט, זי זאָל גײן.

שײן און רויִק װי תּמיד, גרױסאַרטיק װי אַ פּרינצעסין, קומט אָן טאַמאַראַ פֿון איר צימער. דאָס װײַסע שאַלכל אױף די קױם־צונױפֿגענומענע האָר גיט צו נאָך מער חן צו איר שײן ליכטיק פּנים. מיט אײן קוק פֿון אירע גרױסע שײנע שװאַרצע אױגן נעמט זי אַרום דאָס גאַנצע בילד. שטיל גײט זי צו צום פֿאָטער און צו דער מוטער, װאָס שטײען האַלב־טױטע מענטשן, רעדט זײ אױס דאָס האַרץ:

― ס'איז גאָרנישט, האָט נישט קײן יסורים… עס װעט מיר גאָרנישט זײַן… מע װעט מיך נישט קעפּן…

און טאַמאַראַ נעמט אַרום די מוטער, נאָכדעם דעם פֿאָטער, און קושט זײ (דאָס ערשטע מאָל פֿאַרן גאַנצן זומער), און עס מישט זיך אַרײַן פּאָליצײ און זאָגט, אַז נישט איצט איז די צײַט פֿון קושן זיך…

װאָס אַ קראַנקע אָנגעשטרענגטע פֿאַנטאַזיע קאָן איבערטראַכטן אין אײן מינוט, װעט דאָס אַ האַנט נישט באַשרײַבן אין קײן טאָג… עס איז נישט געװען די שרעק און די צרה אױף דער װעלט. װאָס דער אומגליקלעכער פֿאָטער האָט נישט איבערגעטראַכט װעגן דעם אין די מינוטן, װאָס די פּאָליצײ מיט די זשאַנדאַרמען האָבן „געאַרבעט“, און שרעקלעכער פֿון אַלץ איז געװען דער געדאַנק, טאָמער האָט דאָס אַ שײַכות מיט ראָמאַנענקאָן?… פֿון דער אײנציקער מחשבֿה אַלײן איז אים געװאָרן קאַלט און הײס, און װידעראַמאָל קאַלט.

און אַז טאַמאַראַ איז אָפּגעגאַנגען, און די רעדער פֿון אַן עקיפּאַזש האָבן איציקל שאָסטעפּאַל געגעבן צו װיסן, אַז זײַן טאָכטער איז אַװעקגעפֿאָרן, אַװעקגעפֿאָרן זײַן אײנציק קינד, זײַן אײנציקע ליבע, גוטע, טײַערע טאַמאַראַ, האָט דער אומגליקלעכער פֿאָטער גענומען ערשט אַרומלױפֿן הין און צוריק איבער אַלע חדרים, אײַקען און אָכקען, ברעכן די הענט, רײַסן זיך בײַ די האָר, שלאָגן זיך מיטן קאָפּ אָן װאַנט, און צום סוף איז ער אַנידערגעפֿאַלן צו שיװקען אױף די הענט און האָט זיך צעװײנט: „פֿאַרפֿאַלן! פֿאַרשפּילט אונדזער קינד!“…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

דער ערשטער, צו װעלכן דער אומגליקלעכער פֿאָטער האָט זיך אַ װאָרף געטאָן, איז געװען, זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַנטאָן איװאַנאָװיטש. דער פּריסטאַװ אַנטאָן איװאַנאָװיטש כאָלאָדקאָװ איז נאָך געשלאָפֿן, אַז איציקל שאָסטעפּאַל האָט פֿון דער גרינג, קױם־קױם, אָנגעקלונגען צו אים אין דער טיר. אים איז אַרױסגעגאַנגען אַקעגן אַ שרײַבערל מיטן נאָמען נעטשיפּאָרענקאָ, און אַ הונט סירקאָ. איציקל שאָסטעפּאַל איז גוט באַקאַנט סײַ מיטן שרײַבערל נעטשיפּאָרענקאָ, סײַ מיטן הונט סירקאָ. ער האָט מיט אַן אונטערטעניק שמײכעלע זיך נאָכגעפֿרעגט בײַם שרײַבער אױף אַנטאָן איװאַנאָװיטשן, און געװאָר געװאָרן, אַז אַנטאָן איװאַנאָװיטש שלאָפֿט נאָך, איז ער אַרײַנגעגאַנגען מיט שטילע־שטילע טריט צום שרײַבערל נעטשיפּאָרענקאָ אין קאַנצעלאַריע אַרײַן. דאָרט האָט ער אים אַרײַנגעשמוגלט אין האַנט אַרײַן אַ זילבערן קערבל. נעטשיפּאָרענקאָ, אַ שװאַרצער בחור מיט אַ פּלאַטשיקן שטערן און מיט שטאַרק־אָנגעשמירטע האָר, האָט דאָס זילבערנע קערבל שטיל אַראָפּגעלאָזט אין קעשענע, געגעבן אַ הוסט אין האַנט אַרײַן און געבעטן שאָסטעפּאַלן, ער זאָל זיך זעצן נענטער צום אָפֿענעם פֿענצטער: בײַם פֿענצטער איז בעסער.

נעטשיפּאָרענקאָ איז געװען גערעכט: בײַם פֿענצטער איז בעסער. אַ הײסער זומערדיקער פֿרימאָרגן. גרין און פֿריש איז בײַ כאָלאָדקאָװן אונטער די פֿענצטער. אַ קלײן גערטנדל מיט אַ צװײ־דרײַ יונגע ציבלקעס, גרינער סאַלאַט און שאָר־ירקות. אַ קײַלעכיקע צעקודלעטע הון פֿירט זיך אַרום מיט איר כאַליאַסטרע און פֿאַרהילכט דעם קאָפּ מיט איר קװאָקען און מיט זײער פּישטשען. נעטשיפּאָרענקאָ שרײַבט, און די פּען בײַ אים סקריפּעט. איציקל שאָסטעפּאַל קוקט אין גאָרטן אַרױס און טראַכט װעגן עולם־הזה, װאָס איז אינגאַנצן אָפּגעגעבן געװאָרן צו עשׂון. „יעקבֿ, װאָס האָט אױסגענאַרט בײַ עשׂון די בכורה און בײַ יצחקן די ברכה, האָט מכּות, צרות האָט ער מיט שלעק, מיט װײטיקן מיט געבראָטענע לײַד. אָט איז ער, איציקל שאָסטעפּאַל, אַ ייִד אַ נגיד, מע קאָן זאָגן אַ גבֿיר, האָט אײן קינד סך־הכּל, ― װאָס פֿאַר אַ פֿאַרגעניגן האָט ער געהאַט אין זײַן לעבן? האָט ער זיך פֿאַרגונען װען האָבן אַזאַ גערטנדל? אַזעלכע גרינע פֿרישע בײמלעך? הינער מיט קלײנע הינדעלעך?… װאָס װײס ער פֿון אַ לעבן צו זאָגן, אַ חוץ געשעפֿט און געשעפֿט און װידעראַמאָל געשעפֿט? אַ חוץ פּריץ און פּריץ און װידעראַמאָל פּריץ? שײן האָט זיך אױסגעפֿײַנט דער חכם יעקבֿ אַקעגן זײַן פּראָסטן ברודער עשׂו!“…

פֿון צװײטן צימער הערט זיך אַ באַקאַנט קול: נע־טשי־פּאָ־רענקאָ!… דאָס אין אַנטאָן איװאַנאָװיטש אױפֿגעשטאַנען פֿונעם שלאָף, רופֿט צו זיך דעם שרײַבער. אין עטלעכע מינוט אַרום רופֿט מען אַרײַן צו אים שאָסטעפּאַלן. איציקל שאָסטעפּאַל לײגט אַװעק אַנטאָן איװאַנאָװיטשן אױפֿן טיש אַ פֿאַרחתמעטן פּאַקעט. אַנטאָן איװאַנאָװיטש כאַפּט אַ קוק מיט אײן אױג אױפֿן פּאַקעט און טוט אַ זאָג צו שאָסטעפּאַלן: „צו װאָס?“… איציקל שאָסטעפּאַל ענטפֿערט אים נישט אױף דער פֿראַגע און פֿרעגט אים, צי ער איז גוט געשלאָפֿן? אַ מינוט זיצן זײ בײדע שטיל. נאָכדעם װענדט זיך דער ייִד צום פּריסטאַװ מיט זײער אַ אונטערטעניק שמײכעלע:

― אַנטאָן איװאַנאָװיטש דאַרף זיך שטױסן, װאָס איך בין געקומען… אַנטאָן איװאַנאָװיטש מוז װיסן, װאָס דאָ איז… איך פֿאָדער פֿון אַנטאָן איװאַנאָװיטשן קײן זאַך נישט, נאָר דאָס אײנציקע ― ער זאָל מיר זאָגן, װאָס דאָ איז?…

― ביסט אַ גרױסער נאַר, שאָסטעפּאַליעץ! (אַזױ רופֿט אים דער פּריסטאַװ.) אױף דיר איז מיר אַ װוּנדער. דו ביסט דאָך עפּעס אַ ייִד, און ייִדן זײַנען אַלע קלוג, ― װי קומט דאָס, דו זאָלסט מיך פֿרעגן אַזאַ זאַך? דו פֿאַרשטײסט דען אַלײן נישט, אַז איך װײס גלײַך מיט דיר? װאָס װײס פּאָליצײ? פּאָליצײ איז אַ בעזעם, אַ שטעקן אין די הענט פֿון דער העכערער מאַכט. מע הײסט אונדז גײן ― גײען מיר, מע הײסט אונדז נעמען ― נעמען מיר…

― אַנטאָן איװאַנאָװיטש װעט מיר זאָגן כאָטש, װוּ זי איז? װוּ מײַן טאָכטער איז?…

― דײַן טאָכטער, שאָסטעפּאַליעץ, איז אין טורמע.

― אין טורמע?…

איציקל שאָסטעפּאַל פֿילט, װי מע האָט אים געגעבן מיט אַ פּיסטױל אין האַרצן. עס באַשלאָגט אים אַ שװײס, און ער װערט קלענער מיט אַ גאַנצן קאָפּ.

― אַנטאָן איװאַנאָװיטש זאָל זײַן אַ גוטער, װאָלט ער מיר געזאָגט, צו װעמען איך זאָל גײן, צו װעמען איך זאָל מיר װענדן?…

― צום סמאָטריטעל פֿון דער טורמע פֿאַרװאָס גײסטו נישט? ― פֿרעגט אים דער פּריסטאַװ. ― ביסט דאָך מיט אים אַ גאַנץ קנעפּל!… איר מאַכט דאָך בײדע „כאַפּעס“… (אַנטאָן איװאַנאָװיטש באַװײַזט אים מיט דער האַנט, װיִאַזױ זײ בײדע מאַכן כאַפּעס.) גײ זיך דורך צו אים, אפֿשר װעט ער דיר עפּעס קאָנען זאָגן, פֿאַרװאָס מע האָט זי פֿאַרנומען? כאָטש איך גלײב נישט אין דעם. ערשטנס, װײס ער גלײַך מיט אונדז בײדן. דאָס װײס נאָר די זשאַנדאַרמעריע, װײַטער קײנער נישט… און, צװײטנס, איז ער אַ גרױסער הונט, דײַן סמאָטריטעל. אַיאָ, ער איז אַ הונט?

― נאָך אַ מין הונט! אַ הונט שבהונט! ― זאָגט איציקל שאָסטעפּאַל, שטײט אױף, גלײַכט זיך אױס די בײנער, לאָזט אַרױס אַ טיפֿן זיפֿץ, און אַז ער שטײט שױן בײַ דער טיר, באַקומט ער פֿון אַנטאָן איװאַנאָװיטשן אַן אױסרײד, למאַי האָט ער אַזױ פֿיל נאָכגעגעבן דער טאָכטער? אַנטאָן איװאַנאָװיטש האָט אים װיפֿל מאָל געזאָגט, אַז אַ קינד טאָר מען אַזױ נישט נאָכגעבן, אַזױ פֿיל באַלעװען!…

― אַצינד זעסטו, שאָסטעפּאַליעץ, אַז איך בין דיר אַ גוטער פֿרײַנט?…

מיט אַ היץ אין קאָפּ און מיט אַ קעלט אין האַרצן כאַפּט זיך אַרױס פֿון דאַנען איציקל שאָסטעפּאַל און לאָזט זיך צוס סמאָטריטעל פֿון דער טורמע.

די טורמע איז אַ טורמע ― אַזױ װי אַלע טורמעס. אַן אומעטיקע, אַ הױכע, אַ שטומע, מיט אַ סך קױמענס און מיט אַ סך פֿענצטערלעך פֿון אױבן ביז אַראָפּ, װי אַ מלאך־המות מיט אױגן. װיפֿל מאָל איציקל שאָסטעפּאַל איז דאָ געװען, האָט ער קײנמאָל נישט קײן טראַכט געטאָן װעגן די נשמות, װאָס רײניקן זיך אינעם דאָזיקן גיהנום… און אַז ער האָט יאָ װען אַ טראַכט געטאָן, איז דאָס געװען אַ מחשבֿה אױף אַ רגע. װען האָט ער צײַט דערױף?… קײנמאָל האָט ער זיך נישט פֿאָרגעשטעלט, אַז פֿאַר אים װעלן אַמאָל האָבן אַן אינטערעס אָט די קלײנע פֿענצטערלעך, אָט די אײַזערנע גראַטעס, אָט די שטומע װענט, װאָס שװײַגן, װילן נישט זאָגן, װאָס דאָרטן, אינעװײניק, טוט זיך… שױן־זשע געפֿינט זיך דאָרטן איצטער זײַן טאָכטער גלײַך מיט אַלע די, פֿאַר װעלכע ער שטעלט צו „פּראָװיאַנט“? עס קאָן נישט זײַן! עס איז אַ חלום! אַ בײזער חלום!…

ער פֿאָרט צו צו דער טורמע, שפּרינגט אַראָפּ פֿון דער דראָזשקע און קלינגט אָן צום סמאָטריטעלס טױער, װאָס פֿון דער רעכטער זײַט פּאַרקאַן. אַ קלײן, װײַס שטיבל מיט גרױסע טעפּ מיט בלומען אױף די פֿענצטער און מיט אַ גרינעם פּאָפּוגײַ אין אַ געגילט שטײַגל.

דער סאָלדאַט װאָס בײַ דער טיר קען שױן שאָסטעפּאַל דעם פּאָדריאַדטשיק און ער װײס, אַז אױף אַ טרונק בראָנפֿן װעט שױן דאָ זײַן געװיס. אַלעמאָל, װען דער ייִד קומט אַהער, רוקט ער אים אַרײַן אַ זילבערנע מטבע אין האַנט אַרײַן. פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים ― װײס ער אַלײן נישט…

― איר דאַרפֿט צום פּריץ? זײַט זיך מטריח אַהער, אין קאַנצעלאַריע; דאָרטן זײַנען זײ…

אַזױ זאָגט צו אים דער שומר, האַלט שױן גרײט די האַנט אױף צו מקבל זײַן די מטבע, און לאָזט אַרײַן דעם סוחר שאָסטעפּאַל צום סמאָטריטעל אין קאַנצעלאַריע.

דער סמאָטריטעל פֿון דער טורמע, מיראָן פֿאַדײאיטש קאַבאַלקין, איז אַ גױ אַ סוחר. אים האָט נאָך קײן ייִד נישט אָפּגענאַרט; און דער ייִד, װאָס מײנט, אַז ער האָט אָפּגענאַרט קאַבאַלקינען, האָט זיך נאָכדעם געװיס אַרומגעקוקט, אַז קאַבאַלקין האָט אים אָפּגענאַרט… אײן אײגל בײַ אים קוקט אַרױס קײן צפֿון־זײַט, און דאָס אַנדערע קוקט גלײַך אין דער נשמה אַרײַן. ער האָט אַ טבֿע, אַז ער רעדט מיט אײַך, צעשפּיליעט ער דעם מונדיר און פֿאַרשפּיליעט זיך, האָט צו טאָן כּסדר מיט די קנעפּ. און רײדן רעדט ער גיך, צו דער זאַך, האָט פֿײַנט פּוסטע רײד. דערזען איציקל שאָסטעפּאַל בײַ זיך אין קאַנצעלאַריע, האָט ער צו אים אַ מאַך געטאָן מיט בײדע הענט, געקוקט מיט אײן אײגל:

― נײן, ברודערל, בײַ מיר פֿרעג נישט, איך װײס גאָרנישט ניט! גאָרנישט ניט! און בין פֿאַרנומען הײַנט! און איך האָב קײן צײַט נישט! האָב קײן פֿאַראיבל נישט!…

און איציקל שאָסטעפּאַל מוז נעבעך גײן צוריק און מיט אַ װיסט האַרץ כאַפּן נאָכאַמאָל אַ קוק אױף די שטומע װענט פֿון דער הױכער טױטער טורמע.

„װוּהין פֿאָרט מען?“ ― טראַכט זיך איציקל שאָסטעפּאַל און הײסט זיך פֿירן אױף דער רײַכסטער גאַס און שטעלט זיך אָפּ און קלינגט אָן פֿריִער צו יענע מחותּנים, װאָס זײערע קינדער שדכנען זיך צו זײַן טאָכטער. זײ װױנען װי „מאָנאַרכן“ אין די שענסטע פּאַלאַצן, און דװקא אַקעגן גובערנאַטאָר… ייִדן זײַנען אױף זײ להרוג־ולאַבד, למאַי זײ רײַסן אױף גױים די אױגן, און די גױים שמועסט מען נישט! זײ פֿרעגן: „װער איז בײַ װעמען אין גלות ― די ייִדן בײַ אונדז, צי מיר בײַ די ייִדן! ''…

געטראָפֿן אַ לאַקײ בײַ דער טיר מיט אַ שװאַרצן פֿראַק און מיט אַ װײַסן שניפּס, און דװקא אַ גױ, און דװקא אַ רשע, װאָס לאָזט נישט צו קײן ייִדן אַריבער דער שװעל: „אין קאַנטאָר אַרײַן! ” ― אײן ענטפֿער פֿאַר אַלעמען, ― איז ער געפֿאַלן אױף אַן עצה: ער האָט אַרײַנגעשמוגלט דעם „גױיִשן פּריץ“ װאָס בײַ דער טיר אַ „חצי פֿױגל“ און האָט אים געזאָגט, ער זאָל זאָגן דעם „ייִדישן פּריץ“, אַז אים װיל זען איסאַק שאָסטעפּאַל… אַזױ טאַקע מיט די װערטער: איסאַק שאָסטעפּאַל!… עס האָט געהאָלפֿן! ברײט זײַנען אױפֿגעעפֿנט געװאָרן פֿאַר אים די טירן, אין אַ שײנעם זאַל האָט מען אים אַרײַנגערופֿן, אױף אַ װײכן שטול האָט מען אים באַזעצט, און מיט זײער אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע האָט מען אים אױפֿגענומען, געװאָלט מכבד זײַן מיט טײ, ― האָט ער זיך אָפּגעזאָגט, נאָר אַז ס'איז געקומען צו דער זאַך, צוליב װעלכער ער איז אַהער געקומען, איז דאָס פֿרײַנטלעכע שמײכעלע פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און עס האָט זיך באַװיזן אױף זײערע פּנימער אַ שטיקל בהלה.

― װאָס? אײַער טאָכטער אין טורמע?… װאָס זאָל דאָס באַדײַטן?… שרעקלעך! שרעקלעך! אַ קלאַפּ, פּשוט װי מיט אַ קױל אין האַרצן!… װאָס פֿאַר אַן עצה זאָל מען אײַך געבן? לײַדער קאָן מען נישט העלפֿן דערצו גאָרנישט… נישט באַקאַנט מיט די „דאָזיקע“ לײַט…

אָט אַזאַ מין װאַרעמען „ברוך־הבא“ האָט געהאַט איציקל שאָסטעפּאַל בײַ זײַנע געהױבענע מחותּנים, װאָס זײערע זינדלעך שדכנען זיך צו זײַן טאָכטער.

דער אײנציקער, װעלכער האָט באמת מיטגעפֿילט דעם אָרעמען פֿאָטער אין זײַן גרױסן אומגליק און אין װעלכן איציקל שאָסטעפּאַל האָט געפֿונען אַן אמתן איבערגעגעבנסטן פֿרײַנט, איז געװען, װי דער לעזער קאָן זיך שטױסן, סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש.

דעם אַפּטײקערס זונדל האָט נישט געװאַרט, ביז שאָסטעפּאַל װעט קומען צו אים און װעט אים בעטן, ער זאָל עפּעס טאָז. סאַשאַ, װיבאַלד ער האָט נאָר דערהערט, אַז בײַנאַכט האָט מען צוגענומען טאַמאַראַן, איז ער גלײַך אַרױפֿגעלאָפֿן אַרױף צו שאָסטעפּאַלן און האָט געטראָפֿן די אומגליקלעכע מוטער, שיװקע שאָסטעפּאַל, אין אַזאַ לאַגע, װאָס מע האָט געמוזט רופֿן באַלד אַ דאָקטער, מינטערן און ברענגען רפֿואות פֿון דער אַפּטײק, און שפּעטער, אַז דער פֿאָטער איז געקומען פֿון זײַן גליקלעכער רײַזע איבער זײַנע קריסטלעכע און ייִדישע גוטע פֿרײַנט און איז אַרײַנגעפֿאַלן אין שטוב אַרײַן מיט אַזאַ פּנים, װאָס מע האָט פֿאַרשפּאָרט װערטער, ― האָט סאַשאַ זיך אַלײן אַרױסגערופֿן, אַז טאָמער דאַרף מען ערגעץ גײן געװאָר װערן ― גײט ער; טאָמער דאַרף מען אָנװענדן פּראָטעקציעס, אױסנוצן זכות־אָבֿות, האָט ער אַ װעג דורך זײַן פֿאָטער. דער אַפּטײקער האָט פֿיל באַקאַנטע קריסטן, אָפֿיצירן, װאָס ער שפּילט מיט זײ אין קאָרטן…

― שאַט! ― האָט אַ זאָג געטאָן סאַשאַ און האָט זיך געגעבן אַ פּאַטש אין שטערן. ― איך האָב! איך האָב! בײַ מײַן פֿאָטער איז דאָ

אַ באַקאַנטע פּערזאָן, אַן אַלטע „באַרישני“, נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ הײסט זי, זי קומט צו אונדז אַלע טאָג אין דער אַפּטײק. האָט די נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ אַ ברודער אַ זשאַנדאַרמסקי ראָטמײַסטער, װאָס ער מוז װיסן אַלץ. אױב איר װעט מיר דערלױבן, טו איך שױן אַ גײ צו דער נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ… איך בין בײַ איר אַ גאַנצער חשובֿ…

― אױב איך װעל אײַך דערלױבן? ― זאָגט איציקל שאָסטעפּאַל און קאָן מער נישט רײדן, און װען ער זאָל זיך נישט שעמען פֿאַרן אַפּטײקערס זונדל, װאָלט ער אים געפֿאַלן אױפֿן האַלדז קושן, װאָרעם ער פֿילט, אַז ער, סאַשאַ, איז אים אַ פֿרײַנט, אַן אמתער, אַן איבערגעגעבענער פֿרײַנט, דער אײנציקער צװישן אַלע גוטע פֿרײַנט! …

סאַשאַ איז אַװעק צו דער „אַלטער באַרישני“ און האָט זי געטראָפֿן בײַ זיך אין גאָרטן איבערזעצן קװײטן. דערזען דעם יונגן סאַפֿראַנאָװיטש, האָט זי זיך אױפֿגעהױבן פֿון איר אַרבעט און איז אים געגאַנגען אַקעגן מיט אַ שײנעם „גוט־מאָרגן“, אים אױסגערעדט, פֿאַרװאָס ער קומט נישט אָפֿט אַהער, אין דעם קלײנינקן גן־עדן, װאָס זי אַלײן מיט אירע אײגענע הענט האָט באַשאַפֿן. דאָ האָט אים נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ מיט איר הענטל באַװיזן באמת אַ קלײנעם גן־עדן פֿון פֿאַרשײדענע בלומען, װאָס שמעקן, יונגע בײמלעך, װאָס בליִען, סאַמעטן גראָז, װאָס בעט זיך, מע זאָל דאָס אַ גלעט טאָן, און געלע שמאָלע סטעזשקעלעך, מיט זאַמד אױסגעשיט, װאָס ציִען זיך, װי געלע סטענגעס אױף גרין זײַדנצײַג, מיט בלומען באַפּוצט פֿון דער מילדער האַנט פֿון דער דאָזיקער פֿעע, אָדער פּרינצעסין פֿון גן־עדן, נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ. עס איז נאָר געװען אַן עבֿירה און אַ פֿאַרדראָס, װאָס די פֿעע, אָדער די פּרינצעסין פֿון דעם גן־עדן, מיט די ברילן אױף דער נאָז, האָט מיט איר גראָבלעכער מאַנצבילשער שטימע גענומען אױסרעכענען, װאָס דאָס קאָסט, װאָס דאָס גאַנצע הױז קאָסט, און װאָס דאָס הױז ברענגט אײַן, און װאָס דער גאָרטן ברענגט אײַן, ― „ס'איז נישט כּדאַי, עס טראָגט נישט אַפֿילו קײן פֿינף פּראָצענט“… אַ פֿעע מיט ברילן… אַ פּרינצעסין מיט פּראָצענט… אַך, װי װינציק דאָס שטימט מיט דעם קלײנינקן גן־עדן!… און סאַשאַ טרעט צו צו זײַן זאַך, װאָס צוליב דעם איז ער געקומען.

די גאַנצע צײַט, װאָס דער יונגער סאַפֿראַנאָװיטש האָט גערעדט, איז די אַלטע „באַרישני“ געשטאַנען, די הענט פֿאַרלײגט אַהינטער, געקוקט דורך די ברילן אַרױף אױפֿן הימל און געהערט מיט קאָפּ. און אַז סאַשאַ האָט געענדיקט, האָט זי אַװעקגעשטעלט די ברילן אױף אים און געזאָגט מיט איר גראָבלעכער מאַנצבילשער שטימע:

― װילט איר, הײסט דאָס, איך זאָל דורך מײַן ברודער אײַך איבערגעבן אַלץ, װאָס באַלאַנגט צו דער געפֿאַנגענער, װיִאַזױ הײסט זי? טאַמאַראַ? אַ פּאָעטישער נאָמען… זײער אַ פּאָעטישער נאָמען!… אָבער, איך מוז אײַך זאָגן, מײַן ליבער יונגערמאַן, אַז די אױפֿגאַבע איז נישט פֿאַר מיר. איר װילט װיסן, פֿאַרװאָס? איך װיל נישט האַנדלען מיט אַ זשאַנדאַרמסקי.

― אײַער ברודער דער ראָטמײַסטער… ― װיל איר סאַשאַ אָפּענטפֿערן.

― מײַן ברודער איז דער זעלבער, װאָס זײ, דער זעלבער זשאַנדאַרם, איך װיל אים נישט קענען! איך װיל זײַן פּנים נישט אָנקוקן!

אױף אַזאַ קלאַפּ האָט זיך סאַשאַ נישט געריכט. סאַשאַ איז אָבער נישט פֿון די מענטשן, װאָס פֿאַרלירן זיך בײַם ערשטן אָפּשטױס. ער האָט אָנגעװענדט אַלע קרעפֿטן. ער האָט אָנגעשיקט אױך זײַן פֿאָטער אױף דער „אַלטער מױד“, און ער האָט געפּועלט, אַז זי זאָל זיך איבערבעטן צוליב דעם מיט איר ברודער דעם זשאַנדאַרמסקי ראָטמײַסטער. און עס איז נישט אַװעקגעגאַנגען קײן עטלעכע טעג, האָט נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ געבראַכט צו טראָגן אין דער אַפּטײק אַרײַן אַ גאַנצן פּאַק מיט נײַס, פֿאַרדרײטע, פֿאַרפּלאָנטערטע, פֿאַרקריפּלטע, דער רוח אַלײן קאָן דאָ ברעכן דעם קאָפּ: עפּעס אַ מײדל, װאָס האָט זיך אױפֿגעהאַנגען אין טורמע… און אַ באַקאַנטשאַפֿט מיט אַ מענטשן, װאָס האָט אַװעקגעשיקט אײנעם אױף יענער װעלט…

― דער שװאַרצער יאָר זאָל זײ װיסן דאָרטן! זאָלן זײ אײַך אַלע ברעכן די קעפּ! און מיך זאָלט איר לאָזן צורו און נישט בעטן מער, איך זאָל מיר שמוצן די הענט! און פֿאָלגט מיר, יונגערמאַן, טוט אַ שפּײַ אױף דעם גאַנצן עסק און קומט בעסער צו מיר אין גאָרטן הײַנט, װעל איך אײַך מכבד זײַן מיט „שפּאָנקעס“, מײַן אײגענע פֿלאַנצונג, איך האָט נאָך אַזעלכע שפּאָנקעס נישט געגעסן! װען איך האָב אַזעלכע בײמער אַ סך, װאָלט איך געקאָנט פֿאַרגרעסערן די הכנסה פֿונעם גאָרטן אין צװײען, אױב נישט אין דרײַען… זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש האָט איבערגעגעבן טאַמאַראַס פֿאָטער די דאָזיקע ידיעה אין זײער אַן אײדעלער פֿאָרעם, אָדער װי זײַן פֿאָטער דער אַפּטײקער האָט זיך אױסגעדריקט אױף זײַן אַפּטײק־לשון: „אַ ביטערע פּיל אײַנגעװיקלט אין גאָלד“. ער האָט געמאַכט די גאַנצע געשיכטע צו קלײן געלט, און אַז איציקל שאָסטעפּאַל האָט מיט שרעק און מיט האָפֿענונג אױסגעהערט די דאָזיקע באַפּוצטע געשיכטע, האָט אים דאָס פּנים געשײַנט, די אױגן געלױכטן, װי בײַ אַ קלײן קינד, װאָס מע האָט נאָר װאָס באַשטראָפֿט און איבערגעבעטן מיט אַ שפּילעכל: „ער װײס שױן, ער פֿאַרשטײט שױן ― אַלץ איבער אָט דעם ראָמאַנענקאָ, ימח־שמו־וזכרו“…

פֿון יענעם טאָג האָט סאַשאַ נישט גערוט. ער האָט דורכגעשלאָגן, װי ער אַלײן האָט זיך אױסגעדריקט, אײַזערנע מױערן, און זיך באַקאַנט מיט אַזעלכע מענטשן, װאָס ער װאָלט זײַנע יאָרן אױסגעלעבט און װאָלט זײ נישט געקענט. ער איז געװאָר געװאָרן סודות… עס אין אים געראָטן, געװײנטלעך, פֿאַר געלט (שאָסטעפּאַל האָט נישט געזשאַלעװעט קײן געלט), צו לײענען אַ קאָפּיע פֿון טאַמאַראַס בריװ צו אײנעם אַ חבֿרהמאַן מיטן נאָמען מאַרטשענקאָ. אַ בריװ אַ הײסער, אַ פֿלאַם־פֿײַעריקער בריװ… סאַשאַ װאָלט זיך גערעכנט גליקלעך, װען טאַמאַראַ שרײַבט צו אים, צו סאַשאַן אַזאַ בריװ… ער האָט נעבעך אַלץ געמוזט אַראָפּשלינגען, נאָר עס האָט זיך נישט געהאַנדלט דאָ אום זײַנע אײגענע געפֿילן צו טאַמאַראַן; דאָ איז געװען נײטיק אַרױסצורײַסן זי פֿון די אײַזערנע נעגל, אַרױסשלעפּן זי פֿונעם אָפּגרונט, אין װעלכן זי איז אַרײַן און אין װעלכן זי האָט װאָס װײַטער אַלץ מער געזונקען. עס האָט זיך בײַ זײ געװיקלט אײן ענין אינעם אַנדערן: דער נאָמען מאַרטשענקאָ איז געװען געבונדן מיט ראָמאַנענקאָ. ראָמאַנענקאָ־מאַרטשענקאָ איז געװען אײַנגעפּלאָנטעט אין דער געשיכטע פֿון מאַשאַ באַשעװיטש, װאָס האָט אַזױ טראַגיש געמאַכט אַ סוף צו איר לעבן אין טורמע…

אַן אָפֿטער גאַסט איז געװאָרן איציקל שאָסטעפּאַל בײַ זײַן שכן דעם אַפּטײקער אין הױז… ער האָט זיך באַפֿרײַנדעט נישט נאָר מיטן אַפּטײקערס זונדל, נאָר אױך מיטן אַפּטײקער אַלײן, און מיט סאַשאַס חבֿר, קעסלער. עס איז געװען צו זען אַלע פֿאַרנאַכט בײַם אַפּטײקער אין שטוב אַ קלײנע אַסיפֿה פֿון הײמישע מענטשן: סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש, איציקל שאָסטעפּאַל, סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש און זײַן חבֿר שמעון קעסלער, און מע האָט גערעדט נאָר פֿון אײן פּערזאָן ― פֿון טאַמאַראַן, און נאָר פֿון אײן זאַך ― פֿון איר באַפֿרײַונג.

― דו װײסט, װאָס איך װעל דיר זאָגן? ― אַזױ מאַכט איציקל שאָסטעפּאַל צו זײַן פֿרױ שיװקע. ― אָט דער סאַפֿראַנאָװיטש (שױן אױס , אַפּטײקער“) איז אַ גאַנץ װױל מענטשל. מיר איז געפֿעלן, װיִאַזױ ער פֿירט זיך מיט זײַן זון (שױן אױס „זונדל“, נאָר „זון“!), װיִאַזױ ער גיט אים אָפּ כּבֿוד און װיִאַזױ ער האָט אים ליב ― און ס'איז טאַקע דאָ װעמען!…

אױך דער אַפּטײקער האָט געביטן די מײנונג אױף זײַן שכן שאָסטעפּאַל. ער זאָגט צו זײַן זון:

― אַ רחמנות נעבעך אױף אונדזער שאָסטעפּאַל! (שױן אױס „ייִדאַש“!) ער איז גאָרנישט אַזאַ װילדער מענטש, כ'לעבן!

קאַפּיטל 7.
אַלצדינג רוט

מיט ריזנטריט איז זיך די באַװעגונג געגאַנגען איר װעג איבער אַלע שטעט און שטעטלעך אין אײן גרױסן װידער־קול, אין װעלכן עס האָט אָפּגעקלונגען דאָס אײנציקע װאָרט פֿרײַהײט… אַלע רעדער פֿון דער גרױסער לאַנד־מאַשין האָבן זיך װי דורך אַ באַפֿעל פֿון אַ גרױסן מעכאַניק, אָדער דורך אַ כּישוף פֿון אַ צױבער־שטעקן, אָפּגעשטעלט, און אַלץ איז װי פֿאַרשטאָרבן געװאָרן, און אַ מאָדנע רו און אַ מערקװירדיקע שטילקײט איז אַרײַנגעטראָטן אין גאַנצן לאַנד, אַ מין נאַטירלעכער פֿײַערטאָג, אַ גרױסער יום־טובֿ, נישט אַזאַ יום־טובֿ, װאָס ס'איז איבערגעגעבן געװאָרן צו די מענטשן בירושה, נאָר אַזאַ מין יום־טובֿ, װאָס מענטשן אַלײן האָבן אים באַשאַפֿן, װאָס מענטשן אַלײן האָבן, נאָך אַ סך יאָרן שװער אַרבעטן און נאָך אַ סך יאָרן זיך אַרומרײַסן אײנער מיטן אַנדערן, מיטאַמאָל אים, דעם יום־טובֿ, אַרױסגערופֿן אין לעבן, האָבן זיך פֿאַראײניקט אונטער אײן אידעע און זיך צונױפֿגעקליבן אַלע אין אײן אָרט און געזאָגט צו זיך אַלײן: הײַנט זאָל זײַן שבת־וינפֿש ― גערוט און אױסגערוט!…

― אַ גוט יום־טובֿ אײַך! ― האָט געזאָגט יודל קטנתּי, אַרײַנגעפֿאַלן צו נחמיה דעם שוסטער מיט אַזאַ יום־טובֿדיק אױסזען, װי סײַדן שׂימחת־תּורה קאָן אַ ייִד זײַן אַזױ בגילופֿין. אפֿשר איז דאָס געװען דערפֿאַר, װײַל יודל קטנתּי איז שױן געװען אין אַ פּאָר ערטלעך בײַ באַקאַנטע בעלי־מלאָכות און געטרונקען לחײם לכּבֿוד דעם גרױסן יום־טובֿ, װאָס „מיר בעלי־מלאָכות“ האָבן געמאַכט? און אפֿשר איז דאָס געװען דערפֿאַר, װײַל זײַן „זוגתי“ (אַזױ האָט ער זי גערופֿן: „מײַן זוגתי“) האָט אים אַרױסגעטריבן, ער זאָל גײן קריגן ערגעץ אױף שבת? און אפֿשר איז די פֿרײלעכקײט אים געקומען דערפֿון, װאָס זײן „קדיש“ איז איבערגעפֿירט געװאָרן פֿון אײן געפֿענקעניש אינעם אַנדערן, און ס'איז אַ סבֿרה, אַז מע זאָל אים מישפּטן מיט פֿעלד־געריכט, אָדער, װי יודל רופֿט דאָס אָן, „בחסד־ובֿרחמים ― מיט יושר און מיט סאָװעסט, אַ שטריקל אױפֿן האַלדז און פּאָזשאַלױטע אוּװ קאַזנאַוпожалуйте ув казнау : ברוך־הבא אין מלוכה־קאַסע“?…

― אַ מיצװה, זאָל זיך אַ הונט נישט גלוסטן קײן המן־טאַש, אַז ער הערט נישט די מגילה!

אַזױ לאָזט אױס יודל קטנתּי מיט זײַן בלומענשפּראַך און באַקומט אַ פּאָרציע פֿון נחמיה דעם שוסטערס װײַב, זיסל:

― אַ חרפּה און אַ בושה אין אײַער װײַטן האַלדז אַרײַן! װי שעמט זיך דאָס נישט אַ ייִד הײַנטיקע צײַטן רײדן אַזעלכע װערטער און מאַכן חוזק פֿון אַן אײגענעם זון, װאָס האָט אײַנגעשטעלט זײַן לעבן פֿאַר אײַך און פֿאַר מיר און פֿאַר אונדז אַלעמען? אײַער גליק, װאָס מײַנע קינדער זײַנען איצט נישטאָ אין דער הײם; מײַן חײם װאָלט אײַך געגעבן אַ פּעטשאַטעק, אַז ס'װאָלט אײַך פֿינצטער געװאָרן אין בײדע אױגן!

― װאָט טיבעвот тебе: אָט פֿאַר דיר יוצר־המאורות! ― זאָגט יודל קטנתּי, און נחמיה דער שוסטער זעצט דאָס איבער אױף ייִדיש:

― אָט האָסטו דיר אַ חתונה!

― װאָס דען? זעצט זיך אַװעק אַזאַ ייִד אָפּלאַכן פֿון זײַן אײגן קינד, װאָס איז זיך מפֿקיר פֿאַר דער װעלט…

― פֿאַר דער װעלט? ― זאָגט יודל. ― די „װעלט“ האָט, הײסט עס אַרײַנגעשיקט אַ בריװל צו מײַן זון: „ידידי רב װעלװל! חנה כּפֿי כּאַשר אַזױ װי איך, „װעלט“, בין פֿאַרבײַ, איך דאַרף האָבן פֿרײַהײט, לכן בקשתּי, זאָלסט זיך מטריח זײַן צו מיר למען־השם מיט נחמיה דעם שוסטערס צװײ בנים און מיט חוה דער ייִדענעס קדיש, און מיט נאָך אַזעלכע אַנשי־חיל פֿון אונדזער פֿאָלק עמך… שאַ! ברוך־הבא, אַ ייִד רב ליפּאַ!…

דאָס איז געװען ליפּאַ באַשעװיטש.

װען יודל קטנתּי זאָל נישט געבן צו װיסן, אַז דאָס איז ליפּאַ באַשעװיטש, װאָלט מען אים זיכער נישט דערקענט. אַזױ שטאַרק האָט זיך דער אָרעמער „האָלץ־ייִד“ איבערגעביטן. זײַן בעזעמדיקע באָרד איז געװאָרן װײַס װי שנײ און צעשפּרײט אין דער ברײט איבערן גאַנצן פּנים. און דאָס פּנים אַלײן איז געװאָרן מאָדנע געל־גלאַנצנדיק און געקנײטשט, װי אַ צעקנײטשטע מגילה אױף דער לינקער זײַט. דער שטערן האָט זיך אַרױפֿגערוקט אַרױף מיט צװײ גאַנץ טיפֿע װינקלען. דאָס היטל טראָגט ער איבער די אױגן, דאָס האַרץ בײַ אים איז צעכראַסטעט, די קאַפּאָטע איז צעפֿליקט, אײן אַרבל אױסגעריסן, און אַ גרױסן שטעקן אין האַנט טראָגט ער, און די אױגן בײַ אים ברענען װי קױלן, קוקן אין אײן פּינטל אַרײַן, און רײדן רעדט ער מיט אַ ניגון, אָן אַן אָפּשטעל, שטײט נישט אױף אײן אָרט, גײט פֿון אײן שטוב אין דער אַנדערער און װעקט דעם עולם, גרײט אים צו צום גרױסן אומגליק, צום אױסגוס, צום שטורעם, װאָס קומט אױף דער װעלט.

― הערט צו, פֿעלקער! ― אַזױ האָט ליפּאַ אָנגעהױבן מיט אַ ניגון פֿון פּסוק, אַז ער איז אַרײַנגעקומען צו נחמיה דעם שוסטער. ― פֿאַרנעמט, איר מענטשן פֿון דער װעלט, װאָס מײַן מױל טוט צו אײַך רײדן אַצינד. װאַכט אױף פֿון אײַער שלאָף, הײבט אױף אײַערע אױגן אַרױף און אַראָפּ, אַרום און אַרום, און זעט, װי עס כמאַרעט זיך דער הימל. שװאַרצע װאָלקנס טראָגן זיך אין דער לופֿטן, דער װינט טוט זײ טרײַבן מיט גרױס אײַלעניש, און זײ פֿאַרדעקן דעם גאַנצן הימל. אָט באַלד ברעכט אױס אַ שטורעם, אָט באַלד קנאַלט אױס אַ דונער און עס טוט אַ זעץ אַ רעגן, אַ שלאַקסרעגן, אָבער נישט קײן רעגן פֿון װאַסער, נאָר אַ רעגן פֿון בלוט. עס פֿליסן טײַכן, טײַכן פֿון בלוט לױפֿן באַרג־אַראָפּ, פֿילן אָן די הײַזער, טרײַבן אַרױס די מענטשן אױף דער גאַס, לױפֿן אַרום װי משוגעים, שרײַען און פּילדערן, קוקן אַרױף, גײען ביזן האַלדז אין בלוט און רופֿן צו גאָט, ער זאָל זײ העלפֿן. אָבער ער הערט נישט, דער גאָט, ער איז אַ גאָט פֿון נקמה. ער קאָן אײַך נישט פֿאַרגעסן אײַערע זינד און אײַער שולד, װאָס איר טוט פֿאַלשן, נאַרן אײנער דעם אַנדערן, שװינדלען און ליגנערן און פֿאַרגיסן אומזיסטיק בלוט…

― אָט װעט איר באַלד הערן, װי ער װעט אױסלאָזן מיט אַ מאָדנעם געזאַנג! ― אַזױ באַמערקט יודל קטנתּי, און ער האָט געטראָפֿן: ליפּאַ באַשעװיטש פֿאַלט אַרײַן פֿונעם פֿריִעריקן נוסח אינעם נוסח פֿון קינות און לאָזט אױס זײַן דרשה אַזױ:

― זאַמלט אײַך צונױף אַלע, אײדער עס קומט דער בלוטיקער מבול אױף דער װעלט, טוט תּשובֿה, זײַט מתפּלל און זאָגט: אָנאָ ד' הושיעה־נא ― עגעדען, מאַגעדען, מאַגדאַדען! עעעעעגעדען, מאַגעדען, מאַגדאַאַאַאַדען!!!…

― רב ליפּאַ! אפֿשר װעט איר עפּעס עסן? ― פֿרעגט אים נחמיה דעם שוסטערס װײַב.

― עסן? ― פֿרעגט ליפּאַ און פֿאַלט אַרײַן צוריק אין זײַן פֿריִעריקן נבֿיאותדיקן טאָן אַרײַן. ― אײַער אײגן פֿלײש װעט איר עסן, אײנס דאָס אַנדערע לעבעדיקערהײט, אַ מוטער װעט אױפֿפֿרעסן איר אײגן קינד, און קינדער װעלן מאַכן אַ סעודה פֿון זײערע עלטערן, אַ ברודער װעט פֿאַרקױפֿן זײַן אײגענע שװעסטער, אַ חתן ― זײַן כּלה. עס װעט אױסגעמעקט װערן דאָס װאָרט „רחמנות“ פֿון דער װעלט, ביז גאָטס צאָרן װעט נישט אױסגעגאָסן װערן אין אַ גרױס דערטרינקעניש, אַ מבול פֿון בלוט און פֿון טרערן. דאָס זײַנען די טרערן פֿון אַלמנות און יתומים, פֿון אַלטע פֿאָטער און מוטער, פֿון שװעסטער און ברידער, װאָס האָבן זיך געלאָזט פּײַניקן פֿון די אומרײנע רשעים און האָבן נישט געװאָלט רופֿן צו גאָט און לױבן זײַן נאָמען און זינגען צו אים אױף אַ קול: עגעדען, מאַגעדען, מאַגדאַדען! עעגעדען, מאַגעדען, מאַאַגדאַאַדען! עעעעעגעדען, מאַגעדען, מאַגדאאַאַאַדען!!!…

― װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא און װוּ איר האָט אַ שׂונא און אױף אַלע גױיִשע שׂונאים געזאָגט געװאָרן אַזאַ סוף, רבונו של עולם!

אַזױ זאָגט זיסל די שוסטערין און װישט די אױגן מיטן פֿאַרטעך. ליפּאַ באַשעװיטש הערט נישט אױף צו זאָגן נבֿיאות אַלץ מיט דעם זעלבן נוסח:

― זעט איר דען נישט, װי עס פֿאַלן שטײנער פֿונעם הימל? פֿײַעריקע שטײנער, פּעך און שװעבל, און פֿעדערן, פֿעדערן, פֿעדערן אָן אַ שיעור? הערט איר דען נישט קײן געשרײ פֿון געשענדטע װײַבער, פֿון צעריסענע קינדער, און פֿון אַלטע לײַט מיט טשװעקעס אין מוח? זעט איר דען נישט קײן אױפֿגעשניטענע בײַכער, אָנגעפֿילט מיט לעבעדיקע קעץ?…

― זאָל שױן זײַן גענוג, רב ליפּאַ, גײט אײַך געזונטערהײט! ― זאָגט צו אים זיסל און באַגלײט אים אַרױס פֿון דער טיר. און עס הערט זיך נאָך פֿון יענער זײַט ליפּאַס געזאַנג אַלץ מיטן אײגענעם טרױעריקן נוסח פֿון קינות: „עגעדען, מאַגעדען, מאַגדאַדען! ''…

קאַפּיטל 8.
מזל־טובֿ! גוט יום־טובֿ!

װאָס האָט זיך אַזעלכעס געטראָפֿן? פֿון װאַנען האָבן זיך גענומען אַזױ פֿיל מענטשן אױף דער גאַס? װאָס לױפֿן דאָס אַרום פֿון גאַנץ פֿרי אָן סטודענטן מיט לאַנגע פּאַפּירן אין די הענט און טײלן יעדן אײנציקן, װעמען זײ באַגעגענען, פֿראַנק און פֿרײַ? װאָס נעמט מען זיך אַרום אינמיטן גאַס? װאָס קושט מען זיך? װאָס גראַטולירט מען זיך? װאָס גיט מען זיך אָפּ מזל־טובֿ? און װוּ איז ערגעץ פּאָליציע? פֿאַרװאָס זעט מען נישט קײן סאָלדאַטן, קאָזאַקן, זשאַנדאַרמען?…

די גאַסן װערן אַלע מינוט פֿולער, מענטשן ― מערער. קײן טראַמװײַ, קײן דראָזשקעס זעט מען נישט פֿאָרן. אַלץ באַװעגט זיך, אַלצדינג גײט. בײדע זײַטן טראָטואַרן און די גאַנצע גאַס אינמיטן זײַנען געפּאַקט מיט מענטשן. און די פּנימער פֿון די מענטשן לײַכטן. און אָנגעטאָן איז מען יום־טובֿדיק. און רױטע בענדלעך האָט מען זיך צוגעשפּיליעט אױפֿן האַרצן. און רױטע פֿאָנען האָט מען אױפֿגעהאָנגען אױף די באַלקאָנען, רױטע קװײטן אױף די פֿענצטער. אָט האָט זיך אָפּגעשטעלט אַ מײדל מיט אַ רױט זײַדן טיכל אױפֿן קאָפּ. אין אײן מאָמענט רײַסט זי אַראָפּ פֿון קאָפּ דאָס רױטע טיכל, צערײַסט דאָס אױף אַ סך קלײנע שטיקלעך, צעטײלט זײ צװישן די סטודענטן, װאָס רינגלען זי אַרום פֿון אַלע זײַטן און רײַסן די רױטע שטיקלעך בײַ איר פֿון די הענט. אַלע זײַנען יום־טובֿדיק, פֿרײלעך, אָבער ערנסט. ס'איז פֿאָרגעקומען עפּעס אַ גרױסע, אַ מוראדיק־גרױסע זאַך…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איציקל שאָסטעפּאַל איז נאָך געשלאָפֿן, אַז מע האָט אָנגעקלאַפּט צו אים אין דער טיר אַרײַן.

― װער איז? ― האָט זיך געלאָזט הערן איציקלס קול.

― ס'איז איך, סאַפֿראַנאָװיטש.

― סאַשאַ? װאָס איז דאָרטן?

― מזל־טובֿ, קאָנסטיטוציע!

― װאָס?

― אַ קאָנסטיטוציע האָט מען אונדז געשענקט… שטײט אױף, עס קערט זיך די װעלט!

― שיװקע, דו הערסט?

― װײ איז מיר! װאָס האָט זיך געטראָפֿן?

― קאָנסטיטוציע!…

― איך בעט אײַך, זאָלט איר געזונט זײן, װאָס איז דאָס אַזעלכעס? ― זאָגט שיװקע צו סאַשאַן, און איציקל װערט אין כּעס, מאַכט מיט די הענט און גיט איר צו פֿאַרשטײן אױף די פֿינגער:

― װאָס פֿאַרשטײסטו נישט? קאָנסטיטוציע הײסט אַ קאָנסטיטוציע!

און איציקל דרײט אױס דעם קאָפּ צו סאַשאַן, װי אײנער רעדט: „גײט טענהט מיט אַ ייִדענע!“ סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש אָבער האָט געדולד און גיט צו פֿאַרשטײן דער מאַדאַם שאָסטעפּאַל, װאָס הײסט דאָס קאָנסטיטוציע, און ער גיט צו, אַז װי באַלד מע האָט אונדז געגעבן אַ קאָנסטיטוציע, קאָנען מיר האָפֿן אױף אַמנעסטיע.

― איר פֿאַרשטײט? אין אַ פּאָר שעה אַרום װעלן מיר האָבן די זכיה צו זען טאַמאַראַן פֿרײַ אָט־דאָ־אָ אין שטוב! סאַשאַ זאָגט דאָס מיט אַזאַ איבערצײַגונג, אַז די פֿאָטער־און־מוטער קוקן זיך איבער אײנס מיט דאָס אַנדערע, קאָנען זיך נישט אײַנהאַלטן און צעװײנען זיך. ער געזעגנט זיך אָפּ אױף גיך און לױפֿט אַרױס און באַגעגנט זיך אױף די טרעפּ מיטן פֿאָטער.

― סאַשאַ? פֿון װאַנען איז?

― פֿון די שאָסטעפּאַלס.

― האַסט זײ אָנגעזאָגט די בשׂורה?

― נו געװיס.

― װאָס האָב איך דיר געזאָגט?

― װאָס האָסטו מיר געזאָגט?

― קאָנסטיטוציע!…

― װאַרט אױס, פּאַפּאַ, ביסט נאָך נישט פֿאַרטיק.

― װאָס רעדסטו, סאַשאַ, גאָט איז מיט דיר! אָט איז די צײַטונג, נאַ לײען!

― איך האָב שױן געלײענט, געלײענט…

― נו?

― נו ― נו!…

קײן װערטער האָט מען מער נישט באַדאַרפֿט. דער פֿאָטער האָט פֿאַרשטאַנען, װאָס דער זון מײנט. ער קען אים. דער אַפּטײקער איז אױסער זיך פֿון סאַשאַס ענטפֿער. ער האָט אױפֿגעשטעלט אױף אים די בלױע ברילן און װיל אים עפּעס זאָגן, קומט אָן די „אַלטע מױד“ מיטן הונט העקטאָר און פֿאַלט אַרױף דעם אַפּטײקער אױפֿן האַלדז און קושט זיך מיט אים און גראַטולירט אים מיט דער קאָנסטיטוציע און זאָגט, אַז איצטער זײַנען אַלע מענטשן גלײַך… און װיל זיך צעקושן אױך מיטן אַפּטײקערס זון. קומט אָן פֿון דער אַנדערער זײַט קעסלער און שלעפּט אים אַװעק, און נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ בלײַבט מיטן אַפּטײקער אין צװײען, און זי קוקט אַרױף דורך אירע ברילן, און עס לאָזט זיך הערן איר מאַנצבילשע שטימע:

― זעט נאָר װאָס דאָרטן טוט זיך!

דאָס, װאָס זײ האָבן דערזען, לאָזט זיך נישט באַשרײַבן אַזױ גרינג. דאָס איז געװען אַ מבול פֿון מענטשן, װאָס האָבן זיך צונױפֿגעגאָסן אינאײנעם מיט די גאַסן, און צוזאַמען מיט די גאַסן האָבן זײ געװאַקסן און באַװעגט זיך. נישט מענטשן זײַנען געגאַנגען, נאָר גאַסן, גאַנצע גאַסן, און קעפּ, געדיכט װי זאַנגען איז פֿעלד, האָבן זיך געװיגט קױם־קױם, װי עס װיגן זיך די זאַנגען פֿון אַ קלײן לײַכט װינטל, און פֿאָנען האָבן געפֿלאַטערט איבער די קעפּ, און די באַלקאָנען פֿון די הײַזער מיט די דעכער און מיט די פֿענצטער זײַנען געװען באַהאַנגען מיט רױטן און באַזעצט מיט מענטשן, און אַלצדינג איז געװען צונױפֿגעגאָסן אינאײנעם: מענער און פֿרױען און קינדער, און קריסטן און ייִדן. און שטיל איז געװען און רויִק און יום־טובֿדיק, װי יום־טובֿ אין אַ מקום־קדוש. און קײן זכר פֿון פּאָליציע איז נישט געװעזן. און כאָטש ס'איז געװען אַן אָקטאָבער־טאָג, האָט די זון געמאַכט שלום מיט דער ערד צוליב דעם גרױסן יום־טובֿ אױף דעם דאָזיקן טאָג און האָט געלױכטן, געשײַנט און געװאַרעמט, װי אינעם שענסטן זומער־טאָג. און פֿון די זײַטיקע גאַסן זײַנען אױסגעװאַקסן נײַע ימים פֿון מענטשן מיט פֿאָנען און האָבן זיך צונױפֿגעגאָסן אינעם גרױסן מבול פֿון קעפּ, און אַלע אינאײנעם האָבן שטורעמדיק באַגריסט דעם גרױסן יום־טובֿ, דעם ערשטן פֿרײַהײטס־טאָג אינעם גרױסן לאַנד. און עס האָבן זיך געהערט פֿאַרשײדענע לידער און געזאַנגען. און עס האָבן זיך אַרױסגעריסן אַלעמאָל פֿאַרשײדענע װערטער און אױסגעשרײען. נאָר אָפֿטער פֿון אַלע װערטער האָט מען געקאָנט הערן דאָס װאָרט: „קאָנסטיטוציע!“ „קאָנסטיטוציע!“

טױזנטער קולות האָבן זיך אַרױסגעריסן פֿון טױזנטער העלדזער און האָבן אָנגעפֿילט די לופֿט מיט דעם אײנציקן ליבן טײַערן װאָרט: „קאָנסטיטוציע!“

עס האָט זיך אױסגעװיזן, אַז נישט נאָר די מענטשן ― די הײַזער, די דעכער, די גאַסן, די בײמער, די שטאָט, די שטײנער האָבן געשריגן „קאָנסטיטוציע!“ עס האָט זיך געדאַכט, אַז אױך די ערד ציטערט און שרײַט: „קאָנסטיטוציע!“

אײנער פֿון דעם גאַנצן מבול מיט מענטשן איז אַרױפֿגעשפּרונגען אױף אַן איבערגעקערטן פֿאַס און האָט אױסגעדונערט מיט אַ גראָבער באַסאָװער שטימע, אין װעלכער ס'איז געװען צו דערקענען דעם באַװאַקסענעם פּאַרשױן מישאַ בערעזניאַק־נײַדיטש.

― בירגער! דאָס ערשטע מאָל װערט איר אָנגערופֿן מיט דעם דאָזיקן פֿרײַען נאָמען „בירגער“! דערלױבט מיר, אַן אומבאַקאַנטן, צו גראַטולירן אײַך מיט דעם גרױסן יום־טובֿ, מיט דעם גרױסן טריומף. בירגער! מיר פֿײַערן אונדזער טריומף, מיר פֿרײען זיך מיט אונדזער יום־טובֿ! פֿאַרגעסט אָבער נישט אונדזערע קעמפֿער, די, װעלכע האָבן פֿאַרגאָסן זײער בלוט, די, װעלכע האָבן געשענקט זײער לעבן, די, װעלכע האָבן אַװעקגעטראָגן זײערע קעפּ אױפֿן עשאַפֿאָט פֿאַר אונדז און פֿאַר אונדזער פֿרײַהײט. אױף די קני זאָלט איר פֿאַלן, אַלע ביז אײנעם!

און דער גאַנצער מבול מענטשן שטעלט זיך אַװעק, װי אײן מענטש, אױף די קני, און דער רעדנער טוט דאָס אײגענע אױף דעם איבערגעקערטן פֿאַס, הײבט אױף די האַנט און לאָזט אַרױס מיט זײַן באַסאָװער שטימע דאָס געװיסע טרױער־ליד:

„װי זשערטװאָיו פּאַליвы жертвою пали: ביסט געפֿאַלן אַ קרבן ―
איר זענט אַ קרבן געפֿאַלן“…

און דער גאַנצער מבול פֿון מענטשן כאַפּט אונטער, װי אײן מענטש, דאָס דאָזיקע טרױער־ליד, און עס לאָזן זיך אַראָפּ די רױטע פֿאָנען, און אַלע קעפּ זײַנען אָנגעבױגן, און אַלע זינגען, און פֿיל־פֿיל װײנען, װאָרעם פֿיל־פֿיל האָבן אײגענע און באַקאַנטע, װאָס זײַנען געפֿאַלן… און אַ הײליקע שטילקײט װערט פֿאַרשפּרײט איבער דעם מבול פֿון אָפּגעדעקטע קעפּ פֿון די אַלע מענטשן, װאָס האָבן זיך דאָ צונױפֿגעזאַמלט אינעם נאָמען פֿון דער פֿרײַהײט…

און אַז דער רעדנער שטעלט זיך אױף די פֿיס, שטײט אױף מיט אים דער גאַנצער מבול פֿון מענטשן, און זײַן באַסאָװע שטימע דונערט װײַטער:

― בירגער! מיר האָבן אָפּגעגעבן אונדזער חובֿ צו די געפֿאַלענע קעמפֿער. איצט דאַרפֿן מיר זיך דערמאַנען אָן די קעמפֿער, װעלכע זײַנען נאָך נישט געפֿאַלן. זײ לעבן נאָך און מוטשען זיך אין די ענגע פֿינצטערע טורמעס. אָן זײ( דערמאָנט אײַך. זײ װײסן נאָך נישט פֿון אונדזער גרױסן יום־טובֿ, װאָס זײ האָבן אונדז באַשאַפֿן. צו זײ, צו זײ לאָמיר גײן! צו די מאַרטירער פֿאַר אונדזער פֿרײַהײט לאָמיר קומען! אַלע, װי אײן מענטש, לאָמיר זיך לאָזן צו די טורמעס. קײן אײנציקער זאָל נישט בלײַבן דאָ. אַמנעסטיע לאָמיר פֿאָדערן פֿאַר אונדזערע שװעסטער און ברידער! באַפֿרײַען זאָל מען זײ באַלד, די רגע, די טירן עפֿענען און אַרױסלאָזן די

אומשולדיקע. און זאָל מען אונדז באַגעגענען מיט פֿײַער, װעלן מיר אַלע פֿאַלן. צו די טורמעס, בירגער, צו די טורמעס!

― הורררררראַ!!! ― קאַטשעט זיך אַ הילך פֿונעם מבול מיט מענטשן פֿון אײן עק שטאָט ביזן אַנדערן, און גאַנצע כװאַליעס קעפּ טראָגן זיך אַהין, צו די טורמעס!

די ערד, װאָס טראָגט אױף זיך די דאָזיקע אַלטע שטאָט, האָט נאָך קײנמאָל נישט געהערט אַזאַ הילך, פֿון װעלכע מױערן קאָנען צעשפּאָלטן װערן. דער הימל, װאָס דעקט איבער די דאָזיקע ערד, האָט נאָך קײנמאָל נישט געזען אַזאַ באַװעגונג פֿון מוראַשקעס־מענטשן. און די זון האָט פֿאַרגעסן אַז עס איז אַן אָקטאָבער־טאָג, און האָט אַ צופֿרידענע אַראָפּגעקוקט מיט איר פֿײַעריק פּנים אױף די צעהיצטע גליקלעכע מענטשן, און די גאַנצע נאַטור האָט גענומען אָנטײל אינעם דאָזיקן ליכטיקן הײליקן פֿרײַהײטס־יום־טובֿ.

קאַפּיטל 9.
פֿאַרשטערט דעם יום־טובֿ

חידושים־ונפֿלאָות! װיִאַזױ האָבן זיך מענטשן אינעם דאָזיקן ים, אינעם דאָזיקן מבול, געקאָנט געפֿינען אײנס דאָס אַנדערע? אױף אַזאַ בריהשאַפֿט זײַנען געװען פֿעיִק נאָר אַזעלכע מזיקים, װי סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש און זײַן חבֿר קעסלער. די צװײ חבֿרים האָבן מיטן כּוח פֿון זײערע עלנבױגנס זיך דורכגעשלאָגן אַ װעג און האָבן, גײענדיק צו די טורמעס, זיך אָנגעשלאָגן אױף איציקל שאָסטעפּאַל, װאָס סע האָט אים אַרױסגעטראָגן פֿון שטוב אײנעם אַלײן מיט זײַן שירעם ― ער װײס אַלײן נישט מיט װאָסער אַ כּוח.

װי מע דערזעט אַן אײגן קינד, אַזױ האָט זיך שאָסטעפּאַל דערפֿרײט, אַז ער האָט דערזען דעם אַפּטײקערס זון. שױן זשע איז דאָס אַלץ אױף דער װאָר? שױן זשע איז דאָס אַלץ אמת? קאָנסטיטוציע? אַלע זײַנען גלײַך? און אַפֿילו ייִדן אױך?… מע װעט באַפֿרײַען די פּאָליטישע? און אָט באַלד װעט ער זען זײַן באַפֿרײַטע טאָכטער? זײַן ליבע, אײנציקע, טײַערע טאָכטער? ער קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, באַטראַכט די דאָזיקע אַלע „ייִנגלעך“, דאַכט זיך, „גאָרנישטן“, און דאָך האָבן טאַקע זײ אױסגעפֿירט!… און באַקאַנטע ייִדן באַגעגנט ער, װאָס געבן אים אָפּ מזל־טובֿ, קושן זיך מיט אים: „מיר זײַנען הײַנט גלײַך מיט אַלעמען!“… נישט שױן זשע טאַקע גלײַך מיט אַלעמען?… און נישט נאָר ייִדן ― קריסטן באַקאַנטע גריסן אים, קושן זיך מיט אים, געבן אים אָפּ מזל־טובֿ. עפּעס נאָר משיחס צײַטן!… פּלוצעם דערפֿילט ער אָ האַנט אױף זײַן פּלײצע. ער דרײט אױס דעם קאָפּ:

― סאַשאַ?…

און איציקל נעמט סאַשאַן אונטער דער האַנט און ער קוקט אים אין די אױגן אַרײַן, װי אײנער רעדט: „איז דאָס נישט קײן חלום?“… און סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש האָט װי געטראָפֿן זײַן מחשבֿה, און זאָגט צו אים מיט אַ שמײכל:

― יאָ. מיר גײען זײ באַפֿרײַען. נאָך אַ האַלבע שעה און טאַמאַראַ װעט דאָ זײַן מיט אונדז… מיט אונדז!… אם ירצה השם! ― זאָגט אים איציקל מיט אַ ירא־שמים־פּנים, האָט מורא זיך אַלײן געבן אַ גוט אױג און קװעטשט סאַשאַן די האַנט.

― איז די משמעות, הײסט עס, אַז איצטיקס מאָל האָבן מיר אױסגעפֿירט?

דאָס װאַרט „ מיר ”, זאָגט איציקל שאָסטעפּאַל שױן מיט גדלות, מײנענדיק דערמיט נישט אַזױ זיך, װי די טאָכטער… און ער דערזעט אינעם מבול פֿון קעפּ אַ באַקאַנט מײדל מיט אַ בחור אונטער דער האַנט גײען זײ בײדע זײער יום־טובֿדיק. ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז דאָס איז זײַן שטוב־מײדל כאַסקע. יאָ, עס איז כאַסקע מיט איר חתן דעם טרובאַטש… „אַ יום־טובֿ ― טראַכט ער זיך ― אַלע זײַנען גלײַך, אַביסל טוט אים הנאה, װאָס אַלע זײַנען גלײַך און אַביסל אַרט דאָס אים: װי געשיקט זיך עס, אַז זײַן שטוב־מײדל כאַסקע זאָל זײַן גלײַך מיט זײַן טאָכטער טאַמאַראַ?… און צוריק טוט ער אַ טראַכט: „אַ שײנע רײנע כּפּרה, זאָלן זײ זײַן גלײַך, אַבי ער זאָל שױן דערלעבן זען די טאָכטער געזונטערהײט!“… און נאָך אַ באַקאַנט פּנים דערזעט ער פֿון מבול פֿון קעפּ; דאָס איז נעטשיפּאָרענקאָ, דעם פּריסטאַװס שרײַבערל. „װאָס טוט דאָ דער גױעץ?“ און ער קאָן זיך נישט אײַנהאַלטן און טוט אַ װוּנק צו אים און אַ מאַך מיטן שירעם, און דעם קאָפּ האַלט ער הױך, מיט גדלות:

― װוּ איז אַנטאָן איװאַנאָװיטש? פֿאַרװאָס זעט מען אים נישט אױף אונדזער יום־טובֿ?

נעטשיפּאָרענקאָ לאָזט אַראָפּ די אױגן, טוט אַ טרײסל מיטן קאָפּ, ענטפֿערט נישט שאָסטעפּאַלן. מע װײס נישט, צי איז ער צופֿרידן, אָדער נישט?…

― עס איז דעם פּריסטאַװס רעכטע האַנט. ― זאָגט שאָסטעפּאַל צו סאַשאַן מיט גדלות. נאָר סאַשאַ האָט זיך פֿאַרקוקט אין אַן אַנדער זײַט. דאָרט גײט זײַן פֿאָטער, סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש, געאָרעמט מיט זײער שכנה, נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ, זעען אױס גליקלעך, װי אַ פּאָרפֿאָלק נאָר װאָס נאָך דער חתונה. אױף איטלעכנס פּנים איז אָנגעצײכנט גליק, יום־טובֿ, יום־טובֿ, יום־טובֿ!

אַ געװאַלדיקער „הוראַ“, אַ נײַער שטראָם פֿון מענטשן. אַן אומבאַשרײַבלעכער ענטוזיאַזם כאַפּט אַרום די גאַנצע מאַסע. דאָס האָט געעפֿנט די טױערן פֿון טורמע דער גובערנאַטאָר אַלײן, און האָט נאָך געהאַלטן דערבײַ אַ רעדע און האָט באַפֿרײַט אַלע פּאָליטישע, װעלכע דער עולם האָט באַגעגנט מיט דער גרעסטער התפּעלות. און עס איז נישטאָ קײן ברעג צו דער שׂימחה פֿון די מאַסן, און עס קײַקלט זיך דער הילך פֿון אײן עק ביזן אַנדערן:

― לעבן זאָל די פֿרײַהײט! לעבן זאָלן די באַפֿרײַטע!

זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז יעדער אײנציקער װיל זען די באַפֿרײַטע מיט זײַנע אײגענע אױגן. אײניקע האָבן עס געװאָלט נאָר פֿון נײַגעריקײט, אײניקע האָבן געהאַט אַן אינטערעס: אַן אײגענער, אַ קרובֿ, אַ גוטער באַקאַנטער. און בכדי דער יום־טובֿ זאָל זײן נאָר פֿולער און די גאַנצע שטאָט זאָל װיסן פֿון דער אַמנעסטיע, האָט מען די באַפֿרײַטע גענומען פֿירן מיט מוזיק, מיט געזאַנג און מיט געשרײען „הוראַ“ איבער די גרעסטע גאַסן פֿון שטאָט. אַלעמאָל האָט מען אַװעקגעשטעלט אױף אַן אימפּראָװיזירטער בינע אײנעם פֿון די באַפֿרײַטע, ער זאָל זיך באַװײַזן, ער זאָל עפּעס זאָגן, כאָטש עטלעכע װערטער ― און אַ הוראַ האָט פֿאַרהילכט זײַנע רײד. נאָר אָט איז געװאָרן מיטאַמאָל אַ דערשטיקעניש. מע האָט זיך פּשוט געשטעלט אײנער דעם אַנדערן אױף די קעפּ. און אױף דער אימפּראָװיזירטער בינע האָט זיך באַװיזן זײער אַ שײן מײדל מיט שװאַרצע געקרײַזלטע האָר, מיט אַ ייִדישער נאָז און מיט שײנע שװאַרצע גרױסע אױגן. איציקל שאָסטעפּאַל, װאָס האָט זיך געהאַלטן די גאַנצע צײַט אָן זײַן יונגן פֿרײַנט סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש, האָט זיך געגעבן אַ װאָרף, אױסגעצױגן בײדע הענט אַרױף:

― מײַן טאָכטער! מײַן קלוגע, טײַערע טאָ…

מער האָט דער גליקלעכער פֿאָטער נישט געקאָנט אַרױסזאָגן. ער איז איבערגעהאַקט געװאָרן אינמיטן װאָרט. עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מאָדנע זאַך, אַ זאַך, װאָס קײן מענטש האָט נישט געקאָנט פֿאָרױסזען, אַ זאַך, װאָס קײנער האָט עס זיך נישט געקאָנט פֿאָרשטעלן נישט אױף װאָר, נישט אין חלום, אַ זאַך, װאָס האָט פֿאַרשטערט דעם גליקלעכסטן יום־טובֿ, פֿאַרשטערט, פֿאַרפֿינצטערט אױף לאַנג, אױף לאַנג, אױב נישט אױף שטענדיק… עס האָט זיך פּלוצעם גאָר אומגעריכט דערהערט אַ קנאַק פֿון אַ סך ביקסן, מע װײס נישט פֿון װאַנען, פֿון װעלכער זײַט, און דער מבול פֿון קעפּ האָט זיך אָנגעהױבן ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז צו װיגן, און אַלץ האָט באַקומען אַ מאָדנע אױסזען.

װי פֿון אַ זיסן שלאָף, װי פֿון אַ גוטן חלום האָט מען זיך אױפֿגעכאַפּט, און אַ קאַלטער שרעק האָט אַרומגענומען אַלעמען, און צװישן דעם פֿאַרגליװערטן עולם איז מיטאַמאָל אױסגעבראָכן אַ פּאַניק, אַ בהלה, אַ לױפֿערײַ און אַ שפּרינגערײַ איבער קעפּ, אַז ערד־טרעטעניש… נישט פֿאַרשטאַנען נאָר, װאָס דאָ איז געשען, האָט יעדער אײנציקער אינסטינקטיװ געגעבן אַ טראַכט פֿון זיך, װיִאַזױ ראַטעװעט מען זיך אַרױס פֿון דאַנען אַ לעבעדיקער? ― און מע האָט גענומען ראַטעװען איטלעכער זײַן אײגענעם נפֿש… סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטשעס ערשטער געדאַנק איז געװען ― „טאַמאַראַ“… װוּ איז טאַמאַראַ? װיִאַזױ דערשלאָגט מען זיך צו איר און מע שלעפּט זי אַרױס פֿון דער סאַמע הושטשע? אָנשטאָט דעם, ער זאָל לױפֿן אױף־צו־פֿריִער, װי אַלע װאָס אַרום אים, האָט ער זיך געגעבן אַ װאָרף צוריק, אַהין, צום אױבנאָן. דאָרט, װוּ טאַמאַראַ איז נאָר־װאָס געשטאַנען. ער האָט גענומען אַרבעטן מיטן כּוח פֿון זײַנע טרוקענע עלנבױגנס, שפּאַנען איבער קעפּ, פֿאַרגעסן יעדע סכּנה, און האָט זיך סוף־כּל־סוף טאַקע דערשלאָגן צו דער סאַמע הושטשע, צו דער סאַמע טריבונע. דערזען די צעטומלטע פֿאַרלױרענע טאַמאַראַ צװישן אַ סך צעטומלטע און פֿאַרלױרענע, געגעבן זי אַ נעם מיט גװאַלד אונטער דער האַנט, אַ שלעפּ אַרױס פֿון דער מאַסע און האָט זיך געלאָזט מיט דעם זעלבן כּוח פֿון זײַנע דאַרע עלנבױגנס און מיט דעם זעלבן שפּאַנען איבער קעפּ, איבער געהרגעטע און איבער לעבעדיקע מענטשן, און עס איז אים געראָטן אַרױסצורײַסן זיך פֿון דער ענגשאַפֿט אױף אַ פֿרײַ שטיקל פּלאַץ.

אין דער ערשטער מינוט האָט זיך טאַמאַראַ נישט געקאָנט אָפּגעבן קײן רעכענונג, װאָס זי טוט און װוּהין זי גײט און מיט װעמען זי גײט. שפּעטער, אַז זי האָט זיך אַרױסגעמאַכט פֿון דער ענגשאַפֿט אױף דעם פֿרײַען פּלאַץ און זי האָט זיך אַרומגעקוקט צוריק און האָט דערזען בלוט, בלוט פֿון אונטערגעשאָסענע, צעהרגעטע, צעטראָטענע מענטשן, ― האָט זי זיך געגעבן אַ רײַס אױס פֿון סאַשאַס הענט און האָט זיך געװאָלט לאָזן לױפֿן צוריק. סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש אָבער האָט זיך באַשלאָסן, טאַמאַראַן פֿון די הענט נישט אַרױסצולאָזן, האָט ער זי אַ כאַפּ געטאָן צוריק מיט זײַנע דאַרע, נאָר שטאַרקע הענט:

― צוריק װעט איר נישט גײן!

איבעריקע װערטער. סײַ װי סײַ איז שױן אוממעגלעך געװען גײן צוריק. גײן האָט מען געקאָנט נאָר װײַטער, אי דאָס נישט גײן, נאָר לױפֿן, װאָרעם אַ געדיכטע כװאַליע פֿון מענטשן האָט זיך, װי אַ שטראָם, געטראָגן און געטראָגן…

און פֿון הינטן האָט זיך געהערט אַ שיסערײַ… און פֿערד האָבן געטראָטן איבער לעבעדיקע מענטשן…

ערשט אַז זײ זײַנען שױן געװען אױף דער װאַסילטשיקאָװער גאַס, בײַם הױז נומער 13, בײַ דער אַפּטײק פֿון סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש, האָט טאַמאַראַ באַמערקט, אַז איר באַגלײטער סאַשאַ האַלט זיך מיט דער לינקער האַנט בײַ דער רעכטער פּלײצע, און אַז דאָס פּנים איז אים בלאַס, װי בײַ אַ טױטן.

― װאָס איז אײַך? ― האָט זי אים געפֿרעגט, געשעמט זיך קוקן אים גלײַך אין די אױגן.

― גאָרנישט, גאָרנישט, נישט געפֿערלעך.

אַזױ האָט איר געענטפֿערט סאַשאַ מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע, אָנװײַזנדיק איר אױף דער פּלײצע, און האָט אַראָפּגעלאָזט זיך פּאַװאָלינקע אױף דער ערד. טאַמאַראַ האָט זיך אָנגעבױגן איבער אים, אױפֿגעהױבן אים מיט בײדע הענט, װי מע הײבט אױף אַ קינד, און מיט אַלע כּוחות איז זי צוגעגאַנגען צו דער טיר און האָט גענומען קלינגען אַזױ לאַנג, ביז עס זײַנען אַרױסגעלאָפֿן חוה די ייִדענע, כאַסיע דאָס מײדל און דער סטראָזש דער גױ, און מע האָט דעם אונטערגעשאָסענעם סאַשאַ אַרױפֿגעטראָגן צו איציקל שאָסטעפּאַל אין הױז אַרײַן (דעם אַפּטײקערס װױנונג איז געװען צוגעשלאָסן), און ערשט דאָרט, אַז מע האָט אים אַװעקגעלײגט אױף אַ קאַנאַפּע, צעשפּיליעט דעם אַרבל, האָט מען דערזען, אַז ער גײט אָפּ מיט בלוט, און סאַשאַ האָט אָנגעהױבן חלשן.

― דעם דאָקטער! װאַסער! אײַז! דעם אַפּטײקער! ― און אַלע האָבן זיך אַ װאָרף געטאָן אױף אַלע זײַטן, װער נאָך װאַסער, װער נאָך אײַז, װער נאָכן דאָקטער. שיװקע, װאָס האָט שױן געװוּסט אַז טאַמאַראַ איז פֿרײַ (נחמיה דעם שוסטערס װײַב האָט פֿאַרדינט די מיצװה; זי איז געקומען צו לױפֿן אַהײם איר אָנזאָגן די בשׂורה פֿריִער פֿאַר אַלעמען), האָט זיך געלאָזט לױפֿן מיט אַ גװאַלד אין דער גאַס אַרױס און באַגעגנט זיך מיטן מאַן, װעלכער איז געלאָפֿן אַהײם האַלב אַ טױטער. דערזען שיװקען לױפֿן, איז איציקל שאָסטעפּאַל שיִער נישט געשטאָרבן פֿאַר שרעק. ער האָט מיטן שירעם געװיזן נאָר פֿון דער װײַטן צו שיװקען, אַז זי זאָל גײן צוריק, װאָרעם אין גאַס טוט זיך חושך, מע שיסט.

― מע שיסט! ― שרײַט צו איר דער מאַן.

― מע שיסט?

― מע שיסט! מע שיסט! גײ צוריק!

― דאָ אױך, ― ענטפֿערט אים שיװקע, ― מע האָט שױן געשאָסן! דערשאָסן!

― װוּ? װעמען? ― שרײַט איציקל און פֿאַל שיִער חלשות.

― דעם אַפּטײקערס זון האָט מען געשאָסן…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

דעם פֿאַרװוּנדעטן סאַפֿראַנאָװיטשן האָט מען אַרױסגענומען די קױל און איבערגעבונדן די װוּנד. דער דאָקטער האָט געזאָגט, אַז עס איז נישטאָ קײן געפֿאַר, דער קראַנקער װעט אין דרײ־פֿיר טעג אַרום קאָנען אױפֿשטײן. ער האָט נאָר אָנגעזאָגט, מע זאָל אַכטונג געבן אױף דער טעמפּעראַטור, און װײַטער גאָרנישט. דער קראַנקער האָט גערעדט, געשפּאַסט און געפֿילט זיך זײער גוט. און װיִאַזױ האָט ער זיך געקאָנט פֿילן נישט גוט, אַז טאַמאַראַ איז געזעסן נעבן אים גלײַך מיט אַלע; זי האָט זיך אַלײן אַרױסגערופֿן אױף צו זיצן נעבן קראַנקן. איציקל שאָסטעפּאַל האָט געװאָלט, אַז זי זאָל גײן רוען נאָך אַ טאָג פֿון גרױסע שרעק, און אַגבֿ האָט די מאַמע זי שױן אַזאַ צײַט נישט געזען… האָט אָבער טאַמאַראַ געזאָגט, אַז זי װעט פֿון דעם קראַנקן נישט אָפּטרעטן… זיצנדיק אָט דאָ, האָט טאַמאַראַ פֿאַרטראַכט זיך, דאָס ערשטע מאָל פֿון זינט זי קען זיך מיט סאַשאַן, איבער אַלץ, װאָס צװישן זײ איז פֿאָרגעקומען ביז איצטיקן מאָמענט. דאָס ערשטע מאָל, קאָן מען זאָגן, האָט זיך טאַמאַראַ אָפּגעגעבן אַזױ נאָענט מיט דעם מענטשן, און איר גאַנצע פֿאַרגאַנגענהײט איז איר דורכגעלאָפֿן אין די געדאַנקען, און זי האָט זיך דערמאָנט, װי דער דאָזיקער סאַפֿראַנאָװיטש איז איר נאָך קינדװײַז נאָכגעגאַנגען, װי אַ שאָטן… און נאָכדעם, אַז ער איז אונטערגעװאַקסן, געװאָרן אַ „בחורל“, איז ער איר געװען כּסדר פֿאַר די אױגן, שטענדיק אַ רױטער, תּמיד אַ שעמעװדיקער… און נאָכדעם, װי ער איז געפֿאָרן מיט איר קײן פּעטערבורג, מורא געהאַט צוגײן צו איר נאָענט… נאָכדעם אין פּעטערבורג זײערע באַגעגענישן און געשפּרעכן: „מע האָט מיך געמאַכט פֿאַר אַן אױפֿזעערין אױף װײַנגערטנער, מײַן אײגענעם גאָרטן האָב איך פֿאַרלאָזט“…

און טאַמאַראַ פֿאַרטראַכט זיך אױף דעם פּשט פֿונעם פּסוק און אױף דעם אַלעם, װאָס זי איז דורכגעגאַנגען און דורכגעמאַכט אין דער לעצטער צײַט: װאָס איז זי, אײגנטלעך, געװען פֿאַר דער באַװעגונג? נישט מער אַלס אַ פּאַסיװע, אַ זײַטיקע פּערזאָן… װאָס האָט זי אַלײן אױפֿגעטאָן ? גאָרנישט מיט גאָרנישט! מיט װאָס האָט זי אין דער דאָזיקער קאָנסטיטוציע אַ גרעסערן חלק, למשל, פֿון איר מוטער? אַ גאַנצע רײ פֿון אַקטיװע פּאַרשױנען גײען דורך פֿאַרבײַ איר: ראָמאַנענקאָ, מאַשאַ, בערעזניאַק און נאָך און נאָך ― װאָס איז זי פֿאַר זײ געװען, אַז נישט קײן גוטע באַקאַנטע און נישט מער? פֿאַרװאָס האָבן אַלע אַנדערע געהאַט מער אָדער װײניקער אַרבעט, און זי נישט? צװײ מאָל איז זי אָפּגעזעסן אין טורמע, און בײדע מאָל אַלס אַ זײַטיקע, אַ צוגעטשעפּעטע, און קײנמאָל נישט אַלץ אַן אַקטיװע מיטאַרבעטערין, װי אַנדערע. און װער האָט זיך נאָך אַזױ פֿיל געריסן צו אַקטיװער אַרבעט, װי זי? אָט איז סאַפֿראַנאָװיטש נישט קײן רעװאָלוציאָנער, ― פֿאַרװאָס האָט ער שטענדיק אַזױ פֿיל צו טאָן אַלס נאַציאָנאַליסט פֿאַר זײַן אײגן פֿאָלק? איז דען זײַן פֿאָלק נישט איר פֿאָלק? איז זי דען נישט שולדיק, װי סאַשאַ זאָגט, צו איר פֿאָלק מער אַלס צו אַלע אַנדערע, פֿאַר װעמען עס דאַרט איר דער קאָפּ און עס טוט איר װײ דאָס האַרץ און זי איז גרײט אַפֿילו זיך מוסר־נפֿש צו זײַן?…

― װאָס מאַכט ער? ― פֿרעגט שאָסטעפּאַל, צוגײענדיק אױף די שפּיץ פֿינגער צום בעטל, װוּ סאַשאַ ליגט און די טאָכטער מיט סאַשאַס חבֿר קעסלער זיצן בײַ די זײַטן.

― ער שלאָפֿט, ― זאָגט טאַמאַראַ שטיל.

― ששש… ער שלאָפֿט! ― זאָגט איציקל שאָסטעפּאַל צו שיװקען, װאָס גײט אים נאָך פֿון הינטן.

אין דער מינוט רײַסט זיך אַרײַן חוה די ייִדענע מיט אַ בשׂורה גלײַך צום בעל־הבית, צו איציקל שאָסטעפּאַל:

― בעל־הבית! אױף דער ייִדישער גאַס, זאָגט מען, איז פֿרײלעך!

― ששש… װאָס הײסט ס'איז פֿרײלעך? ― פֿרעגט איציקל.

― אַ פּאָגראָם, זאָגט מען.

אַלע כאַפּן זיך אױף פֿון די ערטער.

― אַ װאָס?

― אַ פּאָגראָם װײסט איר נישט? אַ ייִדישער פּאָגראָם, דאָס אײגענע, װאָס אין קעשענעװ…

דאָס דאָזיקע עכט־רוסישע װאָרט „פּאָגראָם“, װאָס קאָן נישט איבערגעזעצט װערן אױף קײן שפּראַך אין דער װעלט, רופֿט אַרױס בײַ ייִדן אַ געפֿיל, װאָס קײן אומה־ולשון קאָן עס נישט פֿאַרשטײן, אױסער אַ ייִדן. װי װילד דאָס זאָל נישט קלינגען, האָט דאָס אין דער מינוט, אין דעם דאָזיקן טאָג, געקלונגען נאָך מער װילד, װי אַלעמאָל. הײַנט אַ פּאָגראָם? װי איז דאָס מעגלעך?!…

אין די װערטער קומען אָן נחמיה דער שוסטער מיט זײַנע בײדע זין מיט שטאַרק איבערגעשראָקענע פּנימער.

― מע שלאָגט, ― זאָגט חײם, און בעני חזרט איבער:

― מע שלאָגט… ס'איז אַ פּאָגראָם…

אַלע זײַנען פֿאַרגליװערט געװאָרן. סאַשאַ האָט זיך אױפֿגעזעצט, אָנגעשפּאַרט אױפֿן עלנבױגן און באַגעגנט זיך מיט טאַמאַראַס אױגן. אינעם דאָזיקן קוק האָט זיך אױסגעדריקט אַלצדינג, װאָס ס'איז ביז אַהער צװישן זײ נאָך נישט געזאָגט געװאָרן. נחמיה דער שוסטער האָט געפֿונען פֿאַר נײטיק צו באַרויִקן די בעלי־בתּים.

― שרעקט אײַך נישט, עס איז מיט חסד: אָרעמעלײַט שלאָגט מען… אױף דער ייִדישער גאַס איז אַ פֿאָרמענעформенный: אמתדיק פּאָגראָם. נאָר־װאָס איז געװען בײַ טיר מײַנער אַ באַקאַנטער שנײַדער, יודל קטנתּי…

― גײט אײַך געזונטערהײט מיט אײַער שנײַדער קטנתּי! ― צעלאָזט זיך איציקל שאָסטעפּאַל מיט כּעס אױפֿן שוסטער, גלײַך װי דער שוסטער איז דאָ דער גאַנצער הײב, און טאַמאַראַ שטײט אױף, גלײַכט זיך אױס, דאָס פּנים פֿלאַמט איר, די אױגן ברענען:

― ס'אַ ליגן! עס קאָן נישט זײַן! עס קאָן נישט זײַן!…

― פֿאַרװאָס קאָן עס נישט זײַן? עס קאָן זײער זײַן! ― זאָגט סאַשאַ אין אױפֿרעגונג. ― דאָס איז דער אמתער עפּילאָג, װאָס מע האָט באַדאַרפֿט אַרױסזען…

― איר זאָלט נאָר ליגן רויִק! ― שלאָגט אים טאַמאַראַ איבער מיט אַ װײכן טאָן, װעלכן ער האָט נאָך פֿון איר קײנמאָל נישט געהערט. ― אײַך האָט דער דאָקטער אָנגעזאָגט, איר זאָלט ליגן רויִק… איך גײ און קום באַלד צוריק… רויִק זאָלט איר ליגן!

סאַשאַ פֿאָלגט זי, װי אַ קינד, לײגט זיך אַװעק צוריק, ליגט כּלומרשט רויִק און קוקט, װי טאַמאַראַ טוט זיך אָן, קלײַבט זיך גײן. נישט שױן זשע װעט זי אַװעקגײן, און ער װעט דאָ בלײַבן אַלײן, אָן איר?… ער פֿילט, װי עס טראָגט אים פֿון דער קאַנאַפּע. אָט־אָט, דאַכט זיך, שפּרינגט ער אַראָפּ, טוט זיך אַ װאָרף איר פֿאַר די פֿיס: „נײן, דו װעסט נישט גײן אַלײן, טאַמאַראַ, מיט מיר װעסטו גײן! מיט מיר! מיט מיר!“…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

טאַמאַראַ איז אַװעק, און סאַשאַ איז געבליבן ליגן אין אַ העליש פֿײַער.

די טעמפּעראַטור האָט זיך בײַ אים אױפֿגעהױבן.

קאַפּיטל 10.
װאָס טאַמאַראַ האָט געזען און געהערט

עס איז נאָך געװען פֿרי, אַז טאַמאַראַ האָט זיך געלאָזט איבער דער שטאָט אַראָפּ־צו, דאָרט װוּ די אָרעמעלײַט װױנען, אױף דער ייִדישער גאַס. זי האָט באַגעגנט אָרעמע װײַבער מיט קינדער, מיט פּעקלעך און שמאַטעס אַ סך, פֿאָרן אױף פֿורלעך, אײן פֿורל נאָכן אַנדערן, מיט איבערגעשראָקענע פֿאַרשעמטע פּנימער, גלײַך װי זײ װאָלטן עפּעס אָפּגעטאָן אַ מיאוסע מעשׂה, באַגאַנגען אַ פֿאַרברעכן… װוּהין פֿאָרט מען? זײ װײסן אַלײן נישט װוּהין זײ פֿאָרן. אין שטאָט איז, זאָגט מען, אַ פּאָגראָם, דאַרף מען פֿאָרן ערגעץ זיך באַהאַלטן; דער ― צו אַ באַקאַנטן קריסט, דער ― אין אַ האָטעל, און דער צום באַן… לאַנג האָבן אָבער די דאָזיקע נישט געקאָנט פֿאָרן, װאָרעם מע האָט זײ נישט געלאָזט; מע האָט זײ גענומען אָפּשטעלן, פֿאַרקערעװען די פֿערדלעך און אָפּשיקן צוריק, צוריק. טאַמאַראַ איז צוגעגאַנגען צו אַ פּאָליציאַנט און געפֿרעגט, װיִאַזױ דערלאָזט ער אַזאַ זאַך? האָט זי באַקומען פֿון אים אַ תּשובֿה, אַז די באַרישני זאָל זיך בעסער אָפּטראָגן פֿון דאַנען באַצײַטנס, װאָרעם זי קאָן כאַפּן דעם אײגענעם פּסק, װאָס די דאָזיקע ייִדן…

― װאָס עפּעס ייִדן? ― פֿרעגט אים טאַמאַראַ.

― װאָרעם הײַנט איז אַזאַ טאָג… ― ענטפֿערט איר דער פּאָליציאַנט מיט אַזאַ טאָז, גלײַך װי עס װאָלט זיך גערעדט פֿון באַגיסן די גאַסן וכדומה אַזעלכע געװײנלעכע זאַכן.

טאַמאַראַ גײט װײַטער און שלאָגט זיך אָן אױף אַזאַ סצענע: אַן אָרעמע ייִדישע פֿרױ, נאָך אַ יונג װײַבל, מיט צװײ קינדער, אײנס בײַ דער האַנט, דאָס אַנדערע אױף די הענט, לױפֿט מיט אַ קאָשיק, און איר לױפֿן נאָך צװײ גױעס. אײנע האָט שױן דעם קאָשיק צוגענומען, און די אַנדערע רײַסט בײַ איר די שאַל פֿונעם קאָפּ. טאַמאַראַ לױפֿט צו און שטעלט זײ אָפּ.

― װאָס טוט איר דאָס? גאָט איז מיט אײַך!

― הײַנט מעג מען! ― ענטפֿערן איר די גױעס מיט אַ געלעכטער און לאָזן אָפּ דאָס װײַבל. און טאַמאַראַ װערט געװאָר פֿון איר, אַז דאָס לױפֿט זי פֿון דער ייִדישער גאַס, װוּ מע שלאָגט ייִדן… װוּהין זי לױפֿט ― װײס זי נאָך אַלײן נישט, נאָר זי האָט גערעכנט, אַז דאָ, צװישן די נגידים, און איבערהױפּט ― צװישן קריסטן, װעט מען מן הסתּם נישט שלאָגן, טאָמער װעט עמעצער אױף איר רחמנות האָבן און אױף אירע צװײ יתומהלעך? זי װאָלט װעלן זיך באַהאַלטן ערגעץ בײַ אַ גוטן קריסט, בײַ אַ קריסט איז מען זיכערער…

טאַמאַראַן פֿאַלט אײַן אַ געדאַנק צו פֿאַרבאָרגן דאָס דאָזיקע װײַבל בײַ אַ קריסט. בײַ װעמען? עס איז נישט װײַט פֿון דער גימנאַזיע ― בײַ דער פֿרױ ראָמאַנענקאָ! און זי זאָגט צום װײַבל, אַז זי װעט זי אָפּפֿירן צו אַ באַקאַנטן קריסט. „צו אַ קריסט? לאַנג לעבן זאָלט איר!“… דאָס װײַבל װיל זי אַרומכאַפּן קושן. און זי כאַפּט זי פֿאַר אַ האַנט און זי לױפֿט מיט איר, און לױפֿנדיק דערצײלט איר דאָס װײַבל טױזנטער שרעקלעכע זאַכן, װאָס האָבן זיך אָפּגעטאָן בײַ זײ אױף דער ייִדישער גאַס: מע שלאָגט, מע הרגעט, מע הרגעט אױף טױט. טאַמאַראַ פֿאַרשטעלט זיך די אױערן, און נישט װילנדיק דערמאָנט זי זיך אין ביאַליקס בלוטיקע פּאָעמע, װאָס סאַשאַ האָט איר אַמאָל געלײענט, און װאָס האָט דעמאָלט געמאַכט אױף איר אַן אײַנדרוק פֿון אַ שײנער, הױכער פּאָעזיע, נישט מער. איצטער קלינגען זײ איר אין די אױערן, װי טרומפּײטן, װי הונדערט קעסל־פּױקן:

אַ פֿױסט װוּ איז?
װוּ איז אַ גרױסער דונער,
װאָס זאָל זיך אָפּרעכענען פֿאַר אַלע דורות?…

עס ציט זי צוריק אין שטאָט אַרײַן, כאַפּן װאָס ס'װעט איר אַרײַנפֿאַלן אין די הענט אַרײַן, זיך נוקם זײַן, זיך אָפּרעכענען פֿאַרן אומזיסטיקן בלוט. זי דערמאָנט זיך, אַז זי האָט גענומען אָפּפֿירן דאָס דאָזיקע װײַבל מיט די קינדער צו אַ קריסט. אָט איז שױן די גימנאַזיע. אָט דאָ זיצט אירער אַ באַקאַנטער קריסט…

― אָט דאָ װעט אײַך זײַן גוט! ― זאָגט טאַמאַראַ צום װײַבל און זי קלינגט אָן בײַ דער טיר אײן מאָל און צװײ מאָל און דרײַ מאָל ― מע ענטפֿערט נישט. קלינגט זי אָן אין טױער, באַװײַזט זיך דער דװאָרניק. דערזען „ייִדן“, װער ער מלא־חמה: „דאָ איז נישט קײן ייִדישע סינאַגאָגע, טראָגט זיך אָפּ באַצײַטנס, כּל־זמן מע האָט אײַך נישט געבראָכן די בײנער!“…

― איר קאָנט אײַך גײן, ― זאָגט דאָס װײַבל צו טאַמאַראַן. ― איך בלײַב זיצן דאָ, עס מעג זיך זײַן װאָס עס װיל זיך, פֿאָרט צװישן קריסטן, טאָמער װעט זיך עמעצער דערבאַרעמען. איך בין אַן אָרעמע אַלמנה מיט צװײ ברעקלעך קינדער יתומים. װאָס װעט מען בײַ מיר נעמען?…

טאַמאַראַ לאָזט זיך גײן און דערזעט פֿון דער װײַטן אַ פּראָצעסיע מיט נאַציאָנאַלע פֿאָנען. װאָס זאָל דאָס באַדײַטן? און זי דערזעט פֿון דער װײַטן שױן זײער אַ שײן בילד, װיִאַזױ מע האַקט טירן, מע ברעכט פֿענצטער און מע װאַרפֿט און מע שמיצט און מע שלײַדערט, און קלײנע שקצימלעך און גױעס און שיקסעס הײבן דאָס אױף, און מע שלאָגט עפּעס עמעצן. און זי זעט, װי מענטשן פֿאַלן און מע טרעט אױף זײ מיט די פֿערד… און טאַמאַראַ לױפֿט צו, און דערזעט, אַז אָט האָט זיך פּלוצעם די פּראָצעסיע אָפּגעשטעלט נעבן דער גימנאַזיע… אױפֿן באַלקאָן שטײט דער אַלטער ראָמאַנענקאָ אָן אַ היטל און בײגט זיך און נײגט זיך, און עס לאָזט זיך הערן אַ מוראדיקער „הורראַ!“

― נידער מיט דער קאָנסטיטוציע! אַ טױט צו די ייִדן!!!

― הורראַ! אַ טױט צו די ייִדן!!!…

קאַפּיטל 11.
דער שטורעם פֿאַרשפּרײט זיך

דעם אַפּטײקער סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש איז דאָס אָפּגעראָטן, װי אַ מוצלח. אים האָט דאָס נאָכן ערשטן שאָס אָפּגעריסן פֿון זײַן פֿרײַנדין נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ און אַװעקגעטראָגן מיטן שטראָם אין אַן אַנדער זײַט שטאָט, אין די װײַטע גאַסן און געסלעך, װוּ ער איז שױן לאַנג נישט געװען. ער האָט דערהערט פֿון דאָרטן, פֿון אונטן ערגעץ, טראָגן זיך מאָדנע קולות; עס האָט אױסגעדאַכט, װי מענטשן שרײַען, רופֿן צו הילף, און ס'איז אים געװאָרן קאַלעמוטנע אױפֿן האַרצן, און ער האָט געװאָלט שױן אומקערן זיך צוריק. נאָר דער גוטער יאָר האָט אים געטראָגן, און ער האָט זיך אײַנגעשטעלט און איז געגאַנגען אַביסל אַראָפּ באַרג, צו דער ייִדישער גאַס צו, און האָט אָנגעהױבן צו באַגעגענען מאָדנע מינים נפֿשות, װאָס ער האָט שױן לאַנג אַזעלכע נישט געזען: באָרװעסע, אָפּגעריסענע, מיט געשװאָלענע פּנימער, מיט רױטע נעזער, מיט אונטערגעבלױטע אױגן. יעדער פֿון זײ האָט עפּעס געטראָגן פֿולע הענט און האָט זיך געאײַלט מיט אַזאַ אימפּעט, װי מע אײַלט זיך אױף יום־טובֿ, אָדער מע דאַרף אָפּטראָגן דאָס און גיכער גײן נעמען נאָכאַמאָל, װאָרעם מע קאָן פֿאַרשפּעטיקן… צװישן דעם, װאָס די נפֿשות האָבן געטראָגן, זײַנען געװען נײַע שטיװל, אַלטע קאַלאָשן, נײַע קאָלדרעס, אַלטע זעק, זילבערנע װאַזעס, פּאַפּירענע פּודלען, אײַזערנע טעפּ, פּעקלעך מיט טײ, פּאָרצעלײַענע זײגערס מיט היטלעך צוקער, וכדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס פּאָרן זיך עפּעס נישט… נאָך נישט געװוּסט אַקוראַט װאָס דאָס איז, נאָר דערפֿילט, אַז דאָ איז נישט פֿרײלעך, האָט ער חשק געהאַט שױן אַ נעם טאָן זיך צוריק. נאָר אַ מאָדנער כּוח האָט אים װי געצױגן אַלעמאָל װאָס װײַטער און װײַטער, ביז ער האָט באַגעגנט פֿון אַ צװײטער גאַס אַ כאַליאַסטרע יונגע שקצים מיט דובינקעסдубинка: פֿלאָקן. האָבן זײ אים אָפּגעשטעלט און אַ פֿרעג געטאָן, װיפֿל געלט האָט ער בײַ זיך? נאַטירלעך, האָט זיך דער אַפּטײקער אַרױסגעשטעלט אַקעגן זײ מיט גרױסקײט: װאָס פֿאַר אַ העזה האָבן זײ אַװעקשטעלן אַ רויִקן מענטשן אינמיטן גאַס, און נאָך אין אַזאַ צײַט, װאָס מע האָט אונדז געשענקט קאָנסטיטוציע? …

― אַהאַ? קאָנסטיטוציע? ― האָבן די יונגע שקצים געענטפֿערט דעם אַפּטײקער און מכבד געװען מיט אַ ברוך־הבא איבערן קאָפּ אַזױ געשמאַק, אַז ער איז באַלד פּריטשמעליעט געװאָרן, פֿאַרלאָרן דעם קאַפּעליוש מיט די בלױע ברילן און איז אַנידערגעפֿאַלן אױף דער ערד. און חבֿרה האָבן קודם אַראָפּגענומען בײַ אים דעם גאָלדענעם זײגער מיט דער קײט, אױסגעטרײסלט אַלע קעשענעס, און ערשט נאָכדעם איז בײַ זײ אַרױס אַ סיכסוך, צי איז דאָס אַ ייִד אָדער אַ קריסט? זאָל ער זײַן אַ קריסט? ― למאַי איז ער אַ געלער? איז ער אַ ייִד? למאַי איז ער געגאָלט? און עס איז געבליבן בהסכּם־כּולם, אַז מע זאָל פֿרעגן בײַם אַפּטײקער אַלײן. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז דער אַפּטײקער האָט באַלד געענטפֿערט, אַז ער איז אַ קריסט, אַן אמתער קריסט.

― װיבאַלד ער איז אַ קריסט, זאָל ער אונדז באַװײַזן; זאָל ער זיך אַקאָרשט איבערצלמען דרײַ מאָל!

אַזױ האָבן געפֿאָדערט חבֿרה, און דער אַפּטײקער, טױט װי אַלע טױטע, האָט זיך נעבעך געמוזט דרײַ מאָל איבערצלמען.

― צלמען זיך קאָן אַ ייִד אױך! ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער אַ חכם. ― זאָל ער אונדז װײַזן, אַז ער טראָגט אַ צלם.

דאָ איז אים געװאָרן שלעכט: טאָמער, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, װאָס חבֿרה קאָנען טאָן מיט אים? איז ער געפֿאַלן אױף אַן עצה (נישט אומזיסט האָבן ייִדן אַ שם פֿון אַ כיטרע פֿאָלק!) און האָט זיך כּלומרשט מודה געװען פֿאַר זײ, אַז ער אַלײן קומט אַרױס פֿון ייִדן, דאָס הײסט, ער איז אַמאָל געװען אַ ייִד, נאָר איצט איז ער אַ קריסט. אײַ, װוּ איז דער צלם? ―

― איך בין אַ פּראָטעסטאַנט! ― האָט זיך באַצײַטנס פֿאַרענטפֿערט דער אַפּטײקער און געבעטן זיך בײַ די חבֿרה־לײַט, זײ זאָלן אױף אים רחמנות האָבן, ער האָט אַ קראַנק װײַב מיט פֿיר קלײנע קינדערלעך, מיט אַן אַלטער מאַמע, מיט אַ בלינדן טאַטן (צוליב פּיקוח־נפֿש און מחמת ער האָט שױן אָנגעהױבן זאָגן ליגן, האָט ער שױן געהאַקט װײַטער).

און די חבֿרה־לײַט האָבן רחמנות געהאַט אױפֿן געשמדטן פּראָטעסטאַנט, װאָס האָט אַ קראַנק װײַב מיט פֿיר קלײנע קינדערלעך מיט אַן אַלטער מאַמע מיט אַ בלינדן טאַטן, און האָבן נאָר צוגענומען בײַ אים די מלבושים מיט די שטיװל, אים איבערגעלאָזט דאָס העמד מיט די זאָקן און געשענקט אים אַ פּאָר פּעטש דערפֿאַר, װאָס ער איז אַ פּראָטעסטאַנט, נישט קײן פּראַװאָסלאַװנער.

― האָסטו זיך געשמדט, האָסטו שױן באַדאַרפֿט אָננעמען דעם ריכטיקן גלױבן פֿון אַ פּראַװאָסלאַװנעם, נישט אַזאַ גלױבן, װי בײַ די פּראָטעסטאַנטן! דאָס אַנדערע מאָל, אַז דו װעסט זיך שמדן, זאָלסטו זיך שױן שמדן װי עס געהער צו זײַן…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

דער על־פּי־נס־געראַטעװעטער אַפּטײקער סאַפֿראַנאָװיטש האָט בײַ זיך אין האַרצן געבענטשט גומל, װאָס ער איז ניצול געװאָרן פֿונעם טױט, װאָס ער האָט זיך מיט אים געזען נאָר־װאָס פּנים אַל פּנים. ער האָט נישט געװוּסט, אַז דאָרט, אין דער הײם, איז פֿון זײַן גאַנצן גוטס, פֿון זײַן אַפּטײק, נישט געבליבן קײן שׂריד־ופּליט. אַ גליק נאָך, װאָס זײַן פֿרײַנדין נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ האָט אים כאָטש אָפּגעראַטעװעט זײַן שטוב און זײַן זון סאַשאַן. װען זי קומט מיט אײן האַלבע שעה פֿריִער, װאָלט זי אפֿשר די אַפּטײק אױך אָפּגעראַטעװעט. די גוטע נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ, װי באַלד ס'איז געװאָרן די גרױסע בהלה, געקומען אַהײם און געװאָר געװאָרן, אַז אין שטאָט איז נישט רויִק, ― אַזױ איז זי אַװעק גלײַך צו איר פֿרײַנט סאַפֿראַנאָװיטש, זען װאָס טוט זיך דאָרטן, און אָנגעקומען אַקוראַט צו דער רעכטער אַרבעט. דערזען דעם חורבן פֿון דער אַפּטײק, איז זי פֿאַרציטערט געװאָרן. געטראָפֿן הינטן בײַ דער טיר אַ באַנדע חבֿרה־לײַט שױן גרײט אױף צו גײן אַרױף אין שטוב אַרײַן זיך נעמען דאַרט אױך צו דער אַרבעט, האָט זיך נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ צעשריגן אױף אַ קול, אַז זײ זאָלן זיך די רגע אָפּטראָגן פֿון דאַנען, װאָרעם אָט רופֿט זי אַרױס אַ ראָטע קאָזאַקן! זי איז אַ ראָטמײַסטערס אַ שװעסטער, זי װעט נישט דערלאָזן, מע זאָל זיך צורירן צו דעם דאָזיקן הױז. דאָס הױז איז אירס! „עטאָ אוזשאַסנאָ! עטאָ װאָזמוטיטעלנאָ!это ужасно! это возмутительно: ס'איך שרעקלעך! ס'איז נישט אױסצוהאַלטן!“…

און נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ האָט אױסגעזען שרעקלעך אין איר נישט־געמאַכטן כּעס. די שװאַרצע חבֿרה האָבן זיך מישבֿ געװען: ייִדן זײַנען דאָ גענוג אין שטאָט, דער טאָג שטײט נישט, ― און זײַנען אָפּגעטראָטן צום צװײטן הױז.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איציקל שאָסטעפּאַל און זײַן װײַב שיװקע, װאָס זײַנען געשטאַנען בײַם פֿענצטער אין מוראדיקע פּחדים, נישט געװוּסט װוּהין צו לױפֿן, האָבן דערזען, װי די שװאַרצע חבֿרה האָבן עפּעס מיטאַמאָל װי אָפּגעטראָטן פֿון זײער טיר, און זײ האָבן געדאַנקט גאָט, װאָס זײ זײַנען עפּעס על־פּי־נס ניצול געװאָרן פֿון אַזאַ סכּנה, גאָר אַלײן נישט געװוּסט װעמען זײ האָבן צו פֿאַרדאַנקען מיטן דאָזיקן נס…

אױך סאַשאַס חבֿר, קעסלער, איז געשטאַנען בײַם פֿענצטער און האָט אַלע מינוט אָפּגעגעבן דעם קראַנקן סאַשאַן אַ ראַפּאָרט, װאָס אין דרױסן טוט זיך. סאַשאַ האָט געגעבן טאַמאַראַן דאָס װאָרט, אַז ער װעט זיך נישט רירן פֿונעם אָרט, ― מעג זיך קערן די װעלט, װעט ער זײַן װאָרט האַלטן. סײַדן די שװאַרצע חבֿרה װעלן אַרײַנקומען אין שטוב אַרײַן! קעסלער האָט אַפֿילו פֿאַרבאַריקאַדירט די טיר מיט קאַסטנס און מיט בענקלעך. אַן אָנגעלאָדענעם רעװאָלװער האָט ער אױך. ער װעט שיסן יעדן אײנציקן, װער עס װעט זיך װײַזן אױף דער טיר, און װעט צו זײַן קראַנקן חבֿר נישט צולאָזן קײנעם, סײַדן מע װעט אים, קעסלערן, הרגענען…

― די באַנדע האָט אָפּגעקערעװעט פֿון אונדזער שטוב און איז אַװעק װײַטער, ― אַזױ ראַפּאָרטירט קעסלער פֿאַר זײַן חבֿר, דעם אונטערגעשאָסענעם סאַשאַ, און איציקל שאָסטעפּאַל טוט זיך אַ װאָרף צום פֿענצטער און דערזעט דעם פּריסטאַװ, אַנטאָן איװאַנאָװיטש כאָלאָדקאָװ, דורכפֿאָרן פֿאַרבײַ רײַטנדיק אױף אַ פֿערד, שאָקלט זיך אַהין און אַהער מיט דער גאַנצער גראַציע פֿון אַן אָפֿיציר, מאַכט עפּעס מיט דער האַנט, נאָר ער הײסט נישט צעטרײַבן די באָסיאַקעס. איציקל שאָסטעפּאַל װיל עפֿענען דאָס פֿענצטער און אױסשרײַען צו אַנטאָן איװאַנאָװיטשן, ער זאָל זיך אָננעמען זײַן קריװדע, ער זאָל צעטרײַבן אָט די שיכּורים. לאָזט אים נישט שיװקע. זי האַלט אים צו בײַ דער האַנט.

― איצי! עפֿן נישט דאָס פֿענצטער! מיר זײַנען פֿאַרבײַ, איצי!

איציקל שאָסטעפּאַל פֿאַרהאַקט דאָס פֿענצטער, נאָר עס טראָגן זיך דורכן פֿאַרהאַקטן פֿענצטער משונה־מאָדנע קולות, טױזנטער קולות, אַ מאָדנער הילך, אַ מיש־מאַש פֿון געשרײען, פֿון געװײן, פֿון מענטשן, װאָס בעטן זיך, מע זאָל זײ ראַטעװען, און פֿון מענטשן, װאָס שרײַען ,בײ זשידאָװбей жидов: שלאָגט די ייִדן“, און אַ קאָמאַנדע הערט זיך, און אַ שיסערײַ פֿון ביקסן הערט זיך, און אַ קלונג פֿון צעבראָכענע שױבן הערט זיך, און אַ מוראדיקער „הורראַ“ פֿאַרהילכט די אַלע קולות ― ס'איז עק־װעלט. אַ פּנים?…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

נאָר נחמיה דעם שוסטערס קינדער, יודל קטנתּיס קדיש, חוה דער דער ייִדענעס „אומגליק“, בערעזניאַק־נײַדיטש און די איבעריקע חבֿרים זײערע האָבן נישט געװאַרט ביז מע װעט קומען צו זײ גוט־יום־טובֿ ביטן… װי באַלד זײ האָבן נאָר דערהערט, אַז אױף דער ייִדישער גאַס איז „פֿרײלעך“, אַזױ האָבן זײ אױסגעפּױקט צװישן אַלע חבֿרים, מע זאָל זײַן גרײט. זײ האָבן זיך אײַנגעטײלט אין פֿאַרשײדענע פּונקטן, אַרױסגעגעבן אַלעמען דאָס געװער, און אַ סך האָבן זיך געלאָזט אַראָפּ צו דער ייִדישער גאַס, און אומעטום, װוּ נאָר עס האָט זיך אָנגעהױבן ערגעץ װוּ אַ חתונה, זײַנען זײ אונטערגעקומען און האָבן מיט זײערע רעװאָלװערן צעטריבן די חבֿרה־לײַט, אַזױ װי װאָראָנעס. אַזױ איז דאָס געגאַנגען אױף אײן גאַס, אױף דער אַנדערער גאַס: נאָר אַז ס'איז געקומען צו דער דריטער גאַס, האָט פֿון זײ מיטאַמאָל דאָס גליק אָפּגעטראָטן. זײ האָבן באַגעגנט צו אַ שטאַרקן װידערשטאַנד, און זײ האָבן אָנגעהױבן פֿאַלן אײנציקװײַז, אַזױ װי שטרױ… צװישן די ערשטע קרבנות איז געװען נחמיה דעם שוסטערס ייִנגערער זון, בעני, װעלכער איז אַרונטערגעפֿאַלן פֿון צװײ קױלן, װאָס האָבן ים דורכגעלעכערט די לונגען און דאָס האַרץ. װי אַן אונטערגעשאָסענעם הירש אױף דער אָכאָטע, האָבן אים צװײ חבֿרים אונטערגעכאַפּט אױף די הענט און האָבן אים אױף דער גיך אַװעקגעטראָגן אַהײם, און האָבן געטראָפֿן אין דער הײם נאָר די מוטער. דער ברודער, חײם, איז געװען מיט זײַנע חבֿרים אױף אַן אַנדער פּונקט, און דער טאַטע נחמיה איז געגאַנגען מיט זײַן פֿרײַנט יודל קטנתּי געװאָר װערן, װאָס טוט זיך.

זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז יודל קטנתּי איז געװען אױפֿגעלײגט װי תּמיד, ובפֿרט ער האָט דעם פֿרימאָרגן לכּבֿוד דעם גרױסן יום־טובֿ געמאַכט אַ פֿײַנע כּוסע, האָט ער געשאָטן מיט פּסוקים און געלאַכט פֿון דער קאָנסטיטוציע, זיך געהאַלטן פּשוט בײַ די זײַטן, זיך גערײצט מיטן שוסטער, זיך באַרימט, אַז ער האָט געװוּסט פֿריִער, ער זאָל אַזױ האָבן אַלדאָס גוטס אױף דער װעלט און אױף יענער װעלט, אַז דאָס אַלץ דאַרף זיך אָט אַזױ ענדיקן, כאַ־כאַ־כאַ!…

לאַנג לאַכן האָט מען אָבער דעם דאָזיקן פֿרײלעכן שנײַדערל נישט געלאָזט. דערהערט, אַז אױף דער װאַסילטשיקאָװער גאַס הײבט שױן אָן װערן פֿרײלעך, האָבן זײ זיך אין צװײען מיט נחמיה דעם שוסטער געלאָזט אַרױף אַהײם, און װי זײ זײַנען געקומען, האָבן זײ געטראָפֿן די גאַס שױן רעכט באַלאַגערט מיט מענטשן… מע איז נאָר־װאָס צוגעטראָטן צו סאַפֿראַנאָװיטשעס אַפּטײק.

― יודל, מיר זײַנען אין דער אַרבעט! ― זאָגט נחמיה דער שוסטער.

― װאָט טיבעвот тебе: עס איז פֿאַר דיר יוצר־המאורות! ― ענטפֿערט אים יודל דער שנײַדער.

בײַ די װערטער קומט אָן ליפּאַ באַשעװיטש אָן אַ היטל, די האָר צעלאָזט, דאָס האַרץ צעכראַסטעט, אין האַנט אַ שטעקן, און ער האַלט אינמיטן פּרעדיקן מיטן נוסח פֿון ישעיהו:

― און עס װעט קומען אַ בראָך אױף אײַערע לײַבער, און איר װעט זוכן הילף און װעט שרײַען, און קײנער װעט אײַך נישט ענטפֿערן, װאָרעם גרױס איז דער צאָרן פֿון גאָט, װאָס טוט ריכטן די װעלט מיט זײַן גרױסן שטורעם־װינט, װאָס ער ברענגט אױף דער ערד, דערפֿאַר װאָס איר האָט נישט געװאָלט צוהערן זײַן געבאָט… עגעדען, מאַגעדען מאַגדאַדען! עעגעעדען, מאַגעדען, מאַגדאאַאַדען! עעעעגעדען, מאַנעדעען, מאַגדאַאַאַאַדען!…

טרױעריק, זײער טרױעריק האָט זיך אױסגעלאָזט דער טאָג, װאָס האָט זיך אָנגעהױבן אַזױ גליקלעך, אַזױ פֿרײלעך, און שטיל האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אױף דער ערד די טונקעלע נאַכט און האָט פֿאַרשפּרײט אירע שװאַרצע פֿליגל אױף דער מרה־שחורהדיקער װעלט. נאָך דעם צו־פֿרײלעכן און גליקלעכן טאָג האָט די נאַכט אױסגעזען װי אַז אַלמנה, אָנגעטאָן אין שװאַרצן. שטיל איז געװען אַרום און אַרום. קײן דורכגײער, קײן דורכפֿאָרער. אַלע טעאַטערן זײַנען געשלאָסן. אַלע רעסטאָראַנען זײַנען געשפּאַרט, אױסגעלאָשן זײַנען די ליכט איז די גאַס־לאָמפּן. עס איז חושך און שטיל. װען־נישט־װען לאָזט זיך הערן אַ װײַטער הילך, אַן אָפּקלאַנג פֿון אַ הײזעריקן „הורראַ“, אַ קול פֿון אַ געשלאָגענעם, אַ גװאַלד פֿון אַ סך מענטשן, אַ געזאַנג פֿון אַ שיכּור, װאָס רײַסט זיך דורך און װערט פֿאַרשטאָרבן, און װידער װערט שטיל… שטיל קוקט אַראָפּ אױך דער מרה־שחורהדיקער הימל מיט זײַנע מיליאַרדן פֿינקלדיקע װעלטן אױף דער קלײנער חושכדיקער ערד, װאָס מײנט און װיל אײַנרײדן אױך יענעם, אַז צוליב איר האָט דאָס גאָט באַשאַפֿן אָט די גרױסע רײַכע מיליאַרדן־שטערנדיקע װעלט. שטיל, פֿינצטער, חושך! זי װיל נישט דערצײלן, די שטילע פֿינצטערע חושכדיקע נאַכט, װאָס ס'איז פֿאָרגעקומען דאָרט, אין די חושכדיקע, אָרעמע, שמוציקע ייִדישע גאַסן און געסלעך, אין די חושכדיקע, אָרעמע, שמוציקע ייִדישע הײַזער און הײַזלעך, בײַ די דערנידעריקטע, אָרעמע, הונגעריקע, אומגליקלעכע, נאַקעטע און באָרװעסע פֿאַרװאָרפֿענע, פֿאַרגעסענע און דערשלאָגענע ― ― ― נײן, זי װיל נישט דערצײלן, די שטילע פֿינצטערע חושכדיקע נאַכט, װאָס עס איז פֿאָרגעקומען דאָרט! אױך שװײַגט די שטילע פֿינצטערע חושכדיקע נאַכט פֿון די שטילע פֿינצטערע געהײמע פֿאַרזאַמלונגען אין שטילע פֿינצטערע געהײמע קעלערס, װוּ שטילע פֿינצטערע געהײמע מענטשלעך האָבן אױסגעטײלט די אַרבעט, זײ זאָלן זײַן גרײט צו „מאָרגנדיקן טאָג“… און נאָך און נאָך אַ סך זאַכן זײַנען אָפּגעטאָן געװאָרן אין דער דאָזיקער שטילער, פֿינצטערער חושדיקער נאַכט. און זי שװײַגט, די נאַכט. זי װאַרט אױפֿן ליכטיקן פֿרישן פֿרימאָרגן. ער װעט קומען, דער געװוּנטשענער ליכטיקער פֿרימאָרגן. ער װעט קומען און מע װעט עס אַלצדינג דערצײלן ― אין פֿרײדן.

קאַפּיטל 12.
אײביקע װאַנדערער

עס איז געװען אַ נאַסער, אַ קאַלטער פֿרימאָרגן, אײנער פֿון יענע קאַלטע נאַסע אָסיענדיקע טעג, װאָס מע זאָגט, אַז עס איז „אַן עבֿירה אַ הונט אַרױסצולאָזן אױף דער גאַס“. דער װאָקזאַל, אױף װעלכן עס האָבן זיך אַמאָל געטראָפֿן שאָסטעפּאַל מיט סאַפֿראַנאָװיטש דעם אַפּטײקער, בשעת זײערע קינדער זײַנען אָנגעקומען פֿון פּעטערבורג אַהײם אױף פּסח, איז געװען פֿול געפּאַקט מיט מענטשן, און איבערהױפּט ― די דריטע קלאַס. עס איז נישט געװען אַ נאָדל דורכצוּװאַרפֿן. מערסטנס פּאַסאַזשירן זײַנען געװען אַחינו־בני־ישׂראל. מע קאָן זאָגן, כּמעט לױטער ייִדן. געזעסן און געשטאַנען קעפּ אױף קעפּ װײַבער מיט קינדער מיט טשעמאָדאַנעס, טאָרבעס, זעק און פּעקלעך, און קישנס, קישנס, קישנס!… די פּנימער בײַ אַלע אָנגעשראָקענע, קוקן זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, ציטערן פֿאַר אַ געשרײ, פֿאַר אַ פֿײַף… נאָך די שמועסן פֿון די פּאַסאַזשירן דאַרף מען רעכענען, אַז דאָס זײַנען עמיגראַנטן, װאָרעם עס לאָזן זיך הערן די װערטער „ליבױ“… „האַמבורג“… „שיפֿסקאַרטן“… „אַמעריקאַ“ … דאָס װאָרט „אַמעריקאַ“ ― אָפֿטער פֿון אַלץ. דאָס װאָרט „אַמעריקאַ“ האָט פֿאַר זײ אַ באַזונדערע צוציִונגס־קראַפֿט, אַ מין כּישוף. דאָס איז אַ װוּנטש, אַן אידעאַל, װאָס אַ סך, אַ סך פֿון זײ האָבן לאַנג װעגן דעם געחלומט. אַמעריקאַ שטעלט זיך זײ פֿאָר װי אַ מין יענע װעלט, אַ מין גן־עדן הלװאַי, רבונו של עולם, מע זאָל זײ כאָטש אַרײַנלאָזן, נישט אָפּשיקן חלילה צוריק…

דאָס געשרײ איז גרױס, דער טומל מיטן לױפֿן מיטן שטופּן זיך איז נאָך גרעסער. צװישן די פּאַרשױנען זעט מען אײניקע מיט איבערגעבונדענע קעפּ, מיט אונטערגעבלױטע אױגן ― סימנים פֿונעם נאָך נישט פֿאַרהײלטן אומגליק, נאָך נישט אָפּגעקילטן פּאָגראָם…

― מע װעט אײַך דען אַרײַנלאָזן אין אַמעריקע מיט אַזאַ פֿאַסאָן? ― רײצט זיך אַ ייִנגל אַן עזות־פּנים, די הענט אין די קעשענעס, קעגן אַ ייִדענע מיט אַן אײַנגעקװעטשטן שטערן און מיט געלזוכט אין פּנים.

― אַ מכּה דער מאַמע דײַנער! ― ענטפֿערט אים די ייִדענע. ― אַבי איך האָב געזונטע אױגן, האָב איך דיך אין דער ערד!

אַ יונג װײַבל און זײגט אַ קינד און שלעפּט אַ ייִדן פֿאַר דער פּאָלע. זי װיל װיסן, צי מע לאָזט אַרײַן קײן אַמעריקאַ מיט זײגנדיקע קינדער? דער ייִד דאַװנט, קאָן איר נישט ענטפֿערן, טוט ער איר אַ מאַך מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: „דו ביסט נעבעך אַ גרױסע בהמה!“ און קוקט זיך אַרום בשעת־מעשׂה, צי זעט נישט דער זשאַנדאַרם, װי ער דאַװנט.

באַזונדער אין אַ װינקעלע זיצט אַ געזינדל: אַ פֿאָטער, אַ מוטער, זעקס קינדער; פֿיר ייִנגלעך, ― ייִנגלעך איז אין אַמעריקאַ, זאָגט מען, אַ גליק, זײ גײען אַרבעטן ― צװײ מײדלעך, ― מײדלעך, זאָגט מען, אין אױך אַ גליק אין אַמעריקאַ, זײ גײען אַרבעטן, און אַ באָבע מיט אַ זײדן זײַנען אױך דאָ. די באָבע װאָלט אפֿשר אױך געפֿאָרן מיט די קינדער קײן אַמעריקאַ, קאָן זי נישט איבערן זײדן, װײַל ער איז אַ בלינדער. אַ בלינדן לאָזט מען קײן אַמעריקאַ נישט אַרײַן. מוז זי דאָ בלײַבן מיטן אַלטן. סײַדן אַמאָל, איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר, װעלן זײ איר צושיקן פֿון דאָרטן אַ שיפֿסקאַרטע… דערװײַל זאָל ער נאָך לעבן. גענוג, אַז גאָט האָט אים געשטראָפֿט, מע האָט אים בשעת פּאָגראָם אױסגעשטאָכן בײדע אױגן, דערפֿאַר, װאָס ער האָט נישט געװאָלט זאָגן װוּ איז די קינדערס געלט, צװײ און צװאַנציק קערבלעך… און דער אַלטער זײדע גלעט די אײניקלעך איבער די קעפּלעך, װײנט מיט זײַנע בלינדע אױגן און זאָגט צו זײ:

― איך װעל אײַך שױן מער, קינדערלעך, אַ פּנים, נישט זען קײנמאָל! קײנמאָל אײַך נישט זען מער!…

צװישן די עמיגראַנטן קאָן מען דערקענען נחמיה דעם שוסטער, זײן װײַב זיסל און זײער עלטערן זון חײם. דער ייִנגערער, בעני, ליגט אױפֿן הײליקן אָרט נאָך אָן אַ מצבֿה. זײ האָבן אױספֿאַרקױפֿט װאָס זײ האָבן געהאַט און פֿאָרן אין אַזאַ לאַנד, פֿון װאַנען זײ װעלן שױן מסתּמא קײנמאָל צוריק נישט קומען.

― האָסט אַ טעות, אַלטער, מיר װעלן נאָך קומען צוריק אַלע, און איר אַװדאי…

אַזױ זאָגט חײם צום פֿאָטער און ער װיל אים אײַנרײדן“ אַז ער, חײם, פֿאָרט נישט אַהין אױף שטענדיק; און נישט צוליב זיך פֿאָרט ער, נאָר צוליב זײ. און זאָל זיך נאָר אַביסל איבערקאָכן אָט דאָ, װעלן אַלע פֿאָרן צוריק אַהער, „צו אונדז ” , אַזױ װי מע פֿאָרט אַצינד אַהין קײן אַמעריקאַ …

― אם ירצה השם! ― מישט זיך אַרײַן אַ ייִד אַ װילד־פֿרעמדער פֿון דער זײַט, װאָס שנײַדט דינע ריפֿטלעך ברױט מיט אַ קלײן שאַרף מעסערל און באַשמירט דאָס מיט אַ געלכל פֿון אַן אײ און בעט אױס אַביסל זאַלץ בײַ אַ פֿרעמדער ייִדענע מיט אַ פֿאַרװײנט פּנים צו זיך אין הױפֿן אַרײַן.

― אַהין געפֿאָרן, אַהער געפֿאָרן ― ישׂראליק פֿאָרט!

אַזױ רופֿט זיך אָפּ דער ייִד, װאָס האָט ביז אַהער געדאַװנט און איצט לײגט ער צונױף דעם טלית־ותּפֿילין, און די באַקן פֿלאַמען אים. ― אונדזער פֿאָלק ישׂראל, פֿאַרשטײט איר מיך, איז מקײם דעם פּסוק, װאָס גאָט האָט אַמאָל געזאָגט צו אַבֿרהם אָבֿינו: לך־לך ― זאָלסט אַרױסגײן פֿון דײַן לאַנד און פֿון דײַן געבורטס־אָרט און פֿון דײַן פֿאָטערס הױז…

― אַ גליק האָט אונדז געטראָפֿן! ― רופֿט זיך אָפּ נאָך אַ זײַטיקער פּאַרשױן מיט אַ גילקע אױף אַן אױג, און אים ענטפֿערט אָפּ אַ דריטער, אױך אַ װילד־פֿרעמדער, נאָר אַ יונגערמאַן, װײַזט אױס, אַ שטיק אינטעליגענט, אָן פּאות און שטאַרק אונטערגעהאַקט דאָס בערדל:

― געװיס אַ גליק, װאָרעם װאַנדערן, גלות פּראַװען ― דאָס איז אונדזער געבאָט, אונדזער מיסיאָן. האָט איר פֿאַרשטאַנען, צי װער־װאָס? אין דעם טאָג, װאָס ייִדן װעלן אױפֿהערן אָפּריכטן גלות, װעלן זײ חלילה אױפֿהערן צו זײַן ייִדן…

דערזען, אַז די צוהערער קוקן אױף אים פֿאַרחידושט, פֿאַרענטפֿערט ער זיך:

― איר מײנט, ס'איז מײַנס? דאָס זאָגט אײנער אַ גרױסער, גאָר אַ גרױסער מענטש (און דרײט אױס מיטן גראָבן פֿינגער און זאָגט מיט אַ ניגון): „מה־דאָך, זאָגט ער, אַצינד, װען מיר זײַנען צו שאַנד און צו שפּאָט, פֿאָדערט מען, זאָגט ער, פֿון אונדז, מיר זאָלן זײַן ערלעכער און אָרנטלעכער און בעסער און פֿײַנער פֿאַר אַלעמען, הײַנט לא כּל שכן װאָס פֿאַר פּרעטענזיעס װעלן שױן האָבן, זאָגט ער, צו אונדז די פֿעלקער אין דער צײַט, װען מיר װעלן זײַן, זאָגט ער, לײַטן גלײַך אױף אונדזער אײגענער ערד?“… נײן, ברידער! אונדזער מיסיאָן איז װאַנדערן, שטענדיק זײַן צװישן פֿרעמדע פֿעלקער, זײַן אַ מוסר, אַ בײַשפּיל פֿאַר אַלעמען… האָט איר עס פֿאַרשטאַנען, צי װער־װאָס?

דאָס רעדל אַרום דעם יונגנמאַן, װאָס פּרעדיקט, װערט אַלע מינוט ברײטער און גרעסער. ייִדן האָבן ליב האָרכן אַ גוט װאָרט, עס מעג זײַן װוּ איר װילט און װען איר װילט, אַפֿילו „אַ מינוט פֿאַר פּאָיעזד“. מאַנצבילן, די װאָס האָבן פֿאַרשטאַנען, האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז דער יונגערמאַן באַדאַרף זײַן אַ ציוניסט, װאָרעם ער רעדט צו שײן און היצט זיך צו שטאַרק. און װײַבער, װאָס האָבן נישט פֿאַרשטאַנען גאָרנישט, האָבן אױך צוגעשאָקלט מיט די קעפּ, אונטערגעהאַלטן מיט אַ זיפֿץ און גרײט געװען אַלע מינוט לאָזן אַ טרער ― עלעהײ, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַ מגיד רעדט…

צװישן דעם עולם װאָס האָט אַרומגערינגלט דעם יונגנמאַן דעם אינטעליגענט, איז געװען סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטש, װאָס איז אַרױסגעקומען אַרױסבאַגלײטן זײַן פֿאָטער דעם אַפּטײקער ― ער פֿאָרט קײן ארץ־ישׂראל דאָרט װערן אַן אַפּטײקער. טאָמער װעט מען באַדאַרפֿן האַלטן עקזאַמען, װעט ער האַלטן. אַזאַ אומגעריכטע מעטאַמאָרפֿאָזע האָט געקאָנט אַרױסרופֿן בײַ אים נאָר דער שטורעם מיט אַלע רעזולטאַטן פֿונעם שטורעם, װעלכע ער האָט איבערגעלעבט. פֿאַרשטײט זיך, אַז סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש האָט געהאַט אַן אַנדער מאַרשרוט ― קײן אַמעריקאַ. נאָר עמיגרירן קײן ארץ־ישׂראל האָט אים אַרױפֿגעפֿירט זײַן זון סאַשאַ. און אַנדערש האָט דאָס נישט געקאָנט זײַן ― פֿאָרט אַן אײן־און־אײנציקער זון. סאַשאַ בלײַבט דערװײַל דאָ ביז ער װעט ענדיקן; אַז ער װעט ענדיקן, װעט ער סײַ װי סײַ אַריבערפֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל. ארץ־ישׂראל און אַמעריקאַ ― צו אַ גרױסער תּהום! שענער פֿון אַלץ איז געװען דאָס, װאָס דעם אַפּטײקערס קריסטלעכע פֿרײַנדין, נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ, האָט צוגערעדט איר פֿרײַנט דעם אַפּטײקער, ער זאָל בעסער אַריבערפֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל. „פּאַלעסטינאַ ― האָט זי געזאָגט, און טאַקע גוט מכבד געװען אים ― פּאַלעסטינאַ ― דאָס איז דאָך אײַער באַטקאָװשטשינאַбатькивщина: פֿאָטערלאַנד, אײַער פֿאָטערלאַנד, װי קאָנט איר עס פֿאַרבײַטן אױף אַ פֿרעמד לאַנד, אױף אַמעריקאַ?… עטאָ אוזשאַסנאָ! עטאָ װאָזמוטיטעלנאָ!“…

אַ סך האָט אױך מיטגעהאָלפֿן זײַן שכן איציקל שאָסטעפּאַל, װאָס איז פֿון איצט אָן נישט נאָר אַ שכן ― אַ סבֿרה, אַז ער איז שױן גאָר אַ מחותּן. עס איז נאָך נישט אָפֿיציעל, פֿאַרשטײט זיך, עס איז נאָר דערװײַל אַ סוד, נאָר אַזאַ סוד, װאָס אַלע װײסן עס און אַלע רײדן, שושקען זיך, ― הײַנט־מאָרגן קאָן עס װערן אַ פֿאַקט. די קינדער באַדאַרפֿן דערװײַל ערשט ענדיקן זײער קורס. זײ פֿאָרן בײדע װידעראַמאָל קײן פּעטערבורג, און זײַנען די לעצטע צײַט אַזױ באַפֿרײַנדעט, אַז ס'איז שױן גאָר בײַ קײנעם קײן שום ספֿק נישט, אַז דאָס זײַנען חתן־כּלה. אַ שטיקל מניעה איז נאָך אין אײן זאַך: דער חתן איז אַ ציוניסט, און אַ פֿאַרברענטער ציוניסט, און די כּלה איז צום ציוניזם דערװײַל קאַלט, זײער קאַלט. נאָר „מה שלא יעשׂה השׂכל יעשׂה הזמן“ ― זאָגט איציקל שאָסטעפּאַל מיט אַ פּסוק צו זײַן האַלב־אָפֿיציעלן מחותּן דעם אַפּטײקער, װאָס כאָטש ער פֿאַרשטײט נישט קײן לשון־קודש, פֿונדעסטװעגן טוט ער אַ גלאַנץ מיט די ברילן, מע זאָל מײנען, אַז ער האָט פֿאַרשטאַנען.

― אַלעקסאַנדער סאָלאָמאָנאָװיטש, װוּ זענט איר פֿאַרפֿאַלן געװאָרן? עטאָ אוזשאַסנאָ! עטאָ װאָזמוטיטעלנאָ!

נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ האָט דאָס אַזױ אױסגערופֿן, אַ פּליעסק געגעבן מיט די הענט, דערזען סאַשאַ סאַפֿראַנאָװיטשן אין דריטער קלאַס צװישן עולם, װאָס אַרום דעם יונגן אינטעליגענט. נאָך איר זײַנען באַלד אָנגעקומען דער אַפּטײקער, װאָס האָט זיך שטאַרק אױסגעבלײכט, און טאַמאַראַ און איציקל שאָסטעפּאַל, װאָס האָט זיך שטאַרק פֿאַרעלטערט אין דער לעצטער צײַט: די אױגן זײַנען געװאָרן װי אונטערגעשװאָלן, מיט קישעלעך. זײַן טאָכטער טאַמאַראַ האָט זיך אױך פֿאַרענדערט ― זי איז שענער געװאָרן, נאָך שענער װי פֿריִער.

― װאָס טוט זיך דאָ? ― האָט טאַמאַראַ אַ פֿרעג געגעבן.

― אונדזערע װאַנדערער ― האָט איר סאַשאַ אָפּגעענטפֿערט, באַװיזן מיט די אױגן אױף דעם עולם עמיגראַנטן ― אונדזערע אײביקע װאַנדערער.

― די אײביקע װאַנדערער! ― האָט אים, װי אַ װידער־קול, מעלאַנכאָליש נאָכגעזאָגט נאַדיעזשדאַ אַלעקסאַנדראָװנאַ מיט אַ טראַגישער אינטאָנאַציע און איז אָבער באַלד אָנגעפֿאַלן אױף אירע גוטע פֿרײַנט: װאָס שטײט מען? ס'איז שױן צײַט זיך געזעגענען! און אױסגעלאָזט האָט זי מיט איר שטענדיקן אױסרוף! עטאָ אוזשאַסנאָ! עטאָ װאָזמוטיטעלנאָ!“…

און דאָס גאַנצע געזינדל לאָזט זיך גײן אױפֿן פּעראָן, און דאָרט געזעגנט מען זיך מיטן אַפּטײקער סאַפֿראַנאָװיטש, און מע קושט זיך און מע װינטשט אים אַלדאָס גוטס פֿונעם גאַנצן האַרצן.

סוף פֿונעם צװײטן טײל