יאָסעלע סאָלאָװײ:

שלום עליכם (אַלע װערק)

יאָסעלע סאָלאָװײ
אַ ייִדישער ראָמאַן

געשריבן אין יאָר 1886.

ליבער, טײַערער פֿרײַנט!

מײַן צװײטן ייִדישן ראָמאַן „יאָסעלע סאָלאָװײ“ ברענג איך דיר במתּנה הײַנט, צו דעם טאָג פֿון דײַן געבױרן װערן. איך האָף, אַז די דאָזיקע מתּנה װעט בײַ דיר אָנגעלײגט זײַן, נישט דערפֿאַר, װאָס איך זאָל מיך אײַנרײדן, אַז זי איז מיט אַלע מעלות: איך װײס בײַ מיר זײער גוט, אַז איך האָב נאָך נישט אינגאַנצן אױסגעפֿאָלגט דעם זײדן רב מענדעלעס כּלל, אַז „אַ װערק דאַרף מען פֿײַלן און פֿײַלן“, ― מחמת צװײ טעמים: ראשית, דערלאָזט ניט די צײַט, מען איז דאָך נישט מער װי אַ זינדיקער מענטש, מישטײנס געזאָגט, און בסך־הכּל נאָר אַ האַלבער שרײַבער, ד″ה האַלב־סוחר און האַלב־שרײַבער, װי געװײנלעך בײַ ייִדן: מע באַדאַרף אין זינען האָבן די װעלט אױך, נישט נאָר עולם־הבא אַלײן… והשנית, איז מען דאָך טאַקע, צװישן אונדז רײדנדיק, יונגע לײַט, מענטשן, װאָס האָבן קײנמאָל קײן צײַט ניט, אַחשתּרנים, אַלץ געיאָגט, געכאַפּט, אין אײן מורא, מע זאָל חלילה ניט פֿאַרשפּעטיקן… נאָר װאָס דען? װײַל איך רעכן דערױף, װאָס דו װײסט, אַז װי װײַט נאָר מײַן מעגלעכקײט איז געװען, האָב איך געאַרבעט און מיט מײַן יאָסעלען מי געהאַט, ביז גאָט האָט מיר געהאָלפֿן און איך האָב אים דערלעבט צו זען, אַז ער האָט כאָטש עפּעס אַ פּנים פֿון אַ לעבעדיקן פּאַרשױן.

נעם זשע צו, ליבער פֿרײַנט די דאָזיקע מתּנה מײַנע, אַזױ װי זי איז, און לאָז זי דיר דינען צום צײכן, װיִאַזױ עס ליבט דיך און שאַצט דיך

דײַן בעסטער, אמת געטרײַער פֿרײַנט,

דער מחבר

קיִעװ, 26טן דעצעמבער 1889

קאַפּיטל 1.
יאָסעלע גײט־אױס זינגען

אַזעלכע אױסברענגער, װי די בעלי־בתּים פֿון דער קאַלטער שול אין מאַזעפּעװקע, איז שװער צו געפֿינען אױף דער גאַנצער װעלט. „װאָס זײ קאָסט־אָפּ אַ יאָר חזנים ― אַזױ זאָגט מען אין שטאָט ― װאָס זײ קאָסט־אָפּ אַ יאָר חזנים, װאָלט זיך דאָס יעדער געמעגט װינטשן האָבן אױף זײַן אײגנס“. נעמען נעמט זיך דאָס דערפֿון, װאָס די מאַזעפּעװקער ייִדן בכלל זײַנען, װי עס איז באַװוּסט אױף דער גאַנצער װעלט, פֿון תּמיד אָן שאַרפֿע מבֿינים אױף נגינה; נאָר אַזעלכע ליבהאָבער אױף זינגען, װי די בעלי־בתּים פֿון דער קאַלטער שול, קריגט מען גאָר נישט, מע זאָל אױספֿאָרן װעלטן. קומט־אַראָפּ קײן מאַזעפּעװקע דער באַרימטער פּיצי ― װוּ דאַװנט ער? אין דער קאַלטער שול; װוּ הערט מען ירוחמען? אָדער ניסין? אָדער מיצין? ― אין דער קאַלטער שול. עס איז שױן בײַ זײ אײַנגעפֿירט אַזױ פֿון קדמונים, און ס'איז רעכט, קײנער פֿרעגט נישט קײן קשיות. עס קומט זײ דאָרט אָן שװערלעך, ביז זײ קלײַבן זיך צו אַ רעכטן בעל־תּפֿילה, װאָס מען זאָל פֿון אים האָבן הנאה און נישט שעמען זיך מיט אים קעגן לײַטן. זײ קאָכן־אױס גענוג װאַסער, ביז דער חזן געפֿעלט זײ איטלעכן באַזונדער און ביז ער טרעפֿט זײ צו צו זײער שניט מיט זײער כאַראַקטער; נאָר קױם האָט ער זײ שױן צוגעטראָפֿן, אַזױ בלײַבט ער שױן בײַ זײ אַ שטענדיקער, אַן אײביקער, און עס איז שױן פֿאַר אים גאָר קײן בעסערס נישטאָ אױף דער גאַנצער װעלט. אָט אַזעלכע מינים ברואים זײַנען זיך די בעלי־בתּים פֿון דער דאָרטיקער קאַלטער שול. און אָט אַזאַ מין בעל־תּפֿילה איז בײַ זײ געװען שמואליק יאַמפּעלער. געהאַט האָט שמואליק אַ קול ― אַ „שאגת־אַריה“, דאָס הײסט, אַ געמבע פֿון אַ לײב, מיט זײער אַ שײן „פֿיסטל“, דאָס הײסט, אַ מין בײַ־קול, אױף װעלכן ער פֿלעגט זיך בריהש פֿאַרקאַטשען. „מיט זײַן ממקומך ― אַזױ האָט מען אױף אים געזאָגט ― לאָזט זיך אױס די װעלט; דעם ממקומך האָט ער גענאַשט פֿונעם קרוטיער“… אױך האָט שמואליק געהאַט אַ רײַכן האַלדז און איז געװען אַ פֿײַנער בעל־עבֿרי: זײַן „זאָגן“ איז געװען גאָלד מיט זילבער… „װען, אַ שטײגער, אונדזער שמואליק ― אַזױ האָבן אױף אים געזאָגט די בעלי־בתּים פֿון דער קאַלטער שול ― װען למשל, אונדזער שמואליק זאָל שטודירן אױף נאָטן, װאָלט ער געװיס אַריבערגעפֿוצעװעט פּיצין און מיצין און ירוחמען מיט אַלע הײַנטיקע װעלט־חזנים! אונדזער שמואליק, אַבי ער װיל נאָר, קאָן ער נאָך הײַנט אױך אַװעקלײגן מיט אײן כּתרל זײַנס, מיט אײן װאָלעכל אַ רעכטס, די אַלע הײַנטיקע נײַע בריהס מיט זײער גאַנצן כאָר דאָרטן!“…. ימים־נוראָים פֿלעגט שמואליק דאַװענען מיט משוררים; אים פֿלעגט אונטערהעלפֿן טאַקע זײַן זונדל יאָסעלע, אױף אַ פֿײַפֿנדיק קולכל, און נאָך צװײ משוררים: אײנער אַ באַס און דער אַנדערער אַ שרײַער ― און גענוג; דאָס איבעריקע האָט שױן שמואליק אַלײן אױסגעאַרבעט מיט זײַן אײגענעם „געבענטשטן“ האַלדז. די „שטיקלעך“, װאָס שמואליק פֿלעגט אױף יעדן יום־טובֿ „אױסשטעלן“, האָט מען נאָכדעם אין דער שטאָט געזונגען אַ גאַנץ יאָר כּסדר; דאָס הײסט, נישט מע האָט זיך צונױפֿגעקליבן ערגעץ אין אײן אָרט אױף צו זינגען, ― דערױף איז קײן צײַט נישטאָ און ס'איז עפּעס גאָר נישט אַזױ אױפֿגעלײגט אױפֿן האַרצן, אַז מע זאָל זיך פּלוצעם אַנידערזעצן זינגען; נאָר יעדער באַזונדער פֿאַר זיך, בײַ זײַן טיש, אָדער אַפֿילו אין גאַס גײענדיק, האָט זיך שטילערהײט איבערגעזונגען די אַלע „שטיקלעך“, װאָס שמואליק האָט באַשאַפֿן. פֿון קײן נאָטן, װי אױבן איז געשטאַנען, האָט שמואליק נישט געװוּסט, דאָס הײסט, ער האָט געהערט, אַז ס'איז דאָ חזנים, װאָס זינגען פֿון נאָטן, נאָר געזען האָט ער דאָס נאָר אײן מאָל אױף זײַן לעבן. דאָס איז געװען דעמאָלט, װען פּיצי איז דורכגעפֿאָרן איבער מאַזעפּעװקע מיט זײַנע אַכצן משוררים. שמואליק האָט געהערט אַ סך חזנים אױף זײַן לעבן, נאָר אַלע האָבן זײ געזונגען אױפֿן אַלטן שטײגער, דאָס הײסט, אָדער אַן „אױסגעשטעלטע“ זאַך, אָדער גאָר „פֿונעם קאָפּ“. מע באַדאַרף נישט מער װי דער פּאַרעצער חזן איז געװען גרױס, האָט אים שמואליק געהערט דאַװענען אַ מוספֿל בײַם רבין, און דװקא אָן נאָטן, װעט ער דעם טעם געדענקען װײַל ער װעט לעבן. נאָר אַז פּיצי איז אַראָפּגעפֿאָרן מיט זײַנע אַכצן משוררים קײן מאַזעפּעװקע, האָט שמואליק דאָס ערשטע מאָל דערהערט, װי מע דאַװנט מיט נאָטן; ער איז פֿון פּיציס דאַװענען אַזױ אַנטציקט געװאָרן, אַז ער איז געבליבן צוגעקאָװעט צום אָרט. „אָט דאָס הײסט נאָטן! נאָטן!“… דעם גאַנצן שבת איז ער אַרומגעגאַנגען װי אַ טױטער. זיך גאָר נישט געקאָנט קײן אָרט געפֿינען. „אָט װאָס הײסט נאָטן!“ ― ער האָט קױם דערלעבט דעם שבת־צו־נאַכטס, ער האָט אָפּגעמאַכט הבֿדלה און האָט געזאָגט צו זעלדען זײַן װײַב, אַז ער װעט דאָס גאָר נישט אױסהאַלטן; ער מוז זיך דורכגײן צו רב שבתין אױף דער אַכסניא זיך זען מיט דעם דאָזיקן פּיצין און זיך דורכשמועסן מיט אים פּנים־אל־פּנים. אָפּזאָגנדיק די אליהוס, האָט זיך שמואליק אונטערגעגאַרטלט, גענומען מיט זיך זײַן יאָסעלען און איז זיך דורכגעגאַנגען מיט אים צו רב שבתין אױף דער אַכסניא. שמועסנדיק מיט פּיצין פֿון ענין החזנות, האָט אים שמואליק געבעטן, ער זאָל זיך מטריח זײַן „זאָגן“ אים עפּעס אַ שטיקל פֿון נאָטן און קלאָר מאַכן דעם ענין אַקוראַט. לכתּחילה האָט אים פּיצי אױסגעלאַכט, געטריבן מיט אים קאַטאָװעס; נאָר באַטראַכטנדיק שמואליקס ערלעך נאַיִװ פּנים און אױספּרוּװנדיק די שטימע זײַנע, האָט זיך אין פּיצין צעברענט דער חזן, און ער האָט אים פֿאָרגעזאָגט עטלעכע שטיקלעך פֿון זולצערס סידור מיט אַלע זײַנע אַכצן משוררים. שמואליק איז אַרױס פֿון די כּלים, און עס האָבן זיך אים געשטעלט טרערן אין די אױגן. „װאָס איז שײך? אָט הײַנט זע איך ערשט אַרױס, רב פּיצי, װאָס פֿאַר אַ מין קאַליקע, װאָס פֿאַר אַ דער־רוח־װײסט־װאָס איך בין!“ ― האָט שמואליק געזאָגט בתּמימות און האָט אים אַ װײַז געטאָן אױף זײַן יאָסעלען. „זעט איר, רב פּיצי, אָט דעם קלײנעם? ס'איז מײַנער, מײַן זון הײסט דאָס; איר מעגט אים האָרכן“. פּיצי האָט אױסגעפּרוּװט יאָסעלען, און זײַן שטימע איז אים זײער געפֿעלן. שמואליק האָט אַלײן פֿון פּיציס מױל געהערט, „אַז דאָס קינד איז אַ כּלי־שלמה, אַז ער האָט זײער אַ שײנע סאָפּראַנאָ“, און מיט דער צײַט, ער זאָל זיך אױסאַרבעטן, קאָן ער װערן אַ לײַט“… די דאָזיקע װערטער זײַנען שמואליקן אַרײַן אין נאָז אַרײַן, און פֿון יענער צײַט אָן האָט ער נישט אױפֿגעהערט צו טראַכטן: „װאָס טוט מען מיט יאָסעלען? מילא, איך בין שױן אַ פֿאַרפֿאַלענער, װאָס איז שײך, איך װעל שױן שטאַרבן אַ קאַליקע; אָבער מײַן יאָסעלע? לאָז ער מיר נאָר אונטערװאַקסן, אָנהײבן צו לײגן תּפֿילין, אם ירצה השם, װעל איך אים אַװעקגעבן צו אַ גרױסן חזן, צו פּיצין אָדער צו מיצין, אָדער גאָר צו ירוחמען, אם ירצה השם, מיט גאָטס הילף“… עס האָט זיך אים פֿון דעמאָלט אָן כּסדר פֿאָרגעשטעלט, אַז יאָסעלע באַדאַרף זײַן אַמאָל אַ באַרימטער, אַ װעלט־חזן, אַזױ װי פּיצי, און אפֿשר טאַקע אַזױ װי ניסי ― פֿאַר װאָס נישט? װאָס איז? מיר האָבן דען נישט געזען, װי אַזױ פֿון אַ ייִנגל אַ שנעק װאַקסט נאָכדעם אױס אַ מענטש, װאָס אַ מענטש הײסט?

― יאָסעלע, ― רופֿט זיך אָן שמואליק צו זײַן זונדל, בשעת יענער קומט פֿון חדר פֿאַרפֿלאַמט און דאָס קאַשקעטל איז אים אױף דער זײַט, ― יאָסעלע, דו װילסט זײַן אַ װעלט־חזן, דו שקאָץ אײנער?

יאָסעלע בלײַבט שטײן פֿאַרטראַכט, און די אײגלעך גלאַנצן אים. אַ שאלה, אױב עס װילט זיך אים זײַן אַ װעלט־חזן? נאָך פֿון קינדװײַז אָן איז זײַן השׂגה געװען צו זײַן אַ חזן; קײן גרעסערס און שענערס דערפֿון האָט זיך יאָסעלע גאָר נישט געקאָנט פֿאָרשטעלן. און זינט ער האָט געהערט פּיצין דאַװענען, איז אין אים דער חשק צו זײַן אַ חזן געװאָרן נאָך גרעסער. דאָס דאַװענען אין מאַזעפּעװקע פֿון פּיצין מיט זײַנע אַכצן משוררים האָט אָנגעמאַכט בײַ יאָסעלען אין האַרצן, גלײַך װי בײַ שמואליקן, אַ גאַנץ איבערקערעניש. אין דער צײַט װען שמואליק איז געװען פֿאַרנומען מיט פּיצין, האָט זיך דערװײַל יאָסעלע צונױפֿגעסקאָמפּאַניעט מיט פּיציס קלײנע משוררימלעך, פֿון װעלכע ער איז געװאָר געװאָרן אַ סך זאַכן: ראשית, האָבן זײ אים דערצײלט, אַז זײ פֿאָרן־אױס די גאַנצע װעלט, און װוּהין זײ קומען, פֿאָרט מען זײ אַרױס אַקעגן מיט גרױס פּאַראַד, עס קערט זיך די װעלט; מע טראָגט זײ אַרום אױף די הענט, מען איז זײ אומעטום מכבד פֿונעם שענסטן און פֿונעם בעסטן ― הכּלל, עס איז אַ לעבן, אױף אַלע ייִדן געזאָגט געװאָרן!… באַטראַכטנדיק די דאָזיקע זינגערלעך מיט זײערע שײנע שװאַרצע קאַפּאָטקעלעך און מיט זײערע קײַלעכיקע סאַמעטענע היטעלעך, האָט זײ יאָסעלע באמת מקנא געװען; יאָסעלע האָט זײ מקנא געװען נישט אַזױ אױף זײערע קאַפּאָטקעלעך מיט די היטעלעך, װי אױף זײער זינגען בײַם עמוד מיט פּיצין. ער װאָלט זיך געשאַצט גליקלעך, װען ער זאָל זײַן, װי זײ, אַ משורר בײַ פּיצין. „װי דערלעב איך שױן מײַן בר־מיצװה!“ ― האָט זיך יאָסעלע געקלערט, און יענע גליקלעכע זינגערלעך זײַנען אים נישט אַרױסגעקראָכן פֿונעם קאָפּ אַפֿילו אױף אַ מינוט. זיצנדיק בײַם חומש, פֿלעגט ער נישט אײן מאָל כאַפּן אַ מיאוסן פּסק פֿונעם רבין פֿאַר זײַן טבֿע פֿאַרטראַכטן זיך בשעת לערנען. „אַ ייִנגל זאָל נאָר אין זינען האָבן פֿײגעלעך, מלאָכים, בשעת מע לערנט!“ ― פֿלעגט דער רבי אױף אים זאָגן. דאָס לערנען און דער חדר זײַנען געװען פֿאַר יאָסעלען אַ משׂא־כּבֿדה, און װיבאַלד ער האָט נאָר געהאַט אַ פֿרײַע מינוט, פֿלעגט ער זיך קאַטשען אױפֿן העלדזל, נאָכמאַכן פּיציס טענאָר, צעברומקען זיך אױף דער גראָבער סטרונע, װי פּיציס באַס, און רײַסן זיך אױף די גלײַכע װענט. בײַ זיך אין האַלדז האָט ער געפֿילט, װי עס קיצלט אים תּמיד און עס װערגט אים עפּעס אינעװײניק; ער האָט געפֿילט, אַז װען ער זאָל זיך קאָנען גוט אױסשרײַען, אױסזינגען, װאָלט אים צוגעקומען אַ שטיק געזונט.

קאַפּיטל 2.
שמואליק דער חזן דערצײלט מעשׂיות פֿון חזנים, און יאָסעלע לײגט־צו קאָפּ

די װעלט, װוּ יאָסעלע האָט זיך געפֿונען קינדװײַז, איז געװען פֿול מיט זינגען און מיט חזנים. פֿון קינדװײַז אָן האָט ער זיך אָנגעהערט בײַ שמואליקן אין שטוב פֿאַרשײדענע מעשׂיות פֿון װעלט־חזנים, װאָס האָבן זיך קונה־שם געװען מיט זײער זינגען, און זײער נאָמען איז נאָכדעם פֿאַרבליבן אױף אײביק צװישן ייִדן. די דאָזיקע מעשׂיות װעגן הערשעלע דאָס ייִנגעלע, װעגןדעם װילנער בעל־הביתל, װעגן אַרקע פֿידעלע, וכדומה, האָבן אים נישט געלאָזט צו־רו, און ער פֿלעגט טראַכטן װעגן זײ טאָג און נאַכט. יאָסעלע פֿלעגט זיך פֿאָרשטעלן, אַז ער איז אַלײן הערשעלע דאָס ייִנגעלע, װאָס האָט צו עלף יאָר אָנגעטאָן אַ טליתל, געדאַװנט בײַם עמוד און מרעיש־עולם געװען. אַז ער פֿלעגט אַמאָל בלײַבן אײנער אַלײן אין שטוב, פֿלעגט ער זיך אָנטאָן אינעם טאַטנס טלית, אַװעקשטעלן זיך בײַ דער װאַנט און, מאַכנדיק מיט די הענט, פּראַװען חזנישע שטיק, זיך רײַסן אױף קולות, זינגען און „מתפּלל זײַן“, קאַטשענדיק זיך אױפֿן האַלדז. שמואליק האָט אים אַמאָל געטראָפֿן אין אַזאַ מין אופֿן, האָט ער אים גוט מכבד געװען, דעם שקאָץ, און אָפּגעשיקט אין חדר אַרײַן, װי געװײנלעך. יאָסעלע אָבער האָט צום חדר װינציק־װאָס חשק געהאַט, און דער רבי האָט מיט אים געהאַט צו זינגען און צו זאָגן. ער האָט נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס הײסט דאָס: אַ ייִנגל זאָל זײַן שטענדיק פֿאַרטראַכט און דער קאָפּ זאָל אים ליגן װײס איך װוּ? יאָסעלעס גרעסטער פֿאַרגעניגן נאָך אַלס פּיצל־קינד איז געװען, אַז עס איז געקומען די צײַט פֿאַר ימים־נוראָים, װען שמואליק פֿלעגט זיך באַדאַרפֿן פֿאַרטיק מאַכן צום דאַװענען און אַ װאָך זעקס פֿאַר ראָש־השנה איבערזינגען אַלע שטיקלעך מיט זײַנע משוררים, ― אין יענער צײַט פֿלעגט יאָסעלעס נשמה זײַן אױפֿן הימל. ער האָט קױם דערלעבט די גליקלעכע מינוט, װאָס דער רבי לאָזט די קינדער אַהײם עסן, און פֿלעגט קומען צו לױפֿן, אָפּכאַפּן דאָרט, װי עס איז, דעם װאַרעמס, זיך פֿאַררוקן אין אַ װינקעלע און צוהערן, װי דער טאַטע צעגײט זיך אױף אַ זיס קול, צענעמענדיק מיט בײדע הענט מיט אַ געבעט, און זאָגט: „אױ־װײ ― אױ־װײ ― אױ―װײ― אױ־װײ!“… און די משוררים כאַפּן אים אונטער: אַטונענעם דעי ― עי ― עי!“… גליקלעך איז יאָסעלע געװען, אַז קײנער האָט אים נישט באַמערקט און ער האָט געקאָנט אַװעקזיצן אַזױ אין אַ װינקעלע און אױסהערן דאָס גאַנצע דאַװענען ביז דער „עבֿודה“. בעסער פֿון אַלץ האָט יאָסעלע ליב געהאַט הערן די מעשׂיות, װאָס דער טאַטע פֿלעגט דערצײלן פֿאַר זײַנע משוררים פֿון באַרימטע װעלט־חזנים, װי אַזױ זײ האָבן זיך געמאַכט אַ נאָמען אױף דער װעלט. עס איז אים זײער געפֿעלן די מעשׂה, װי אַזױ פּיצי אין געװאָרן חזן. „פֿון באַרדיטשעװ שטאַמט ער אַרױס ― אַזױ האָט שמואליק דערצײלט װעגן פּיצי דעם װעלט־חזן ― פֿון באַרדיטשעװ, פֿון אונטער דער גרעבלי; זײַן טאַטע איז געװען אַ שמשׂ. נאָך ייִנגלװײַז האָט פּיצי אַרױסגעװיזן, אַז ער האָט אַ כּלי. פֿריִער איז ער געװען אַ משוררל בײַ אַ חזן, נאָכדעם האָט ער פֿאַרלאָרן די שטימע, האָט מען אים אָפּגעגעבן צו אַ גאָלדשמיד; נאָר מחמת ער האָט זײער ליב געהאַט דאָס זינגען, האָט ער זיך שטענדיק געריבן צװישן חזנים און צװישן כּלי־זמר. ער איז געװען װאָס איר װילט: ער איז געװען אַ פּײַקלער, געגאַנגען מיט די טאַצן און איז שױן געװען, זאָגט מען, אַ װאַסערפֿירער אױך, ביז ער האָט זיך באַגעגנט מיטן גרױסן רב צלאלן; האָט אים רב צלאל געזאָגט: „װאָס איז שײך, דו נאַר, צו װאָס טױג דיר זײַן אַ װאַסערפֿירער? דו האָסט אַ שענערע כּלי ― אַ האַלדז!“… בקיצור, ער האָט זיך אַװעקגעלאָזט קײן לעמבעריק און איז געקומען פֿון דאָרטן מיט אַ נאָמען און מיט אַ כּבֿוד, הלװאַי אױף מײַן יאָסעלען געזאָגט געװאָרן כאָטש האַלב, רבונו־של־עולם!“… דערהערנדיק פֿונעם טאַטן אַזעלכע װערטער, איז בײַ יאָסעלען שיִער דאָס האַרץ נישט אַרױסגעשפּרונגען פֿאַר שׂימחה; ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט, אַז מע שיקט אים אױך קײן לעמבעריק, און ער קומט אױך פֿון דאָרטן מיט אַזאַ נאָמען און מיט אַזאַ כּבֿוד, װי פּיצי… שמואליק האָט געהאַט מעשׂיות פֿון חזנים לרובֿ, אײנע שענער פֿון דער אַנדערער. ער האָט געװוּסט איטלעכן באַזונדער פֿונעם שורש. „למאַי באַכמאַן? ― האָט שמואליק געזאָגט צו זײַנע משוררים ― למאַי באַכמאַן? װאָס איז שײך? דער גרױסער באַכמאַן! װאָס איז ער געװען פֿריִער? פֿאָרט אַרײַן קײן קעשענעװ, װעט מען אײַך דערצײלן. װאָס דען מײנט איר? מע שטײט אױף פּלוצעם אינדערפֿרי און מע װערט אַ באַכמאַן, אַ פּיצי, אַ ניסי? נאָר אײן סענדער מירער איז געװען אַ ייִד אַ נגיד, אַ גבֿיר, און האָט געזונגען נאָר פֿון כּבֿוד װעגן; אָט דאָס איז זײַן „יראו עינינו“, װאָס איך זינג אים. ס'איז דאָ, ס'איז פֿאַראַן חזנים גרױסע הײַנט אױך; ס'איז פֿאַראַן אַ ניסי בעלזער, אַ חזקאלע, אַ פּיצי, אַן אלי־דוד טשערניגעװער, אַ שקודער חזן, ― װאָס איז שײך? און נאָך חזנים לרובֿ. נאָר אַזעלכע חזנים, װי אַמאָל זײַנען געװען, געפֿינט מען שױן הײַנט נישט. כּדומה־למשל, װוּ געפֿינט איר הײַנט אַזאַ חזן, װי אַרקע פֿידעלע דער װיטעבסקער איז געװעזן, װאָס די װעלט פֿלעגט פֿאָרן הערן זײַן שטימע, װאָס איז געװען אַ פֿידעלע, נישט קײן שטימע? צי, אַ שטײגער, װוּ קריגט איר הײַנט אַזאַ מין קאַנאַריק, װאָס זאָל האָבן אַ מתּנה פֿונעם קיסר פֿראַנץ־יוסף אַלײן? צי, אַ שטײגער, װוּ נעמט איר הײַנט אַזאַ רב דוד כמעלניקער מיט זײַנע דרײַ זין? ער איז דאָך באמת געװען לפֿני מלכים יתיצבֿ, געמעגט זינגען פֿאַרן מלך אַלײן! ער פֿלעגט זיך אַװעקשטעלן זינגען טרױלערש, און דװקא מיט אַ לאַנגן טלית־קטן, און דװקא מיט אַ צילינדער אױפֿן קאָפּ, אַז ס'איז געװען מחיה־נפֿשות! צי, אַ שטײגער, איר האָט הײַנט אַזאַ מין חזן, װי דער קרוטיער חזן, טאַקע דעם גרױסן ניסיס אַ זײדע? צי, למשל, רב אַבֿרהם חסיד פֿון לעמבעריק, װאָס איז געװען אײן שטשאָגעל אין דער װעלט? צי קאַשטאַן מיט זײַן װידוי, װאָס ער האָט געמאַכט פֿאַרן טױט? צי, אַ שטײגער, אַזאַ מין, װי דער װילנער בעל־הביתל, װי מע האָט אים גערופֿן? װוּ הערט מען גאָר הײַנט אַזױנס? װאָס איז שײך, מסתּמא האָט איר דאָך געהערט די מעשׂה מיטן װילנער בעל־הביתל? ס'איז אַ שײנע מעשׂה, איר מעגט דאָס אױסהערן. גערופֿן האָט מען אים יואל־דוד, ער איז געװען אַ פּאַרשױן, אַז ס'האָט זיך אױסגעלאָזט די װעלט, און אַ כּלי האָט ער געהאַט ― שמועסט מען נישט: איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז צו עלף יאָר האָט ער געדאַװנט ימים־נוראָים פֿאַרן עמוד. זײַן נאָמען איז געגאַנגען אַזױ װײַט, אַז ער האָט געגרײכט ביז צום גראַף, און דעם גראַף האָט זיך פֿאַרװאָלט הערן, װאָס פּילדערט דאָרטן אַזױ דער עולם? האָט ער אים מסתּמא געשיקט רופֿן. יואל־דוד איז אַרײַנגעקומען צום גראַף דװקא מיט אַ יאַרמעלקע אױפֿן קאָפּ. דאָרט זײַנען געװען פֿיל גרױסע לײַט, שׂררות. דאָס בעל־הביתל האָט זיך תּחילת שטאַרק פֿאַרשעמט פֿאַר אַזאַ עולם און אַ ביסל דערשראָקן אױך; נאָר ער האָט זיך אַװעקגעשטעלט מיטן פּנים צום װאַנט און האָט אָנגעהױבן צו באַװײַזן זײַנע קונצן, „שטעלן אַ האַלדז“ און אַרױסבאַװײַזן גרױסע בריהשאַפֿטן, װי ער האָט געקאָנט. אים האָט אײנער אונטערגעהאַלטן אױפֿן פֿידל, און דער גאַנצער עולם איז געבליבן װי פֿאַרגאַפֿט, גאָר נישט װיסנדיק, װעלכעס איז האַלדז און װעלכעס איז פֿידל, ― אַזאַ לױטערע שטימע האָט יואל־דוד געהאַט און אַזױ הױך פֿלעגט ער מיט איר נעמען און דערלאַנגען, טאַקע גאָר „ביזן גיבל“, װי מע זאָגט. שױן צום סוף כּמעט האָט בײַ דער פֿידל געפּלאַצט די קװינטע, און מע האָט באַדאַרפֿט אױסלאָזן אַ זאַך אױף דער דינסטער אָקטאַװע. װאָס־זשע מײנט איר? איז זיך מישבֿ מײַן בעל־הביתל און נעמט־אָן, װאָס איז שײך, מיטן האַלדז פּונקט אָט דאָס, װאָס מען קאָן דערלאַנגען נאָר מיט אַ פֿידל, און האָט נאָך דערבײַ אַװעקגעמאַכט עטלעכע קונצן, װי אַ סאָלאָװײטשיק, און אַז ער האָט אױסגעלאָזט, האָט זיך שױן דער גראַף נישט געקאָנט אײַנהאַלטן: ער איז צוגעגאַנגען צו אים און האָט אים אַ קוש געטאָן אין שטערן. דער גראַף איז געװען זײער אַ גוטער מענטש, נאָר זי, די גראַפֿיניע ימח־שמה, איז געװען זײער אַ גרױסע מרשעת און האָט פֿײַנט געהאַט אַ ייִדן, װי איר קאָנט זיך פֿאָרשטעלן. אַז דאָס בעל־הביתל איז אַרײַנגעקומען מיטן יאַרמעלקע אױפֿן קאָפּ, איז זי געװען אַזױ אין כּעס, אַז זי איז גרײט געװען אים דעם קאָפּ אַראָפּצונעמען. נאָר אַז ער האָט אָנגעהױבן צו זינגען, איז זי באַלד אָפּהענטיק געװאָרן און איז נאָכדעם צוגעגאַנגען צו אים, אים אָנגענומען פֿאַר דער האַנט און אים געדאַנקט עטלעכע מאָל פֿאַר זײַן זינגען, געפֿרעגט אים, װי אַזױ ער הײסט און װיפֿל ער איז אַלט? יואל־דוד האָט איר דערױף אַלצדינג געענטפֿערט, נישט קוקנדיק איר אין פּנים אַרײַן, מחמת זי איז געװען אַ זעלטענע פּאַרשױן. זי אָבער האָט אױף אים יאָ געקוקט, האָט זיך לאַנג געשפּיגלט אין זײַן פּנים, אים נישט אָפּגעלאָזט פֿון זיך בשום־אופֿן, אַלץ געקוקט אױף אים און געקװעטשט אים די האַנט, אים געדאַנקט. אױפֿן אַנדערן טאָג, װאָס איז שײך, קומט אַ שליח װידער פֿונעם גראַף און רופֿט אים אין פּאַלאַץ אַרײַן גאָר אָן אַ שום תּירוץ. װאָס טוט מען? סע העלפֿט אָבער נישט; אַז דער גראַף רופֿט. קאָן מען קײן דבֿר־אַחר נישט זײַן און מע מוז גײן. צום סוף לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה ― װער־װאָס? דער גראַף איז גאָר נישט געװען אין דער הײם, נאָר זי, די גראַפֿיניע ימח־שמה; זי איז אַרױסגעגאַנגען אַקעגן יואל־דודן מיט זײַנע משוררים אַן אױסגעסטראָצלטע, באַהאָנגען מיט גאָלד און מיט דימענטן פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, און דערלאַנגט אים די האַנט מיט זײער אַ פֿרײַנטלעכער מינע, גלײַך װי זי װאָלט שױן געװען מיט אים באַקאַנט מי־יודע פֿון װען אָן. די משוררים האָט זי געבעטן מחילה, זײ זאָלן צוּװאַרטן אַ װײַלע אין זאַל, און אים האָט זי אַרײַנגעפֿירט צו זיך אין איר חדר אַרײַן, אַנידערגעזעצט אים אױף אַ טײַערן סאַמעטענעם דיװאַן, מכבד געװען אים, װאָס איז שײך, מיט זיסע שפּײַזן און מיט טײַערן פֿראַנצװײַן אױף גילדענע כּלים. ער האָט זיך פֿון די זיסע שפּײַזן אָפּגעזאָגט, און דעם װײַן, געװײנלעך, נישט געװאָלט טרינקען בשום־אופֿן; װיפֿל זי האָט אים נישט געבעטן, עס האָט איר נישט געהאָלפֿן. אַז די גראַפֿיניע ימח־שמה האָט דערזען, אַז ס'איז שלעכט, האָט זי אים אָנגעכאַפּט בײַ דער קאַפּאָטע, אַזױ װי פּוטיפֿרע האָט אָנגעכאַפּט אַמאָל יוסף הצדיק… און יואל־דוד איז אַנטלאָפֿן פֿון דאָרט קױם מיטן לעבן. פֿון דעמאָלט אָן, דערצײלט מען, איז זי געװאָרן נאָך מער מרשעת, און אַז זי האָט דערזען אַ ייִדן, פֿלעגט זי װערן, װאָס איז שײך, אָנגעצונדן און האָט אַרױפֿגעפֿירט דעם גראַף אױך, ער זאָל װערן אַ שׂונא־ישׂראל, און מיטן בעל־הביתל האָט זי זיך אָפּגערעכנט אױף אַן אַנדער אופֿן. עס האָבן זיך געפֿונען אַזעלכע לײַט, טאַקע צװישן אונדזערע ייִדעלעך, װאָס האָבן פֿאַר געלט אַװעקגעקױלעט אַ מענטשן; װאָס, מײנט איר, האָבן זײ געטאָן? זײ האָבן אים אײַנגעגעבן אַזאַ געטראַנק און האָבן אים אָפּגעסמט די שטימע. דאָס בעל־הביתל נעבעך, װיבאַלד ער איז געבליבן אָן אַ קול, איז ער אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ שרעקלעכער מרה־שחורה און איז געװאָרן, װאָס איז שײך, אױף אַלע שׂונאים. ער האָט זיך נאָכדעם אַרומגעשלעפּט איבער דער װעלט, אָפּגעריסן, אָפּגעשליסן, נישט רײדנדיק צו קײנעם אַ װאָרט. אָט אַזױ האָט זיך אױסגעלאָזט דער סוף פֿונעם װילנער בעל־הביתל, און אַלץ איבער איר, ימח־שמה!“…

בײַ יאָסעלען אין האַרצן האָבן די מעשׂיות אָנגעמאַכט אַ גאַנצע חתונה: „בעל־הביתל“, „פֿידעלע“, „קאַנאַריק“, „גראַפֿיניע“, „פּוטיפֿרע“, וכדומה אַזעלכע בילדער, זײַנען אים נישט אַרױס פֿון קאָפּ, און דאָס האַרץ האָט אים כּסדר געצױגן אַהין, צו פּיצין, צו ניסין, צו ירוחמען! עס איז אים שױן געגאַנגען דאָס צענטע יאָר. נאָך אַ יאָר, נאָך אַ יאָר װערט ער בר־מיצװה, און דער טאַטע שיקט אים אָפּ אַהינצו. די גאַנצע װעלט איז פֿאַר אים פֿול געװען מיט פֿאַרשײדענע קולות און געזאַנגען. חזנים און משוררים זײַנען אים קײנמאָל פֿון קאָפּ נישט אַרױסגעקראָכן, און אין דער צײַט, װען דער רבי האָט געהאָרעװעט איבער אים מיט נאָך תּלמידים אױף דער גמרא, ― דעמאָלט פֿלעגט זיך יאָסעלע גאָר פֿאַרגעסן אָן דעם רבין מיט דער גמרא, און עס פֿלעגט זיך בײַ אים אָפֿטמאָל אַרױסרײַסן פֿונעם האַלדז אַ קװיטשל, אַ פֿײַף אָדער אַזױ אַ משונהדיק קול, װי אַ קרײ פֿון אַ האָן, גאָר אַלײן נישט װיסנדיק װי אַרום. דערבײַ פֿלעגט אים, געװײנלעך, דער רבי אַראָפּלאָזן אַ שײנעם פּאַטש: „דאָרטן, מיטן טאַטן בײַם עמוד, װעסטו קרײען, נישט דאָ!“…

בײַם עמוד האָט יאָסעלע אונטערגעהאָלפֿן דעם טאַטן נאָר ימים־נוראָים, און דאָס איז פֿאַר אים געװען דאָס בעסטע שטיקל צײַט: ערשטנס, װאָס מע האָט אים אָפּגענומען פֿונעם חדר פֿריִער מיט אַ חודש, און צװײטנס ― דאָס זינגען: דאָס זינגען איז בײַ אים געװען זײער טײַער. דאָרטן, בײַם עמוד, האָט ער שױן פֿאַר קײן פּעטש קײן מורא נישט געהאַט; דאָס העלדזל איז אים געװען פֿרײַ, און ער האָט זיך געקאָנט אָנשרײַען װיפֿל דאָס האַרץ האָט געגלוסט. אין אײנעם מיט שמואליקס האַלדז האָט זיך ימים־נוראָים בײַם עמוד געלאָזט הערן אױך יאָסעלעס פֿײַפֿנדיק קולכל, און דער עולם האָט אָנגעקװאָלן פֿון זײ בײדן. מבֿינים האָבן אױף אים געזאָגט, אַז ער װעט זײַן אַ כּלי־שלמה און װעט אַמאָל אַריבערגײן דעם טאַטן זײַנעם. שמואליק אָבער האָט דערפֿון געהאַט װינציק־װאָס נחת; עס איז אים נישט אײַנגעגאַנגען דער כּבֿוד, זעענדיק, אַז יאָסעלע װאַקסט אין שטױבער אַרײַן, און ער קאָן אים גאָר נישט העלפֿן. שמואליק דער חזן, כאָטש ער איז געװען אין שטאָט זײער אָנגענומען, פֿונדעסטװעגן האָט דאָס אים נישט געשאַט צו זײַן אַ קבצן, װי אַלע מאַזעפּעװקער כּלי־קודש, װאָס באַדאַרפֿן אַרױסקוקן אױף די דאָרטיקע הכנסות, מישטײנס געזאָגט. אין מאַזעפּעװקע, װי עס איז באַװוּסט, איז דאָס שׂכירות פֿון חזנים, שמשׂים, שוחטים, רבנים עפּעס נישט אַזױ גרױס. דער דאָזיקער עולם זאָלן דאַרפֿן אַרױסקוקן אױף דאָס שׂכירות אַלײן, װאָלטן זײ געמעגט, װי מע זאָגט, פֿאַרװאַרפֿן די צײן אױף די באַנטענעס; דער עיקר איז בײַ זײ די הכנסה, די זײַטיקע הכנסות, דאָס קערבל, װאָס פֿאַלט אַרײַן מן־הצד. די דאָזיקע זײַטיקע הכנסות דאָס זײַנען: די „שיסל“, װאָס מע שטעלט ערבֿ יום־כּיפּור אין שול, דאָס „חנוכּה־געלט“, דאָס „פּורימדיקע שלח־מנות“, דער „בע־ע־עבֿור“ אױף אַלע שׂימחות, וכדומה. שמואליק דער חזן מעג זיך האָבן אַ זעלטענעם האַלדז און אױסשטעלן אַ זאַך, װי ניסי, װי פּיצי, און אַפֿילו װי ירוחם הקטן, נאָר אַז עס קומט חנוכּה, מעג ער זיך, נישקשה, נעמען אַ שטעקן מיטן לאַמטערן און אַרױסגײן אַ ביסל איבער דער שטאָט, װינטשעװען יעדן באַזונדער „דערלעבן איבער אַ יאָר“ און נעמען… אַ נדבֿה. אױך פּורים מעג אים אָנשטײן נעמען אַ שאַל, אַרײַנלײגן אַהינצו אַ צוקער־לעקעכל מיט אַ שטיקל פֿלאָדן און אַרומשיקן פֿון אײן בעל־בית צום אַנדערן און נעמען פֿאַר דעם דאָזיקן שלח־מנות… אַ נדבֿה.

קאַפּיטל 3.
װיִאַזױ שמואליק באַקענט זיך מיט זײַן שכנה זלאַטע די צעלניקערין, און זײערע קינדער ― צװישן זיך

האָבן אַן אײגענע שטוב האָט אין מאַזעפּעװקע נישט קײן קלײנע װערט: אַ נחלה, אַ לאָך, אַ זעמליאַנקע ― אַבי ס'איז אײגנס, און מע באַדאַרף נישט אָנקומען צו יענעם, קריכן אין שכנות אַרײַן. זלאַטע די צעלניקערין האָט זיך געהאַט איר אײגן שטיבל, אַפֿילו נישט קײן געהױבענע פּאַלאַצן, נישט קײן סך פּאָקאָיעס, ― אַ דרײַ חדרים נידעריקע, אײַנגעבױגענע, מיט שפּיציקעװאַטע װינקלען, און אַ קיך, אָן אַ הױז, אָן אַ הױף און אָן אַ שום שטעלכל בײַ דער האַנט, נאָר אַ בױדעם און גענוג. נאָר דאָס װאָלט נאָך געװען נישקשה. װען דער דאַך זאָל זײַן אַ דאַך: עס איז אָבער גאָר קײן דאַך נישט; מישטײנס געזאָגט, אַ צװײ קראָקװעס מיט אַ ביסל ערד און מיט אַ ביסל שװאַרצע שטרױ איבערגעדעקט, ערטערװײַז באַװאַקסן מיט גרינע פּעטשעריצעס, אַזױ, אַז פֿונדערװײַטנס זעט אױס די שטוב װי אַ סוכּה, באַדעקט מיט גרינעם סכך. נאָר דאָס װאָלט נאָך אַלץ געװען אָן אַן אומגליק, װען דער גראַף, דער פּריץ פֿון דער שטאָט, זאָל נישט דערקוטשען מיט זײַנע חפֿציות: אים װילט זיך, די גאַנצע שטאָט זאָל זיך איבעראַנײַס דעקן מיט אײַזן, מיט שינדל, אָדער, לכל־הפּחות, מיט האָלץ, און קײן שטרױ זאָל גאָר נישט געדאַכט װערן. זלאַטע די אַלמנה האָט זיך גענוג אָנגעטאָן אַ כּוח ביז זי האָט צונױפֿגעשלאָגן אַ גראָשן מיט אַ גראָשן און האָט זיך געשטעלט דעקן איר נחלה. נאָר דאָ האָט זיך אַרױסבאַװיזן גאָר אַ נײַער אומגליק: נאָר־װאָס מע האָט זיך אַנידערגעשטעלט צעװאַרפֿן דעם דאַך, לױפֿט אַרײַן צו זלאַטען אין שטוב אַרײַן שמואליק דער חזן מיט אַ גװאַלד:

― רוצחטע! אין גאָטס װילן, װאָס טוט איר דאָס? איר װילט מיך, װאָס איז שײך, מאַכן אומגליקלעך? װאָס האָט איר צו מיר? געהאָרעװעט, קױם דערלעבט זיך אַ שטיקל נחלה, קומט איר און מאַכט אַ תּל!

― אָט האָסטו דיר די אַנדערע טעג יום־טובֿ! װאָס פֿאַראַ תּל? ― פֿרעגט אים זלאַטע פֿאַרװוּנדערט. ― װער טשעפּעט אײַך מיט אײַער נחלה?

― איר פֿרעגט נאָך, װער טשעפּעט מיך? ― האָט זיך שמואליק צעלאָזט גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן ― אַ ייִדענע בלײַבט אַ ייִדענע: לאַנגע האָר ― קורצער שׂכל.

― אָט װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? ― האָט אים זלאַטע געענטפֿערט, אַרײַנקומענדיק אין כּעס אַרײַן. ― כאָטש איר זענט חזן אין דער קאַלטער שול, פֿונדעסטװעגן, איר זאָלט אױף מיר קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, װאָס איך זאָג אײַך דעם אמת: זינט גאָט האַנדלט מיט נאַראָנים, האָט ער נאָך אַזאַ נאַר, װי איר זענט, נישט באַשאַפֿן.

― זענט איר נאָך, הײסט דאָס, אַן עזות־פּנימטע אױך? ― האָט זיך שמואליק צעפֿלאַקערט. ― לא־די, װאָס איר צעװאַרפֿט מיר מײַן שטוב, מאַכט פֿון מיר, װאָס איז שײך, אַ תּל־עולם, האָט איר נאָך אַ העזה צו זידלען אַן ערלעכן ייִדן? איך האָב שױן געהאַט אױף מײַן לעבן אַלערלײ שכנים און שכנהטעס, װאָס איז שײך, טפֿו זאָל דאָס װערן!…

― טפֿו זאָלט איר בעסער װערן מיט אַלעמען, װאָס ס'איז אײַך ליב הײַנטיקן טאָג, רבונו של עולם, עס זאָל זיך אָנקלעפּן אָן אײַך און װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא, ליבער גאָט! איך בין אױך, ברוך־השם, געזעסן אין שכנות און האָב נאָך אַזאַ מין באַגעגעניש נישט געטראָפֿן זינט איך לעב, זינט איך שטײ אױף מײַנע פֿיס! װי פֿאַרגינט זיך דאָס אַ ייִד אַרײַנקומען צו יענעם און אַזױ אָנכאַפּן אַן אַלמנה און שפּײַען יענעם אין פּנים אַרײַן פּלוצעם פֿון דער העלער הױט?!…

― שששאַ, שאַט נאָר, װאָס טוט זיך דאָ? ― האָט זיך אַרײַנגעמישט, אַרײַנלױפֿנדיק אַ דערשראָקענע, זעלדע די חזנטע, אַ נידעריקע, אַ שװאַרצע ייִדענע מיט זײער שײנע גוטע אױגן. ― װאָס איז דאָ בײַ אײַך פֿאַר קולות?

שמואליק מיט זלאַטען האָבן זיך בײדע צעלאָזט צו דער חזנטע אױסדערצײלן איר דאָס מחלוקת, װאָס איז צװישן זײ פֿאָרגעקומען; נאָר מחמת זײ האָבן בײדע געשריגן, איבערשלאָגנדיק אײנס דאָס אַנדערע, דעריבער האָט זעלדע נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װער ס'איז דאָ גערעכט און װער ס'איז אומגערעכט.

― װײסטו װאָס, שמואליק? דו גײ אַהײם, דאָרט האָב איך דיר צוגעגרײט אַ גלעזל ציקאָריע, און איר, זלאַטעניו, זעצט זיך אַקאָרשט צו אָט דאָ מיט מיר אױף דער באַנק, װעלן מיר שמועסן פּאַװאָלינקע; צו װאָס טױגן די גװאַלדן? די גאַס װעט זיך צונױפֿלױפֿן, מע װעט מײנען, חלילה, אַז מע קױלעט דאָ מענטשן אין מיטן העלן טאָג!

ערשט, אַז שמואליק איז אַװעקגעגאַנגען און זלאַטע מיט זעלדען האָבן זיך אַ ביסל פֿונאַנדערגערעדט, איז מען געקומען צו אַ שטיקל טאָלק. די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: זלאַטע דער אַלמנהס שטוב מיט דער אַנדערער שטוב, װאָס שמואליק דער חזן האָט ערשט נישט לאַנג געקױפֿט בײַ רב שלום־שכנא דעם שוחט אױף אױסצאָלן, זײַנען געװען בסך־הכּל מיט אַ װאַנט אָפּגעטײלט; דאָס הײסט, עס איז, אײגנטלעך, געװען אײן שטוב, איבערגעצאַמט מיט עטלעכע ברעטלעך און איבערגעדעקט מיט אײן דאַך. דאָס פֿאַרשטײט מען שױן אַלײן, אַז אָנרירנדיק די ערשטע קראָקװע, איז אײַנגעפֿאַלן דער גאַנצער דאַך, פֿון שמואליקס שטוב אױך ― און דערפֿאַר איז דאָס שמואליק אַרײַנגעפֿלױגן אַזױ צעקאָכט. זלאַטע מיט זעלדען, װאָס זײַנען געװען באַקאַנט פֿריִער פֿון דער װײַטנס (װײַל זלאַטע האָט זיך געהאַלטן פֿאַר אַ מיוחסת: פֿאָרט רב אַבֿרהמלס שנור, װי װײַטער װעט שטײן), האָבן זיך נאָך דעם דאָזיקן שמועס אַזױ באַפֿרײַנדעט, אַז זײ זײַנען געװאָרן גיך נפֿש־אַחת, גאָר װי אַנדערע צװײ. דעם דאַך ― איז געבליבן ― זאָל מען דעקן בשותּפֿות, װעט קאָסטן אַ סך װעלװעלער, און דער בױדעם מעג אױך זײַן אַ בשותּפֿותדיקער; נישקשה, מען איז, ברוך־השם, באַגלײבט אײנס בײַם אַנדערן פֿון צו גנבֿענען חלילה.

― אײַער מאַן ― האָט זלאַטע געזאָגט צו זעלדען ― איז אַ כּשרער ייִד; װער װײס עס נישט? נו, און איר, זעלדע, זענט אױך נישט, חלילה, פֿון די װײַבער, װאָס זאָלן זיך ראַדעװען אױף אַ פֿרעמדער ציבעלע.

― און איר ― האָט זעלדע דערױף געענטפֿערט זלאַטען ― באַדאַרפֿט נישט חלילה מײַן זעקל קאַרטאָפֿליעס; איר מײנט, מע קען אײַך נישט? מע װײס גאַנץ גוט, װער אײַער מאַן איז געװען און פֿון װאַנען איר שטאַמט. ס'איז אַ שטיקל סבֿרה, אַז מײַן מאַמע, זאָל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן, איז געװען בײַ אײַער באָבע אסתּרל אַן אָפֿטע אײַנגײערין, דאָס הײסט, זי פֿלעגט איר אײַנקױפֿן אין שטוב אַרײַן אַלדאָס גוטס. און אַ שטוב איז בײַ אײַער באָבען געװען, הלװאַי כאָטש האַלב אױף אַלע ייִדישע בעל־הביתטעס! דאָס הײסט דאָך אײַער טאָכטער נאָך איר, מן הסתּם?

זלאַטע האָט זיך אַזש צעװײנט פֿאַר װײכקײט פֿון זעלדעס רײד, און עס איז פֿון דעמאָלט אָן געװאָרן צװישן זײ אַ מוראדיקע ליבשאַפֿט. אױך זײערע קינדער זײַנען צװישן זיך געװאָרן גאַנץ נאָענט; שמואליקס זון יאָסעלע און זלאַטעס טאָכטער אסתּר זײַנען שױן תּמיד געװען אינאײנעם, כּמעט װי אין אײן שטוב געװאַקסן. שפּעטער, אַז זעלדע איז געשטאָרבן און יאָסעלע איז געבליבן אַ יתום, זײַנען די קינדער נאָך מער צוגעלאָזט געװאָרן אײנס צום אַנדערן. „אומגליק ― זאָגט מען ― בינדט צונױף, שלעכטקײט מאַכט פֿרײַנדשאַפֿט“…

כּל־זמן זעלדע האָט געלעבט, האָט שמואליק דער חזן פֿון קײן נױט נישט געװוּסט: ער האָט זיך, װי עס איז, דורכגעשלאָגן און געלעבט, װי אַ סך אַנדערע לעבן דאָרטן. נאָר עס האָט אים פּלוצעם געטראָפֿן אַ גרױס אומגליק: זעלדע זײַן װײַב איז אים אָפּגעשטאָרבן! זעלדע די חזנטע איז געװען אַ כּשרע, אַן ערלעכע ייִדענע; איר פּלוצלעך אָפּ שטאַרבן איז געװען פֿאַר אירע אַלע באַקאַנטע אַ גרױסער בראָך, און פֿאַר שמואליקן איז דאָס געװען אַזאַ אומגליק, אַז ער האָט געשװאָרן פֿאַר אַן עדה ייִדן, אַז ער װעט נישט אױסהאַלטן, ער װעט נאָך זעלדען געװיס נאָכשטאַרבן, ס'איז גאָר נישטאָ װאָס צו רײדן! און פֿון חתונה האָבן שמועסט מען נישט: װאָס איז שײך? װען בײַ אים װעט אױסװאַקסן האָר אױף דער דלאָניע, דעמאָלט װעט ער חתונה האָבן נאָך זעלדען!“ ― אַזױ האָט שמואליק געזאָגט בשעת שיבֿעה זיצן. עס האָבן זיך אָבער געפֿונען אַזעלכע, װאָס האָבן אים שטאַרק דעקוטשעט, גײענדיק צו אים טאָג אױף טאָג און אײַנטענהנדיק מיט אים: „איר װילט, אַ פּנים, רב שמואליק, זײַן קליגער פֿון דער גאַנצער װעלט און גײן אַקעגן דעם מינהג־העולם? די װעלט איז שױן אַזױ געשטעלט געװאָרן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, אַז אַ מאַנצביל טאָר נישט זיצן אַלײן, און איר װילט זי מיט אײַער חכמה איבערמאַכן?“ די דאָזיקע לײַט האָבן איבער שמואליקן אַזױ לאַנג געטענהט, ביז ער איז אַ פּאָר װאָכן נאָך שלושים זיך דורכגעפֿאָרן מיט רב קלמן שדכן קײן באַרדיטשעװ און גאָר גיך געבראַכט מיט זיך אַ ייִדענע מיט אַ טערקישן שאַל… באַרדיטשעװ, דאַנקען גאָט, איז באַװוּסט אױף דער װעלט פֿאַר אַזאַ מקום, װאָס דאָרט קאָן מען אין גלײַכן געלט אָפּזעצן די דאָזיקע סחורה, דאָס הײסט ― אַן אַלמן, אַ גרוש, אַ בחור, ― װאָס עס מאַכט זיך. באַרדיטשעװ, ברוך־השם, איז אַן ארץ מבֿורכת, זי פֿאַרזאָרגט די אַלע איבעריקע שטעט פֿון יענער געגנט מיט װײַבער פֿון כּל־המינים: אַלמנות, גרושות און בתולות, ― װי עמעצנס גוסט. אַהינצו אַז עס כאַפּט זיך אַראָפּ אַן אַלמן, הײבט מען אים אָן אַרומצופֿירן איבער די הײַזער, באַװײַזנדיק אים סחורה און װאָס אַן אױג קאָן זען, און זײַט זיכער, ער װעט זיך שױן זײַן גלײַכן אָפּזוכן, ער װעט האַנדלען די מציאה און צוריקפֿאָרן שױן אין צװײען… אַהינצו האָט זיך אױך אַרײַנגעכאַפּט אונדזער שמואליק; חבֿרה האָבן מיט אים קײן לאַנגע שהיות נישט געמאַכט ― אַ װאָרט און צװײ און אַ חופּה. אָנקוקנדיק די יפֿהפֿיה זײַנע, אַזױ, כאַפּנדיק, אױף אײן פֿוס, בכדי מען זאָל קאָנען קומען צוריק אַהײם אױף שבת, האָט שמואליקן אױסגעװיזן, אַז ער האָט, ברוך־השם, געטראָפֿן גאַנץ נישקשהדיק. „אַ ייִדענע, װאָס איז שײך, װײַזט־אױס אַ לײַטישער מענטש, באַדאַרף זײַן נישט קײן שלעכטע בנאַטור, רעדט אַזױ בנעימות, שמײכלט“… ערשט קומענדיק אַהײם אין אַ פּאָר װאָכן אַרום, האָט זיך נעבעך שמואליק אַרומגעקוקט, װאָס פֿאַר אַ צרה, װאָס פֿאַר אַ שלאַק־פּורעניות גאָט האָט אים באַשערט: גרױ און אַלט האָט זי אים געמאַכט פֿאַר דער צײַט! שמואליק איז בײַ איר אױסגעריסן געװאָרן און האָט געהאַט בײַ איר אַ װיסט עלטער. און יאָסעלע נעבעך איז אָפּגעקומען אױף אַן אַנדער אופֿן. ער איז איר געװען גרױס אין די אױגן, געשטאַנען איר װי אַ בײן אין האַלדז. „דאָס ייִנגל ― האָט זי אַלץ געטענהט ― װעט מיך נאָר אין דער ערד אַרײַנטרײַבן, שׂונאי ציון! פֿון אינדערפֿרי ביז אױף דער נאַכט װײסט דאָס נאָר עסן און גענוג! דאָס מױל מאַכט זיך אים נישט צו אױף קײן מינוט, און איז נאָך אַן עזות־פּנים אױך: אַז מע זאָגט אים, װײנט ער נאָך, פּעסטעט זיך, דאָס ציטעריקע קינד!“ גאָט װײס װוּ יאָסעלע װאָלט אַצינד אָנגעשפּאַרט, װען נישט שמואליקס שכנה, זלאַטע די צעלניקערין, מיט איר הױזגעזינט, װאָס האָבן זיך אָנגענומען די קריװדע פֿונעם דאָזיקן אומשולדיקן יתום.

קאַפּיטל 4.
זלאַטע די צעלניקערין און איר טאָכטער אסתּר

זלאַטע די צעלניקערין האָט זיך גערעכנט נאָך פֿאַר איר מאַנס לעבן פֿאַר אײנע פֿון די באַרימטסטע קרעמערינס, נישט נאָר אין מאַזעפּעװקע אַלײן, נאָר אױך אין דער גאַנצער סבֿיבֿה פֿון מאַזעפּעװקע; איר נאָמען איז געװען באַװוּסט אױף אַלע גרױסע ירידים. ― אין דער צײַט, װען מע האָט נאָך בײַ אַלע פֿעלקער צו טאָן מיט דער שאלה, צי איז די נקבֿה אױך עפּעס אַ מענטש, דאָס הײסט, צי מע מעג איר עפּעס געבן אַן אַרבעט אין דער האַנט, צי איר עסק איז טאַקע נאָר די שטוב, דאָס טעפּל, די קינדער און דעסגלײַכן; דעמאָלט װען גרױסע מענטשן זיצן און ברעכן זיך דעם מוח איבער דעם ענין שױן היפּשע עטלעכע יאָר, איבערפֿירנדיק אַזױ פֿיל פּאַפּיר און טינט ― שטײען זיך די מאַזעפּעװקער ייִדן פֿון דער װײַטנס און מאַכן חוזק פֿון זײערע אַלע המצאָות און אױפֿטועכצן, דען בײַ זײ אין מאַזעפּעװקע שפּילט די ייִדענע פֿון קדמונים פּונקט אַזאַ ראָלע, װי דער ייִד, און די בעל־הביתטע איז נישט קלענער פֿונעם בעל־הבית. אַדרבא, מע קאָן זאָגן, אַז כּמעט דער גאַנצער מיסחר אין מאַזעפּעװקע געפֿינט זיך בײַ די װײַבער אין די הענט. עס טרעפֿט זיך דאָרטן גאַנץ אָפֿט, אַז דאָס װײַב פֿאַרשטעלט דעם מאַן מיט איר נאָמען לחלוטין. עס געפֿינען זיך אַזעלכע מאַנען, װאָס כּמעט מע װײסט זײ גאָר נישט; מע קען נאָר „זי“ און גענוג. זלאַטע די צעלניקערין איז געװען אײנע פֿון די דאָזיקע װײַבער, װאָס זײַנען באַקאַנט מיט דעם נאָמען „אשת־חיל“. אין שטאָט האָט זלאַטע שטענדיק געהײסן, אַפֿילו פֿאַר איר מאַנס לעבן, „זלאַטע די צעלניקערין“, נישט זלאַטע לויס, אױף איר מאַנס נאָמען; אַדרבא, לוי האָט געהײסן אױף איר נאָמען ― „לוי זלאַטעס“. דאָס הײסט: לוי, װאָס איז דער מאַן פֿון זײַן װײַב זלאַטע… אַזױ איז געװען מיט זלאַטעס מוטער אױך. „בתיה די הורטאָװניצע“ האָט מען זי גערופֿן; זי איז אַלײן געװען אַן אשת־חיל און האָט אױך אירע טעכטער געמאַכט פֿאַר „אשת־חילס“, בכדי זײ זאָלן קאָנען געבן אַ מאַן ברױט… אײדעמס האָט זיך בתיה די הורטאָװניצע געקריגן אַנטיקלעך, צאַצקעלעך, זײַדענע קינדער און מיוחסים; פֿאַר ייִחוס האָט בתיה געצאָלט אין טאָג אַרײַן. פֿאַר איר אײדעם לוי, זלאַטעס מאַן, האָט זי געצאָלט צװײ מאָל נדן, אַבי באַקומען אים פֿאַר אַן אײדעם, מחמת לוי איז געװען רב אַבֿרהמל סלאַװיטערס אַ זון, און רב אַבֿרהמל סלאַװיטער איז געװען אײַנגעטונקען אין ייִחוס, אױסגעבונדן כּמעט מיט אַלע גוטע ייִדן. בטבֿע איז לוי געװען טאַקע זײער אַ װױלער יונגערמאַן, נאָר נישט קײן געזונטער, אַ יאַדעשליװער, עפּעס אַלץ געהוסט, געהוסט, ביז ער איז געשטאָרבן, איבערלאָזנדיק זלאַטען אַ יונגע אַלמנה מיט דרײַ פּיצלעך קינדער : אסתּר ― אַ מײדל פֿון אַ יאָר אַכט, און צװײ חדר־ייִנגלעך ― אפֿרים און מנשה.

אסתּר איז געװען אַ בת־יחידה בײַ איר מאַמע, נאָר תּנועות פֿון אַ בת־יחידה האָט זי נישט געהאַט, דערפֿאַר װײַל זי האָט שױן בײַ אירע עלטערן נישט „זאַזנאַיעטзнать: געװוּסט פֿון“ קײן גוטע צײַטן. זינט זי איז צו איר שׂכל געקומען, געדענקט זי נאָר שלעכטס און טרױעריקס: דער טאַטע שטעלט זיך איר אַנדערש נישט פֿאָר, װי נאָר פֿאַרזאָרגט, פֿאַרקרענקט און פֿאַרחושכט, און די מאַמע איז שטענדיק פֿאַרנומען מיט דער קראָם, האָט קײנמאָל קײן צײַט נישט, תּמיד בײז, שטענדיק פֿאַרשאָלטן זיך און דעם טאָג, װאָס זי איז געבױרן געװאָרן אױף דער װעלט. צו דרײַצן יאָר איז איר אסתּר געװען שױן אַ גאַנצע הילף אין קלײט, פֿריִער אַכטונג געבנדיק גלאַט אַזױ, מע זאָל נישט גנבֿענען, און נאָכדעם רײדן מיט אַ קונה, דערלאַנגען אַ שטיקל סחורה, און שפּעטער טאַקע העלפֿן צום געשעפֿט, לײזן געלט. אסתּר האָט געשמט אין שטאָט פֿאַר אַ גרױסן בר־דעת, אַ בריה צום געשעפֿט און אַ פֿײַנע בעל־חשבונטע. װוּ האָט זיך אסתּר אױסגעלערנט שרײַבן און רעכענען? ― בײַ מאָטל שפּרײַז, װאָס האָט אױסגעלערנט אַלע מאַזעפּעװקער מײדלעך לײענען און שרײַבן און רעכענען. עס איז אין מאַזעפּעװקע גלאַט קײן נאָװינע נישט, װאָס עס װאַקסן־אױס קינדער זײער געראָטענע און קאָנען אַלצדינג, נישט לערנענדיק זיך אין ערגעץ, נאָר „פֿון זיך אַלײן“…

כּל־זמן לוי זלאַטעס האָט געלעבט, האָט ער, װי אַ געטרײַער טאַטע און װי אַן אײדעלער מענטש, אַ ייִד פֿון לערנען, אַװדאי געװאָלט, אַז אסתּר זאָל זײַן אַ װױלקענענדיקע, און לױט זי האָט זיך אַרױסבאַװיזן נאָך קינדװײַז, האָט לוי גאָר אַנדערש נישט גערעכנט, אַז אסתּר װעט, אם ירצה השם, זײַן אַ מײדל מיט אַלע מעלות, נישט װי אַלע מאַזעפּעװקער מײדלעך. געװײנלעך, איז דאָס שױן נישט אָנגעקומען אַזױ גרינג, מחמת זלאַטע זײַן װײַב, װאָס איז בײַ אים תּמיד געגאַנגען אין ספּאָדעק, האָט דערױף אַזױ גיך נישט געקאָנט מסכּים זײַן: „נאַ דיר גאָר נאָך ― האָט זי געטענהט מיט לױן ― אַ נקבֿה אַ למדן, אַ הון קרײט קוקעריקו, כ'לעבן, נישט מיאוס!“… אױף אַלץ האָט זיך לוי אונטערגעגעבן זלאַטען זײַן װײַב, נאָר אין דעם ענין האָט ער זיך געשטעלט שטאָל און אײַזן: אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, אסתּר באַדאַרף זײַן אַ מלומדת! נאָר דער מענטש טראַכט און גאָט לאַכט: עס איז לױן נעבעך נישט באַשערט געװען זײַן מחשבֿה אױסצופֿירן, דען ער האָט זיך נאָר עטלעכע יאָר באָרעניש מיט דער גוטער קרענק, מיט דער טשאַכאָטקע, רחמנא ליצלן, געמוזט אָפּזעגענען זיך מיט דעם לעבן צו עטלעכע און צװאַנציק יאָר, איבערלאָזנדיק זײַן ליבע, טײַערע אסתּר אױף זלאַטעס הענט.

אסתּר האָט דעמאָלט שױן מער נישט געקאָנט אין זינען האָבן דאָס לערנען און דאָס שרײַבן; דאָס ביסל, װאָס זי האָט געקאָנט, איז איר פֿאַרבליבן, און דאָס איבעריקע איז זי שױן דערגאַנגען אַלײן, רײַבנדיק זיך צװישן סוחרים. און אסתּר האָט דערמיט אין מאַזעפּעװקע שטאַרק אױסגענומען. רב קלמן שדכן האָט זיך נישט געשעמט דאָס איר אין די אױגן צו זאָגן, אײנמאָל, אַרײַנקומענדיק צו זלאַטען אין קלײט אַרײַן.

― הערסטו ― האָט זיך רב קלמן געװענדט צו זלאַטען, סמאָרענדיק מיט דער נאָז און כּלומרשט קוקנדיק אָן אַ זײַט ― הערסטו, זלאַטע, דו האָסט דאָך שױן אַ היפּשע מױד האָסטו, און אַ געראָטענע דװקא, אַ פּאַרשױן, קײן עין־הרע, און אַ בריה־נפֿלאה, זאָגט מען. װיפֿל איז זי אַלט? האַ? שױן צײַט אַ טראַכט טאָן עפּעס מכּוח אַ שידוך, װי זאָגט ער… אַ שײן מײדל איז אַ האַלבער נדן, האַ?

― װײס איך! ― האָט אים זלאַטע געענטפֿערט מיט אַ צופֿרידן שמײכעלע. ― װאָס כאַפּט איר זיך אַזױ? ס'איז נאָך דאָ צײַט; לאָז זי נאָך הוליען…

און אסתּר האָט געהוליעט…

טאָג און נאַכט איז זי געװען אײַנגעשפּאַנט אין דער אַרבעט, נישט װיסנדיק פֿון קײן שום פֿאַרגעניגן. מע קאָן זאָגן בפֿירוש, אַז אסתּר איז קײנמאָל קײן קינד נישט געװעזן. די נאַרישע, קינדערשע יאָרן זײַנען איבערגעלאָפֿן בײַ איר, װי אַ חלום, און זי איז פֿרי געװאָר געװאָרן װאָס הײסט נױט, דאגות און אָרעמקײט. זי געדענקט נישט, אַז זי זאָל אַמאָל זײַן פֿרײלעך, װי אַנדערע מאַזעפּעװקער מײדלעך. טאָמער האָט אסתּר אַמאָל אַ לאַך געטאָן, פֿלעגט איר די מאַמע זאָגן: „איך װײס נישט, װאָס איז מיט דיר די שׂימחה אַזױ גרױס? װאָס דער טאַטע איז געשטאָרבן און האָט מיך געלאָזט אַ װיסטע, אַ פֿינצטערע אַלמנה מיט דרײַ קינדער צו מוטשען זיך אױף דער װעלט?“… דאָס איז געװען בײַ אסתּרן ערגער װי געשלאָגן; אַז מע האָט איר דערמאָנט דעם טאַטן, פֿלעגט זיך איר אָפּרײַסן אין האַרצן, און זי האָט שױן מער קײן קאָפּ נישט געקאָנט אױפֿהײבן. זי האָט געדענקט דעם טאַטן, װי דורך אַ חלום, מחמת זי איז אַלט געװען סך־הכּל זיבן־אַכט יאָר בשעת ער איז געשטאָרבן. ער האָט זיך איר תּמיד פֿאָרגעשטעלט אַ קראַנקער, מיט אַ געל אױסגעטריקנט פּנים, נאָר מיט גרױסע זײער גוטע בלױע אױגן, װאָס האָבן תּמיד געקוקט אױף איר מיט רחמנות, גלײַך װי לוי האָט געװוּסט, אַז זײַן בת־יחידה װעט גיך בלײַבן אַ יתומה נעבעך. אסתּר געדענקט, װי דער טאַטע פֿלעגט זי גלעטן מיט דער האַנט איבערן קאָפּ און בשעת־מעשׂה הוסטן און זיך פֿאַרגײן. אײביק װעט אסתּר נישט פֿאַרגעסן יענעם טאָג, װען דער טאַטע איז געלעגן בײַ זיך אױפֿן בעטל אָן לשון, נאָר געקוקט אױף איר מיט זײַנע גוטע בלױע אױגן, און, צורופֿנדיק זי צו זיך מיט דער האַנט, אַלץ געגלעט זי איבערן קאָפּ.דעם דאָזיקן קוק האָט זי לאַנג נישט געקאָנט פֿאַרגעסן. און קױם איז איר געװען אױפֿן האַרצן עפּעס פֿרײלעך, לעבעדיק, האָט זי נאָר באַדאַרפֿט זיך דערמאָנען אין יענעם קוק, אַזױ איז איר באַלד פֿאַרשטערט געװאָרן איר שׂימחה די רגע, כאָטש זי איז נאָך געװען גאָר אַ קינד. זלאַטע האָט זי נישט געלאָזט, זי זאָל לאַנג בלײַבן אַ קינד; זי האָט זי גיך באַנוצט צום געשעפֿט, צו דער קלײט, און אסתּר האָט אַרױסבאַװיזן אַזױ פֿיל בריהשאַפֿט, אַז זלאַטע האָט גאָר אָנגעקװאָלן פֿון איר: „אײנס און אַ רעכטס, דאַנקען דעם װאָס לעבט אײביק כאָטש דערפֿאַר!“ ― האָט זלאַטע געזאָגט. ― „װאָס װאָלט איך געטאָן, אַ װיסטע אַלמנה, װען איך זאָל האָבן אַזעלכע קינדער, װי בײַ לײַטן, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד? מיט אײן האַנט שטראָפֿט ער, דער װאָס לעבט אײביק, מיט דער אַנדערער האַנט הײלט ער… אָט אַזױ, טאָכטער, לערן זיך, װעל איך האָבן כאָטש אַ שטיקל הילף מיט מײַנע יתומים די פּיצעלעך, און אַלײן װעסטו אױך װערן אַ שטיקל מענטש“… אסתּר האָט זיך געלאָזט לערנען און האָט פֿאַרשטאַנען דאָס געשעפֿט, װי עס דאַרף צו זײַן.

װי אסתּר איז געװען אַ בריה אין קלײט, אַזױ האָט זי נאָך מער געטױגט אין שטוב, דעם דלות צו פֿאַרשטעלן. „פֿאַרשטעלן דעם דלות“ ― איז אײנע פֿון די חכמות, װאָס מע באַדאַרף אין מאַזעפּעװקע דערױף שטודירן; נישט איטלעכער קאָן דאָס. בײַ דער ערגסטער צײַט האָט אסתּר געקאָנט פֿירן די שטוב אַזױ קונציק, אַז קײנער האָט נישט געקאָנט טרעפֿן, אַרײַנקומענדיק צו זלאַטען אין שטוב אַרײַן, צי זי איז אַ נגידה, צי אַ קבצנטע. רײן און ציכטיק איז דאָרטן געװען, װי בײַ קײן שום נגיד אין דער גאַנצער שטאָט; דאָס עסן ― װאָס ס'איז שױן דאָרטן געװען, נאָר דאָס טישטעך, דאָס געפֿעס און דאָס דערלאַנגען ― כאָטש נעם און שפּיגל זיך אין דעם! אױסקלערן װאָס װאַרמעס צו קאָכן בײַם געמײנעם גראַד, אָן פֿלײש, אָן פֿיש, אָן שמאַלץ, נאָר גלאַט אַזױ מיט די הױלע פֿינף פֿינגער ― דאָס איז עפּעס נישט אַזאַ גרינגע מלאָכה, און דערצו האָט אסתּר געטױגט. דאָס מעבל בײַ זלאַטען אין שטוב איז געװען עפּעס נישט אַזױ בעל־הבתּיש, זײער אַלטפֿרענקיש און שטאַרק צעפֿאָרן; דערפֿאַר אָבער איז דאָס תּמיד באַצױגן מיט אַזעלכע װײַסע ציכלעך, און די פֿענצטער זײַנען פֿאַרהאַנגען מיט אַזעלכע פֿײַנע פֿאָרהענגלעך, אַז עס שעמערירט און פֿינקלט אין די אױגן, װי עפּעס רעכטס. די מלבושים, אמת, זײַנען שױן אַ ביסל אַרױס פֿון דער מאָדע, דערפֿאַר זײַנען זײ אָבער תּמיד גאַנץ, אױסגעװאַשן, אױסגעפּרעסט ― אַ מחיה־נפֿשות אָנצוקוקן! קײן קינד איז אין מאַזעפּעװקע נישט געגאַנגען אַרום זיך אַזױ רײן, אַזױ שײן, װי אפֿרים מיט מנשהן, זלאַטעס קינדער, און אסתּר אַלײן ― שמועסט מען נישט; קוקנדיק אױף איר, האָט מען אין שטאָט געזאָגט: „אַ פּנים, אַז עס איז זלאַטען די צײַט גאָר נישקשהדיק“… נעמען דעם קבצן, אַרומװאַשן אים, אױסקעמען אים, אױספּוצן און מאַכן אַזױ, אַז קײנער זאָל אים נישט דערקענען, ― דערױף איז אסתּר געװען אײן בריה. נאָר דער נאָמען, װאָס אסתּר האָט זיך געקױפֿט בײַ איר אין איר שטאָט, איז נאָך גאָרנישט אַקעגן דעם שם, װאָס זי האָט געהאַט אין דער גאַנצער סבֿיבֿה פֿון מאַזעפּעװקע אַרום און אַרום. איר נאָמען האָט זיך געלאָזט הערן אױף דער װעלט צוליב די ירידים, װאָס שטעלן זיך אױס אין מאַזעפּעװקע דרײַ מאָל אין יאָר.

דרײַ גרױסע ירידים שטעלן זיך אױס אין מאַזעפּעװקע און געבן דער שטאָט די װעלט צו זען: אָן זײ איז אַ שטאַרקער ספֿק, אױב מאַזעפּעװקע װאָלט געהאַט אַ קיום. דאָס זײַנען די געװיסע דרײַ ירידים יוריע, ספּאַס און פּאָקראָװע, אױף װעלכע דער מאַזעפּעװקער ייִד קוקט־אַרױס אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר, אַרױפֿלײגנדיק דאָס גאַנצע שטיקל האָפֿענונג נאָר אױף זײ. נאָך פֿריִער מיט עטלעכע װאָכן הײבט מען זיך שױן אָן צו גרײטן צום יריד, דאָס הײסט, ייִדן לױפֿן שױן אַרום, װי די פֿאַרסמטע, אױסשמעקנדיק זיך ערגעץ אַן אָרט און פֿאַרכאַפּנדיק װאָס פֿריִער אַ בעסער שטיקל פּלאַץ. „נישטאָ קײן צײַט, מע באַדאַרף זיך פֿאַרטיק מאַכן צום יריד!“ אַזױ זאָגט יעדער, אַפֿילו דער װאָס האָט נישט קײן קראָם, נישט קײן שענק און נישט קײן אײַנפֿאָר־הױז, נישט קײן קאַמער פֿון תּבֿואה, אַפֿילו נישט קײן עפּלקװאַס; גלאַט אַזױ אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר גרײט זיך אױך צום יריד; אַפֿילו מלמדים און חזנים קוקן אַרױס אױפֿן יריד. אין פֿלוג איז אַפֿילו אַ שטיקל קשיא: װאָס פֿאַר אַ שײַכות קאָן האָבן אַ מלמד אָדער אַ חזן מיטן יריד? פֿונדעסטװעגן צעלאָזט דער מלמד דעם חדר אַ ביסל פֿריִער, און דער חזן פֿאַרלאָזט די משוררים אין מיטן אַ „מלך־עליון“ ― און מע לױפֿט אַװעק גיך און געשװינד אױפֿן יריד, און מע קומט צוריק מיט דעם, מיט װאָס מען איז אַװעקגעגאַנגען, דאָס הײסט, מיט לײדיקע הענט און מיט אַ גריזאָטע אין האַרצן: „סטײַטש, די װעלט קױפֿט, האַנדלט מציאות פֿון כּל־טובֿ!“ קומענדיק אַהײם, כאַפּט מען נאָך אַ רעכטן פּסק פֿונעם װײַב דערפֿאַר, װאָס אַלע כאַפּן מציאות אױפֿן יריד, נאָר זײ נישט. „אַ װיסטער, אַ פֿינצטערער מאָרגן אױף אַלע שׂונאימס קעפּ! ― טענהן נאָכדעם די װײַבער. ― אַ שׂימחה אױף אים, אַ גליק האָט אים געטראָפֿן, אױפֿן הימל אַ יריד! געװען ברענגען כאָטש אַ שטיקל זאָנע אױף העמדלעך די קינדער, צי כאָטש אַ רעכטן קראַנץ ציבעלעס אױף װינטער, צי דאָס שװאַרץ־פֿינצטערע יאָר װײסט די נשמה דײַנע!“… „נאַ דיר אַ יריד, טאָמער איז דיר קאַרג!“ ― זאָגט נאָכדעם דער מלמד אָדער דער חזן און בלײַבט שטײן אַ פֿאַרװאָגלטער, אַראָפּלאָזנדיק די נאָז און אױסהערנדיק אַ גאַנץ צעטל פֿון אַלערלײ קללות. אָט אַזאַ כּוח האָט אין זיך דער יריד אין מאַזעפּעװקע. נו, איז שױן אַ חידוש, װאָס צװישן די קרעמער װערט חושך, אַז עס קומט יוריע, ספּאַס און פּאָקראָװע? עס איז שױן אַ חידוש, װאָס מע צעשלאָגט זיך פֿאַר די ערטער מיט די פּלעצער און װאָס מע שלעפּט אײנער בײַם אַנדערן דעם קונה, רײַסנדיק אים אױף אַלע זײַטן? אַז מע װיל דערקענען אַ מאַזעפּעװקער ייִדן, װאָס ער איז מיט אַלע זײַנע מעלות און חסרונות, זאָל מען אים באַטראַכטן דורך אַ שפּאַקטיװ פֿון דער װײַטן בשעת יריד, װען ער שטײט אַזױ מיט זײַן װײַב בײַ זײַן שאַלאַש, רײדנדיק מיט זעקס קונים מיט אַ מאָל, װײַזנדיק דעם, דינגענדיק זיך מיט יענעם און מעסטנדיק אָדער װעגנדיק די סחורה. דאָרט, אין שאַלאַש, עסט מען, דאָרט שלאָפֿט מען, סײַ זומער, סײַ װינטער. ער איז אַ גרױסער בריה, דער מאַזעפּעװקער ייִד, צום יריד; מיט אײן מױל רעדט ער פֿאַר צען, מיט צװײ הענט טוט ער דרײַ מלאָכות, מיט צװײ אױגן קוקט ער אױף פֿיר זײַטן, װוּהין עס גײט אַװעק דער קונה, בכדי מע זאָל אים קאָנען רופֿן צוריק, שרײַענדיק: „אַ כאָדי נו סיודי, טשאָלאָװיטשע!А ходи сюды, человече: קומט אַרײַן, איר!“ און דער עיקר ― אַכטונג געבן, מע זאָל נישט גנבֿענען. „דאָס לײזן ― זאָגט ער ― איז נאָך װי עס איז, נאָר דאָס גנבֿענען, װאָס מע גנבֿעט פֿון אונטער די הענט, אױ, איז נישט אױסצושטײן!“ באַטראַכטנדיק דעמאָלט דעם ייִדן, װײַזט זיך אײַך אױס, אַז ער און זײַן װײַב און זײַנע קינדער זײַנען לכתּחילה באַשאַפֿן געװאָרן נאָר צוליב דעם יריד; זײערע פּנימער פֿלאַמען בשעת־מעשׂה, די אױגן ברענען, די נאָז שמעקט, דאָס מױל רעדט, די הענט אַרבעטן, אַלע אבֿרים טוען, עס איז כּל עצמותּיו תּאמרנה: „גװאַלד, ייִדן, ס'איז יריד!“…

זלאַטע מיט אסתּרן אַרבעטן, גלײַך מיט אַלע יריד־לײַט, אױף אַלע כּלים דעם גאַנצן טאָג. אַזאַ טאָג! אָנרײדנדיק זיך װי אַ פּױק, װערט מען אַזש הײזעריק און מאַט, אױסגעמוטשעט, הונגעריק און פֿאַרשמאַכט, װי נאָך אַ תּענית, ביז גאָט העלפֿט, דער טאָג גײט אַװעק און עס קומט די נאַכט; דעמאָלט װערן די שאַלאַשן פֿאַרהאַנגען פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט לאַנטעכער, און אַלע קרעמער מיט די קרעמערינס זעצן זיך אױפֿן טיש, און מע הײבט־אָן יעדער באַזונדער איבערצײלן דעם פּדיון, זאָגנדיק נאָכדעם מיט אַ זיפֿץ: „אָט האָסטו דיר די מחיה פֿונעם יריד ― אַ טאַרעראַם! אױף אַזאַ יריד זאָל מען נישט לײזן קײן געלט ― איז שױן עק װעלט און גענוג!“

― מאָלט אײַך, ― דערצײלט אַן אַלטער שניט־קרעמער רב פֿײַװל ― אַז מע האָט שױן בײַ מיר געקאָנט אַװעקלקחענען אַכצן אַרשין! איך בין שױן העכער דרײַסיק יאָר קרעמער און מע האָט נאָך בײַ מיר ביז הײַנטיקן טאָג נישט געגנבֿעט קײן פֿאָדעם אַפֿילו ― אַ מעשׂה־ניפֿלא! איך קאָן דאָס נישט פֿאַרשטײן: אָט איז דאָס געלעגן, דאַכט זיך, פֿאַר מײַנע אױגן, און אָט האָט דאָס אין דער מינוט שױן נישט געסטײַעט! מאָראָזאָװס זאָנע, פּערװע נומער, אַכצן אַרשין, אַזאַ רציחה!

צװישן עולם װערט אַ גערעדערײַ. יעדער דערצײלט מעשׂיות פֿונעם יריד. צװישן אַלע קולות לאָזט זיך הערן אױך אסתּרס קול ; ייִדן הערן זי אױס, קוקנדיק אױף איר מיט אַ צופֿרידן שמײכעלע און קראַצנדיק זיך פֿאַר התפּעלות. „אַ גאַנצער מענטש, זלאַטעס מײדל! ― זאָגן נאָכדעם די קרעמערס. ― דאַכט זיך, נאָך גאָר אַ קינד, פֿאַרשטײט אָבער דװקא אַ געשעפֿט, װי עס געהער צו זײַן“…

מחמת גרױס ענגשאַפֿט און מחמת פֿיל פּדיון אױפֿן יריד, באַנוצן די מאַזעפּעװקער װײַבער, די אשת־חילס, זײערע מאַנען, די שײנע ייִדן, װאָס קערן זיך, צום מײסטנס, אַ גאַנץ יאָר נישט אָן מיטן געשעפֿט לחלוטין גאָרנישט; זײ באַנוצן די מאַנען נישט אַזױ צום לײזן געלט, װי צום היטן, מע זאָל נישט גנבֿענען. די דאָזיקע מאַנען זײַנען „פּוגאַלעס“, „סטראַשידלעס“; אױפֿן קוק, דאַכט זיך, גאַנץ פֿײַנע ייִדן מיט בערד, נאָר אין תּוך אַרײַן ― גרױסע לא־יוצלחס, טױגעניכטסן, ייִדענעס אין הױזן, װײַבער מיט בערד און פּאות… אַזאַ ראָלע האָט אַמאָל געשפּילט לוי זלאַטעס בײַ זײַן לעבן, און תּמיד, װען זלאַטע דערמאָנט זיך אָן דעם, באַדױערט זי זיך און באַװײנט זיך: „נישטאָ לױן, נישטאָ װער ס'זאָל זיצן אַכטונג געבן בײַ דער שטעל!“… זלאַטע קלאָגט זיך פֿאַר איר שכן, שמואליק דעם חזן, און בעט בײַ אים, אַזױ װי זײַן יאָסעלע גײט ממילא אַרום בטל, לאָז ער כאָטש װיסן אַ שטיקל עול אױף זיך, לאָז ער כאָטש זײַן אַ שומר בײַ דער שטעל, אַכטונג געבן, מע זאָל נישט גנבֿענען. שמואליק טוט איר צוליב, און יאָסעלע שטײט גלײַך מיט זלאַטען און אסתּרן אױפֿן יריד און „העלפֿט לײזן געלט“. יאָסעלען, אײגנטלעך, טוט דאָס הנאה, װאָס ער קאָן העלפֿן אסתּרן, איר נוצלעך זײַן מיט עפּעס אַ טועכץ. צוליב אסתּרן װאָלט זיך יאָסעלע נישט געפֿױלט און װאָלט געגאַנגען אין עק װעלט, אין פֿײַער און אין װאַסער, נאָר פֿאַר איר געטרײַשאַפֿט אַלײן, פֿאַר איר גוט האַרץ און פֿאַר איר באַגײן זיך מיט אים, אָרעמען, עלנטן יתום.

קאַפּיטל 5.
יאָסעלע גײט אַרום פּוסט און פּאַס און עס ציט אים אַלץ „אַהין“

דער עולם זאָגט אַ װערטל: „מיט דער מאַמע איז דער טאַטע אַ פֿאָטער, מיט דער מומע ― איז ער אַ פֿעטער“. שמואליק דער חזן, כּל־זמן זעלדע האָט געלעבט, איז יאָסעלע געװען בײַ אים אַ צאַצקע, ער האָט זיך שטענדיק געשפּיגלט אין אים: „מײַן יאָסעלע? איר װעט זען, װאָס ס'װעט פֿון אים אַמאָל זײַן!“ װיבאַלד אָבער זעלדע איז אים אָפּגעשטאָרבן און ער האָט געבראַכט צו פֿירן פֿון באַרדיטשעװ אָט־אָ־יענע ייִדענע מיטן טערקישן שאַל, האָט שמואליק צוליב איר אָנגעהױבן ביסלעכװײַז קאַלט צו װערן צו יאָסעלען, כאָטש אין האַרצן, קאָן זײַן, האָט ער אים ליב געהאַט װי פֿריִער. זלאַטע די צעלניקערין האָט געברענט קוקנדיק, װי מע באַגײט זיך מיט יאָסעלען. „װי מײנט איר, רב שמואליק, ― פֿלעגט אים אָפֿט זאָגן זלאַטע מיט אַ שטאָך ― אַ שטײגער, אַז זעלדע, עליה־השלום, זאָל געװען בלײַבן אַן אַלמנה, װאָלט יאָסעלע אַזױ אַרומגעגאַנגען פּוסט און פּאַס? זי װאָלט אים אױך אָפּגענומען פֿונעם חדר, עס זאָל פֿון אים אױסװאַקסן אַ װײס־איך־װאָס, אַ הינטשלעגער?“ דערױף פֿלעגט שמואליק ענטפֿערן נאָר מיט אַ טיפֿן זיפֿץ און מיט אַ קרעכץ און אױסדרײען זיך פֿון זלאַטעס מױל, אַבי נישט הערן מער אירע רײד, װאָס דערלאַנגען אין דער זיבעטער ריפּ.

יאָסעלע איז געװען, װי אױבן איז געשטאַנען, פֿון קינדװײַז אױף בײַ זלאַטען אין שטוב, װי אַן אײגענער, און זינט ער איז אַ יתום געבליבן, האָט אים זלאַטע נאָך מער מקרבֿ געװען, אױף אים גרױס רחמנות געהאַט און זיך אײַנגעשטעלט פֿאַר אים, נישט לאָזנדיק די שטיפֿמאַמע זאָל זיך מיט אים באַגײן, װי איר האָט זיך געװאָלט. דערפֿון איז צװישן זלאַטען און צװישן שמואליקס װײַב אױסגעבראָכן אַ גרױס מחלוקת מיט אַ שרעקלעכער שׂינאה אײנע צו דער אַנדערער, און איבער זײַן װײַב האָט שױן שמואליק אױך זיך געמוזט צעקריגן מיט זלאַטען. דאָס הײסט, קריגן האָבן זײ זיך, אײגנטלעך, נישט געקריגט: אים האָט נאָר זלאַטע עטלעכע מאָל גוט אָפּגעזײפֿט דערפֿאַר, װאָס ער לאָזט זיך טרעטן אױפֿן קאָפּ און װאָס ער לאָזט, מע זאָל באַלײדיקן זײַן קינד.

― איר זענט, רב שמואליק, איר זאָלט מיר מוחל זײַן, װאָס איך זאָג אײַך אַזױ אָפֿנטלעך, איר זענט אַ צאַפּ, נישט קײן מאַן. װאָס הערט איר זי, די באַרדיטשעװער מכשפֿה? װען זעלדע, עליה־השלום, זאָל איצטער אױפֿשטײן און זאָל אַ קוק טאָן אױף איר יאָסעלען, װאָלט זי זיך געמעגט נאָך אַ מאָל באַגראָבן. אַ שײנער טאַטע, נישטאָ װאָס צו רײדן! איר װאָלט זיך אױף אײַך געריכט אַ קרענק, כ'לעבן! אַזױ טוט אַן ערלעכער ייִד, אַיאָ?!

שמואליק פֿלעגט זי אױסהערן, אָננעמען װאַסער אין מױל אַרײַן און אַװעקגײן צו זיך מיט זײַנע משוררים באַשאַפֿן אַ נײַעם „עוד יזכּור לנו“ אױף ראָש־השנה. פֿאַר זלאַטען האָט שמואליק מורא געהאַט אַ סך מער, װי פֿאַר זײַן פּלוניתטע, „די באַרדיטשעװער מכשפֿה“; עס איז אים געװען פּריקרע צו באַגעגענען זיך מיט זלאַטען, װאָס האָט אים שטענדיק דערמאָנט זעלדען. דאָס איז פֿאַר אים געװען ערגער פֿון ערגער, און דערפֿאַר האָט ער זיך פֿאַר איר געהיט, װי פֿאַר פֿײַער, און תּמיד געטשאַטעװעט, אַז װען זלאַטע איז געקומען פֿון מאַרק, איז ער געװען פֿאַרנומען מיט זײַנע משוררים איבער אַ „מכלכּל“, אָדער אַ „ויאתיו“ אױף ימים־נוראָים, אָדער אַזױ זיך געקאַטשעט אױפֿן האַלדז, אַבי זיך נישט באַגעגענען מיט זלאַטען. דערפֿאַר איז אָבער יאָסעלע געלעגן דאָרטן טאָג װי נאַכט. פֿון צען יאָר אָן, זינט מע האָט אים אָפּגענומען פֿונעם חדר, איז יאָסעלע אַרומגעגאַנגען בטל, נישט האָבנדיק װאָס צו טאָן און נישט װיסנדיק װוּהין זיך צו „פּריטוליען“; ער פֿלעגט זיצן בײַ זלאַטען אין קלײט, דאָרט אַכטונג געבן, אָדער אין שטוב עפּעס העלפֿן טאָן אַן אַרבעט, דערבײַ צוזינגענדיק מיט זײַן זיסער שטימע, װעלכע אסתּר האָט זײער ליב געהאַט צו הערן. מיט אסתּרן האָט יאָסעלע געלעבט, װי אַן אײגענער ברודער. זײ זײַנען בײדע געװען כּמעט אין אײנע יאָרן, פֿון קלײנװײַז אױף אינאײנעם געװאַקסן, בײדע געװעזן יתומים, און בײדע אין אײן צײַט געװאָר געװאָרן, װאָס באַדײַט שלעכטיקײט. אַז אסתּרן איז שלעכט געװאָרן אױפֿן האַרצן, פֿלעגט זי בעטן יאָסעלען, ער זאָל איר זינגען פֿון „דער װילנער גאַס“; יאָסעלע פֿלעגט זיך אַװעקשטעלן אין מיטן שטוב און מיט דער מינע פֿון אַן אַקטיאָר אױסציִען אױף זײַן װײכער, זיסער שטימע:

גײ איך אַרױס
אױף דער װילנער גאַס.
הער איך אַ קול
מיט אַ גרױס געשרײ:
אױ װײ! איך הער מע שרײַט…

יאָסעלע פֿלעגט זיך צעציִען, פֿאַרגלאָצן די אױגן צו דער סטעליע. צוהאַלטן זיך מיט דער האַנט בײַם האַרצן, זיך פֿאַרגײן, מאַכנדיק בשעת־מעשׂה אָנשטעלן, װי אַן אמתער אַקטיאָר.

― װוּ האָסטו זיך אױסגעלערנט אַזעלכע תּנועות? ― האָט אים אײנמאָל אסתּר אַ פֿרעג געטון.

― איך האָב דאָס געזען פֿון פּיציס טענאָר, װען איך בין דאָרט געװען מיטן טאַטן. פּיציס טענאָר האָט דערצײלט, אַז אַזױ זינגט מען אין טעאַטער. אַז מע זינגט אין טעאַטער, באַדאַרף מען זיך אױסציִען, מאַכן מיט די הענט און מיט אַלע אבֿרים. אַי, אַי, זינגט ער, אָט דער טענאָר! ער האָט אַ פּרוּװ געטון מײַן שטימע און האָט מיר געזאָגט, אַז פּיצי װאָלט מיך צוגענומען בשתּי ידים. איך האָב דעמאָלט געטראַכט אַפֿילו אַ זאָג טאָן דעם טאַטן מכּוח דעם, נאָר איך האָב נישט געװאָלט. איך האָב מורא געהאַט… אַצינד, אַז פּיצי זאָל קומען אַהער, װאָלט איך שױן קליגער געװען.

זאָגנדיק די װערטער, פֿלעגט זיך יאָסעלע פֿאַרטראַכטן. אין זײַן קלײן קינדערש האַרץ האָט געברענט אַ פֿײַערל, און עס האָט אים אַלץ געצױגן אַהין, אין דער גרױסער, פֿרײַער װעלט אַרײַן. ניסי, פּיצי, ירוחם, נאָטן ― אָט דאָס איז געװען יאָסעלעס השׂגה, זײַן װוּנטש אין זײַנע ייִנגלשע יאָרן. צו גרײכן צו אײנער פֿון די דאָזיקע זאַכן ― איז בײַ אים געװען די העכסטע מדרגה אין זײַן קינדערשן לעבן. פֿאַרשײדענע גילדענע חלומות האָבן זיך נישט אױפֿגעהערט צו פּלאָנטערן און צו שװעבן בײַ אים אין קאָפּ; דער בעסטער פֿון די דאָזיקע אַלע זײַנע חלומות איז געװען: אַװעקלאָזן זיך אַמאָל קײן אַדעס צו פּיצין, אָדער צו מיצין קײן טעטרעװעץ, און דאָרטן זיך אױסלערנען נאָטן. דאָס זעלבע, קאָן זײַן, איז געװען אױך שמואליקס װוּנטש; ער האָט אָבער נישט געהאַט ביכולת אַרױסנעמען און געבן אים עטלעכע קערבלעך אױף הוצאָות: דערצו האָט ער נאָר באַדאַרפֿט פֿריִער איבעררײדן מכּוח דעם מיט זײַן פּלוניתטע, און דאָס איז געװען פֿאַר אים שװער כּקריעת־ים־סוף. אַז יאָסעלען האָבן שױן גוט צוגעטראָטן די צרות, פֿלעגט ער זיך נישט אײן מאָל פֿאַרטראַכטן, טאָמער װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַז ער זאָל זיך אַלײן אַװעקלאָזן צו פּיצין, נעמען פּשוט די פֿיס אױף די פּלײצעס ― און נישטאָ מיך! פֿאַר װעמען האָט ער נאָכדעם מורא צו האָבן? יאָסעלע האָט שױן אַפֿילו אָפּגעקלערט אַ פּלאַן, װען און װיִאַזױ; עס האָט אים אָבער באַנג געטאָן איבערלאָזן דעם טאַטן אַלײן בײַם עמוד. שמואליק האָט זיך שױן אָן יאָסעלען גאָר נישט געקאָנט באַגײן. ער איז געװען זײַן גאַנצע „פּאָדפּאָרע“ בײַם עמוד; אין דער צײַט װען יאָסעלע פֿלעגט זיך צעלאָזן אױף זײַן העלדזל, פֿײַפֿן און טרעלײַקען אױף אַלערלײ אופֿנים, האָט זיך שמואליק דערװײַל געקאָנט אָפּרוען און אָננעמען זיך מיט נײַע כּוחות אױף צו אַרבעטן װײַטער. יאָסעלע, װי שלעכט ס'איז אים געװען, האָט דעם טאַטן זײער ליב געהאַט, רחמנות געהאַט אױף אים. „װאָס װעט ער טאָן אָן מיר? װער װעט אים טראָגן דעם שלח־מנות אום פּורים, צעטראָגן די שמורה־מצה ערבֿ פּסח, די אתרוגים אױף סוכּות?“… אַמאָל, אין די גוטע יאָרן, בשעת זעלדע, עליה־השלום, האָט געלעבט און געפֿירט די שטוב־הוצאה פֿון איר אײגענער פּראַצע, פֿון האָדעװען גענדז, פֿון פּרעגלען שמאַלץ, פֿון פֿליקן פֿעדערן וכדומה אַזעלכע זײַטיקע פּרנסות, האָט נאָך שמואליק נישט באַדאַרפֿט אַזױ יאָגן זיך נאָך די דאָזיקע װיסטע הכנסות; אַצינד אָבער, אַז זעלדע איז אים אָפּגעשטאָרבן און ער האָט געבראַכט אַיענע ייִדענע פֿון באַרדיטשעװ, האָט זי אים פֿאַרגרעסערט די משפּחה מיט אַ צװײ־דרײַ פּיצלעך אומשולדיקע באַשעפֿענישלעך, װאָס באַדאַרפֿן עסן, און שמואליק האָט זיך באַדאַרפֿט אָנטאָן אַ כּוח און אַלײן אַרױסשיקן יאָסעלען אױף דער שטאָט פּורים אַרומטראָגן דעם שלח־מנות. דאָס איז געװען פֿאַר שמואליקן אַ גרױסער אַראָפּפֿאַל, צוזעענדיק זײַן זון, װי ער גײט דאָס אַרום איבער די הײַזער אַ באָרװעסער נעבעך…

יאָסעלען אַלײן האָט דאָס װינציק־װאָס געאַרט. פֿונעם טאַטנס װעגן איז ער געװען גרײט צו טאָן אַלץ אין דער װעלט, װען ער זאָל נאָר װיסן װאָס. „איך זאָל זײַן אַזױ גרױס, װי פּיצי, ― האָט זיך יאָסעלע געקלערט ― װאָלט איך דאָס לעצטע אַװעקגעגעבן מײַן טאַטן, אַבי נישט צו זען זײַנע יסורים!“ װאָס װײַטער האָט יאָסעלע אָנגעהױבן אַלץ מער צו פֿילן װי עס ציט אים אין ערגעץ, פֿלעגט אַרומגײן פֿאַרטראַכט און פֿאַרזאָרגט. זײַנע מחשבֿות זײַנען געװען דאָרטן ערגעץ, גאַנץ װײַט. עס איז בײַ אים אין האַרצן געזעסן אַ מין גײַסט, װאָס ער אַלײן האָט אים װינציק פֿאַרשטאַנען. עס האָט אים געטראָגן אין דער לופֿטן, נישט געלאָזט שלאָפֿן און אַלץ געשלעפּט אים ערגעץ: „אַהין ― אַהין! אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל ― אַהין!“…

קאַפּיטל 6.
ער זוכט זיך אָפּ זײַן גן־עדן, נאָר מען טרײַבט אים פֿון דאָרטן מיאוס אַרױס

נישט האָבנדיק װאָס צו טאָן, פֿלעגט זיך יאָסעלע אַרומשפּאַנען איבער דער שטאָט, אױסמעסטן די גאַסן אין דער לענג און אין דער ברײט, אַמאָל פֿאַרגײן װײַט הינטער דער שטאָט און דאָרט אײנער אַלײן זיך אױסציִען אױף דער ערד, נישט װײַט פֿונעם װאַלד, און צעלאָזן זיך אױפֿן האַלדז, צעגיסן זיך אױפֿן טאַטנס שטײגער, זאָגנדיק „עפּעס“ פֿון ימים־נוראָים „אַ זאַך“… דאָרט, אױפֿן פֿרײַען פּלאַץ, האָט ער זיך געקאָנט אױסשרײַען, אױסזינגען זיך, און דער װידער־קול פֿונעם װאַלד פֿלעגט זיך אים אָפּגעבן מיט אַ קלאַנג און מיט אַ הילך, גלײַך װי די בײמער זײַנען זײַנע משוררים און זײ האַלטן אים אונטער. דאָ, אױפֿן פֿרײַען פֿעלד, האָט זיך יאָסעלע געפֿילט אַ סך הײמישער, װי בײַ זיך אין דער הײם; קײנער האָט אים נישט געװערט צו זינגען און צו שרײַען, און ער האָט זיך פֿאַר קײנעם נישט באַדאַרפֿט שעמען. אױך האָט ער דאָ נישט געהאַט אױף זיך קײן אױבערהאַר, קײן שטיפֿמאַמע, װאָס זאָל אים יאַדען, און קײן טאַטן, װאָס זאָל זיפֿצן און קרעכצן אױף זײַנע יאָר און טעג. עפּעס גאָר אַ באַזונדערע װעלט האָט דאָ יאָסעלע באַשאַפֿן בײַ זיך אין קאָפּ: דער װאַלד ― דאָס איז זײַן װאַלד, צוליב אים באַשאַפֿן געװאָרן, ער זאַל דאָ קאָנען זינגען; דאָס פֿעלד ― דאָס איז זײַן אײגענע „אימעניע“, זײַן גוטס, זײַן גן־עדן. דאָ, אין דעם גן־עדן, װוּ קײנער זעט אים נישט און הערט אים נישט, מעג ער זיך, נישקשה, אָנטאָן דעם װױלטאָג און זינגען, און שרײַען, און שפּרינגען, און מאַכן אָנשטעלן, װיפֿל זײַן האַרץ גלוסט. עס איז אָבער, אױ־װײ, נישטאָ קײן אײביקע זאַך אױף דער װעלט; מע האָט יאָסעלען גיך פֿון זײַן גן־ערן אַרױסגעטריבן, אַרױסגעיאָגט מיט הינט, מיט שטעקנס און מיט שטײנער, כאָטש ער איז געװען גאָט די נשמה שולדיק…

עס איז געװען אַ װאַרעמער, אַ לױטערער זומער־טאָג. אין שטאָט, געװײנלעך, בראָט די זון און סמאַליעט גאָר אָן רחמנות, פֿאַרטרײַבנדיק די מאַזעפּעװקער מאַרק־ייִדן און מאַרק־װײַבער אונטער דער סטױקע, ליגן דאָרטן אין אַ שאָטן און פֿאָכען מיט דער נשמה, און די הײמישע װײַבער, די גראָבע ייִדענעס, װאָס קאָנען קײן היץ נישט איבערטראָגן ― אין די קעלערס אַרײַן. די מלמדים אין די חדרים דעמאָלט װאַרפֿן אַראָפּ די קאַפּאָטעס, בלײַבן זיצן מיט די ברײטע אַרבל פֿון דעם העמד און מיט די געלע טלית־קטנס, דאָס האַרץ צעכראַסטעט, מע הײבט די יאַרמלקע און מע שװיצט, װי אין אַ באָד; די תּלמידים לאָזט מען אָפּ צום טײַך זיך באָדן, פּליעסקען זיך אין דער בלאָטע ― עס ברענט װי אין גיהנום, נישטאָ זיך װוּ אַהינצוטאָן! ייִדן מיט שטעקלעך גײען אַרום אין מאַרק, די אַרבל פֿאַרקאַטשעט, דאָס היטל פֿאַררוקט, מע רײַסט אױף זיך דאָס לײַב, זאָגנדיק אײנער צום אַנדערן: „נו, אַ היץ! אַי, אַ טאָג! גאָר נישט אױסצושטײן!“… אױך די ציגן אױף דער שולגאַס, װאָס האָבן ביז אַהער פֿאַרשײַט געקלעטערט אױף די דעכער, געסיפּעט פֿון דאָרטן שטרױ פֿון דער סטריכע, געלעקט די װענט פֿון די שולן, געשפּרונגען צו די װײַבערשע טישלעך אין מאַרק, כאַפּנדיק אַלע מינוט אַ מיאוסן פּסק פֿון די קלײט־משרתים, ― אױך די דאָזיקע פֿאַרשײַטע ציגן האָבן זיך אײַנגעמידט פֿון דער היץ, זיך אַנידערגעלײגט, די פֿיסלעך אונטער זיך, אױסגעצױגן די קעפּלעך, אַרױסגעשטעלט די צינגלעך, מאַכנדיק דערבײַ אַ משונה־נאַריש פּנים. הכּלל, עס ברענט אין שטאָט, עס שׂרפֿעט, און אַלע קוקן שױן אַרױס אױף דער ליבהאַרציקער נאַכט.

נישט אַזױ איז אָבער הינטער דער שטאָט, אין פֿעלד, בײַם גרױסן גרינעם װאַלד. אַהינצו האָט זיך עס יאָסעלע פֿאַרקליבן מיט זײַן זינגען, שרײַען און פּילדערן. גײענדיק אַזױ בײַם װאַלד מיטן שאָטן פֿון די בײמער און שלינגענדיק די פֿרישע קילע לופֿט מיטן פֿולן מױל, האָט זיך יאָסעלע גאָר נישט אַרומגעקוקט, װי װײַט ער איז פֿאַרגאַנגען פֿון דער שטאָט. עס האָט זיך פֿאַר זײַנע אױגן פֿאַרשפּרײט אַ גרױסער גרינער קאָװיאָר, אַזאַ גלאַטער, אַזאַ מחיהדיקער, אַז עס בעט זיך אַ װאָרף טון אױף אים, אױסציִען זיך און רוען, און רוען אָן אַן עק. נאָר װאָס װײַטער װײַזט אױס דאָס גראָז אַלץ געדיכטער און שענער, און עס ציט אים אַלץ װײַטער און װײַטער. ער פֿילט זיך אַזױ גרינג, אױפֿן האַרצן איז אים אַזױ גוט און אין האַלדז באָרבלט, עס קיצלט, עס גלוסט זיך זינגען. עס פֿאַלט אים אַרײַן אין קאָפּ אַ נײַער געדאַנק, אַ נײַער מין נוסח פֿון אַ „ועל המדינות בו יאָמר“, און יאָסעלע הײבט אָן צו נעמען אַלע מאָל העכער און שטאַרקער, און דאָס קול גײט אים אַזױ פֿרײַ, אַזױ גרינג, אַז עס דאַכט זיך אים אױס, װי הױך ער זאָל נישט נעמען דעם טאָן, קאָן מען נאָך העכער נעמען ― און ער קנאַקט, ער זינגט, ער צעגײט זיך, ער מאַכט טרעלן אַזעלכע, װאָס ער אַלײן װוּנדערט זיך, װי קומט דאָס צו אים? ער פּלאָנטעט אַ מין פֿאַנטאַזיע מיטן האַלדז, גאָר אַלײן נישט װיסנדיק, װוּהין ער װעט פֿאַרקריכן װײַטער און מיט װאָס װעט ער אױסלאָזן; עס קומט צו די װערטער: „אַשרי איש ― װױל איז צו דעם, װאָס פֿאַרגעסט דיך נישט, און שטאַרקט זיך מיט דיר, װאָרעם דײַנע פֿאָרשער װעלן נישט געשטרױכלט װערן, און װעלן זיך נישט שעמען אײביק אַלע די, װאָס באַשיצן זיך אָן דיר“… ― צעלאָזט זיך יאָסעלע אױף זײַן האַלדז אַלץ לעבעדיקער און שטאַרקער, אונטערשפּרינגענדיק, מאַכנדיק מיט די הענט און שרײַענדיק אױף אַ קול:

„כּל החוסים בך!
כּל החוסים בך!“…

פּלוצעם הערט יאָסעלע אַ משונה געשרײ: „קסי―קסי―קסי! אַטו יעהאָ! קסי―קסי―קסי!“ ער קוקט זיך אַרום און בלײַבט טױט: אַ גאַנצע טיטשקע פּאַסטעכלעך, מיט טאָרבעלעך אױף די פּלײצעס, מיט גרױסע היטלען אױף די קעפּ און מיט גראָבע בולאַװקעס אין די הענט, יאָגן זיך נאָך אים, און פֿאַר זײ לױפֿט אַ גרױסער, שװאַרצער, מוראדיקער, קודלאַטער הונט. יאָסעלע פֿילט אַ שאַרפֿן קלאַפּ און נאָכדעם ― װי עפּעס עמעצער שלעפּט אים, רײַסט אים, סיפּעט אים. און נאָכדעם… נאָכדעם געדענקט ער שױן גאָר נישט.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אַז ער האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, האָט ער שױן קײנעם נישט געזען אַרום זיך. פֿאַרטומלט, מבֿויש, אַן איבערגעשראָקענער, מיט אַ צעריסענער, צעפּיצלטער קאַפּאָטקע, האָט זיך יאָסעלע אױפֿגעהױבן פֿון דער ערד און האָט זיך געלאָזט גײן צוריק אַהײם, נעבעך מיט זײער אַ פֿאַרביטערט האַרץ. ער האָט זיך צעװײנט; ער האָט נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס האָט צו אים דער רבונו־של־עולם מער װי צו אַלע ייִנגלעך פֿון זײַן גראַד? פֿאַר װאָס שטראָפֿט ער אים אַזױ? דאַכט זיך, דאַװענען דאַװנט ער אַלע טאָג, היט אָפּ אַלע מצות, װי עס געהער צו זײַן, איז מקײם די מיצװה פֿון כּיבוד־אָבֿ; אַפֿילו דער שטיפֿמאַמע גיט ער אָפּ כּבֿוד, מער װי זי פֿאַרדינט בײַ אים.

― פֿאַר װאָס קומט דאָס מיר, רבונו־של־עולם? מיט װאָס האָב איך אַזעלכעס פֿאַרזינדיקט, װאָס דו שטראָפֿסט מיך אַזױ?

און אױסדרײענדיק צום לעצטן מאָל דעם קאָפּ צוריק, האָט זיך יאָסעלע מיט אַ זיפֿץ אָפּגעזעגנט מיט זײַן גן־עדן, מיט דעם פֿרײַען פֿעלד, מיטן גרינעם שאָטנדיקן װאַלד אױף תּמיד, אױף אײביק.

קאַפּיטל 7.
יאָסעלע װערט אַ בעל־תּשובֿה און פֿאַלט אַרײַן אין אַ נײַעם אומגליק

נאָכדעם װי מע האָט אים אַזױ מיאוס אַרױסגעטריבן פֿון זײַן גן־עדן און יאָסעלע איז געקומען אַהײם אַ צעשלאָגענער, אַ צעפֿלאָכטענער, מיט אַ צעפֿליקט קאַפּאָטקעלע, האָט ער, געװײנלעך, באַקומען אַ שײנעם ברוך־הבא פֿון דער שטיפֿמאַמע, און טאַקע פֿונעם טאַטן אַלײן. שלאָגן האָט אים שמואליק נישט געשלאָגן קײנמאָל, נאָר ער פֿלעגט אים באַשטראָפֿן מיט װערטער:

― איך פֿרעג דיך אַלײן: נו, טוט עס אַזױ אַ בחורל? גײט און צערײַסט אַ קאַפּאָטקעלע אױף פּיץ־פּיצלעך! איך װעל דיר מסתּמא, װאָס איז שײך, באַלד מאַכן אַ נײַס? די גוטע פּרנסות הײַנטיקע? װען די מאַמע דײַנע זאָל איצטערט אױפֿשטײן, איך װײס? װאָס איז שײך…

יאָסעלע װאָלט אַװעקגעגעבן מי־יודע װאָס, אַבי ער זאָל נישט הערן מער דעם טאַטנס מוסר. אין דער מינוט האָט זיך יאָסעלע באַשװאָרן, אַז װײַל ער װעט לעבן זאָל שױן זײַן פֿוס מער נישט זײַן אין װאַלד, און ער װעט שױן פֿון שטאָט נישט אַרױסטרעטן, ער זאָל װיסן ― גליקלעך צו װערן!… דאָס איז געװען דאָנערשטיק. אױפֿן אַנדערן טאָג, פֿרײַטיק הײסט דאָס, איז יאָסעלע גאַנץ פֿרי אַװעקגעלאָפֿן אין שול אַרײַן און האָט זיך אַװעקגעשטעלט דאַװענען, אָבער אַזױ פֿרום און מיט אַזױ פֿיל האַרץ, װי נאָך קײנמאָל נישט. נאָכן דאַװענען האָט ער זיך אַלײן גענומען שײַערן דער שטיפֿמאַמען דאָס מעש מיטן קופּער, געלאָפֿן איר אין מאַרק אַרײַן „אױף אײן פֿוס“ אײַנקױפֿן פֿעפֿער, לאָרבער־בלעטער מיט צימערינג מיט ענגלגעװירץ, מיט „פֿאַר דרײַ גראָשן האָניק“ צום קוגל, מיט קידוש אױף שבת. און קומענדיק האָט זיך יאָסעלע אַלײן אַ װאָרף געטאָן אָנרײַבן כרײן צום טיש און האָט זיך גענומען צו דער „פֿיסנאָגע“ זי שפּאַלטן אין בעט מיט אַ מעסער און מיטן אײבערשטן פֿונעם שטױסל אַזױ בריהש, אַז די חזנטע האָט זיך שױן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט אַ זאָג געטאָן אַזױ, פֿאַר זיך, פֿאַרקוקנדיק אין אױװן אַרײַן און צעבלאָזנדיק דאָס פֿײַער:

― װאָדען? אַזױ באַדאַרף אַ ייִנגל! נישט װאַרטן, ביז יענער זאָגט גײ! האַריקען זיך, שיקערלעך, זאָגערלעך, שאַפֿערלעך…

פֿון די װערטער האָט יאָסעלע באַקומען אין זיך נאָך מער קוראַזש, װי פֿריִער; ער האָט זיך געפֿילט אין כּוח איבערקערן אַ װעלט, כּמעט װי שמשון הגיבור. ער האָט באַמערקט, אַז די שטיפֿמאַמע זוכט אַ ביסל װאַסער, האָט ער לאַנג נישט געטראַכט, פֿאַרקאַטשעט די פּאָלעס פֿונעם צונױפֿגעסטריגעװעט קאַפּאָטקעלע, געכאַפּט דעם עמער און האָט אים אין עטלעכע מינוט אַרום אַרײַנגעטראָגן אַ פֿולן, װי אַן אױג. שפּעטער האָט ער זיך אַװעקגעזעצט מעבֿיר זײַן די סדרה און זאָגן שיר־השירים מיט אַזאַ זיסקײט, אַז די חזנטע האָט אים אַלײן צוגעטראָגן אױפֿן דערקאַטש אַ ביסל לאָקשן, באַשמאַלצט מיט אַ ציבלקע פֿון שמאַלץ. יאָסעלעס האַרץ איז געװען יענעם טאָג און דעם אַנדערן טאָג, דאָס הײסט שבת, פֿול מיט ליבשאַפֿט און געטרײַשאַפֿט צו זײַנע אײגענע און מיט תּשובֿה צום אײבערשטן. שבת בײַטאָג, נאָכן טיש, דעמאָלט װען אַלע ייִנגלעך שפּאַצירן אַרום אױף דער באַרדיטשעװער גאַס, האָט זיך יאָסעלע אַװעקגעזעצט זאָגן פּרק מיט גרױס חשק. נאָכן פּרק האָט ער זיך גענומען געשמאַק צום תּהילים און האָט זיך אָבער מישבֿ געװען, עס איז נישט קײן פּלאַץ: אַלע ערלעכע ייִדן זאָגן תּהילים אין בית־המדרש, און ער זיצט דאָ בײַ דער פּאָמעניצע גאָר ― פֿע, מע באַדאַרף גײן אין שול אַרײַן!

און יאָסעלע נעמט אױף זיך דאָס שבתדיקע קאַפּאָטקעלע, בינדט זיך אַרום דעם האַלדז מיט אַ װײַסער פֿאַטשײלע און לאָזט זיך גײן אין שול אַרײַן. אױפֿן האַרצן איז אים איצט אַזױ גרינג, װי נאָך קײנמאָל נישט. ער פֿילט זיך, װי אַ מענטש, װאָס האָט זיך מיט עמיצן צעקריגט און האָט זיך נאָר־װאָס איבערגעבעטן. עס װײַזט זיך אים אױס, אַז צװישן אים און צװישן דעם גרױסן לעבעדיקן גאָט איז פֿאַראַן אַ שטיקל שײַכות; ער, יאָסעלע, און אָט די גאַנצע װעלט, װאָס ער זעט איצט פֿאַר זײַנע אױגן, זײַנען גאַנץ נאָענטע מחותּנים. די זון, װאָס הײבט־אָן נאָר־װאָס צו אונטערגײן, אַראָפּלאָזנדיק זיך געשװינד אַראָפּ־אַראָפּ, דער הימל, װאָס לױכט און װאָס באַפֿאַרבט זיך בײַ דער זײַט מיט אַ העל־רױטן פּאַס, די פֿײגעלעך, װאָס שװימען אױבן, מחנותװײַז, אַראָפּ און אַרױף, װיגן זיך, װי אַ שיף אױפֿן ים, ― אַלץ, אַלץ איז אים נאָענט, הײמיש, עס געהער זיך מיט אים עפּעס אָן, עס האָט אַ שײַכות צו אים… פֿאַרטיפֿט אין געטלעכע ענינים, גײט זיך יאָסעלע װײַטער און װײַטער, גאָר נישט באַמערקנדיק, אַז ער האָט שױן לאַנג איבערגעלאָזט די קאַלטע שול, מיט דער גאַנצער שולגאַס, מיט דער באַרדיטשעװער גאַס אױך, מיט די „האַמאַרניקעס“, מיט די „קוזניעס“, מיט דער „נײַער בריק“, און איז שױן גאָר אױף דער „פּױלישער גאַס“. יאָסעלע װאָלט געגאַנגען נאָך װײַטער, װען עס זאָל אים נישט געװען אָפּשטעלן אַ משונה־זיס געזאַנג, עפּעס אַ מין געטלעך שפּילן, זעלטענע קולות, אַזעלכע, װאָס ער האָט זײ נאָך אין זײַן לעבן קײנמאָל נישט געהערט. ער שטעלט זיך אָפּ און הערט און קאָן זיך גאָר זאַט נישט אָנהערן. אַז עס איז פֿאַראַן אױף דער פּױלישער גאַס, דאָרט אױפֿן באַרג ערגעץ, אַ „קאָסטילкостёл: קירך“ ― װײס ער גאַנץ גוט; אױך װײס ער, אַז דאָרט שפּילט מען אױפֿן „אָרגל“; נאָר הערן האָט ער דאָס נאָך נישט געהערט קײנמאָל, מחמת, ערשטנס, איז אױף דער פּױלישער גאַס פֿאַראַן הינט אין יעדן הױף, און, צװײטנס, טאָר מען דאָך גלאַט נישט הערן דעם „אָרגל“ שפּילן זינט דער בית־המקדש איז חרובֿ געװאָרן… אין דער מינוט פֿאַרדריסט אים שטאַרק, װאָס די ייִדן האָבן פֿאַרזינדיקט, און עס טוט אים האַרצעדיק באַנק, װאָס ייִדן האָבן שױן מער נישט זײער בית־המקדש, זײער אָרגל מיט זײערע לװיים, װאָס פֿלעגן שפּילן אױף אַלערלײ אינסטרומענטן און זינגען הײליקע לידער… און דאָ דערװײַל פֿון קאָסטיל לאָזט זיך הערן דאָס שפּילן מיטן געזאַנג, און װי מיט אַ מאַגנעט ציט עס אים אַלץ אַרױף־באַרג, נענטער צו זיך, און פֿון דאָרטן, פֿון ערגעץ, גיסן זיך, גיסן זיך זיסע, הימלשע קולות, װי אַ געזאַנג פֿון אַ מענטשן, פֿון אַ סך מענטשן אינאײנעם; און עפּעס אַ גראָב קול, אַ דונער, פֿאַלט אַלע מינוט פֿון אױבן אַראָפּ, אַז עס ציטערן אַזש די װענט מיט דער ערד אונטער די פֿיס. און נאָכדעם ― װידער זיסע געצײכנטע שטימען, מיני געזאַנגען, װאָס שנײַדן, שנײַדן דאָס האַרץ, װי מיט אַ מעסער, און אַ שײנע גלאַטע שטימע פֿון אַ מענטשן לאָזט זיך הערן פֿון דאָרטן און פֿילט אָן דאָס האַרץ און רופֿט־אַרױס פֿאַרשײדענע מחשבֿות. יאָסעלע שטעלט זיך פֿאָר, אַז פּונקט אַזױ האָבן די לװיים באַדאַרפֿט זינגען אין בית־המקדש, געשפּילט אױפֿן „אָרגל“ און געלױבט גאָט דעם האַר פֿון אַלע הערשאַפֿטן ― און דאָס האַרץ װערט אים פֿול, און די מחשבֿות טראָגן אים אַװעק אַהין, קײן ירושלים… די גאַנצע צײַט פֿונעם שפּילן און פֿונעם זינגען געדענקט נישט יאָסעלע אױף װאָס פֿאַר אַ װעלט ער איז; עס איז אים ליכטיק אין די אױגן, עס איז אים ליכטיק אין אַלע אבֿרים; עס הײבט אים װי אין דער לופֿטן, עס טראָגט אים אַרױף, אַרױף, אױפֿן הימל… פּלוצעם הערט מען אױף צו זינגען און צו שפּילן, און יאָסעלע דערהערט אַן אַנדער שטימע, אַ באַקאַנט קול שױן פֿון אַן אַנדער זײַט. ער קוקט זיך אײַן, פֿון װאַנען דאָס קול גײט, און דערזעט פֿאַר זיך אַ באַקאַנטן פּריץ, מיט אַ פֿעט געגאָלט פּנים. ער קוקט זיך צו און דערקענט… דער קסיאָנדזксендз: גלח! דעם קסיאָנדז האָט ער נישט אײן מאָל געזען בײַ זלאַטען אין קלײט קױפֿן סחורה. זײַן קײַלעכיק געגאָלט פּנים מיט דער רױטער גראָבער נאָז, װאָס האָט אױסגעזען װי אַ גולקע, פֿלעגט זיך אים תּמיד אױסװײַזן משונה, טאַקע נאָר צום לאַכן. יאָסעלע טוט זיך אַ כאַפּ: „אַי, װוּ בין איך דאָס?“ ― און לאָזט זיך אַראָפּ פֿון באַרג…

אױף דער גאַס, הינטערן באַרג, שטײט אַ רעדל פֿון ייִדן און יונגע לײַט. מע שטײט און מע באַטראַכט די נײַע בריק, װאָס בױט זיך, און מע שאַצט, מע רעכנט, מע זאָגט מבֿינות, װי געװײנלעך ייִדן, אַז מע קומט זיך צונױף בײַ אַ נײַעם בנין. דערזעענדיק, װי יאָסעלע לױפֿט פֿון דאָרטן באַרג אַראָפּ, שטעלן זײ אים אָפּ און מע טוט אים אַ פֿרעג:

― פֿון װאַנען איז? פֿון קאָסטיל?… װער ביסטו, ייִנגעלע?

― װאָס הײסט? ― זאָגט דער אַנדערער. ― דו קענסט אים נישט? ס'איז דאָך שמואליקס, שמואליק דעם חזנס זונדל!

― אַ פֿײַנער בחור! גײסט אין קאָסטיל, גײסטו?!…

― קוק אים אָן, דאָס נעבעכל: שטײט, כאָטש מעלק אים! אַ לײַטיש בחורל!

― הײַנטיקע קינדער! גוטע יאָרן זיך דערלעבט! פֿיר אים אָפּ אַהײם, דוד־הערש! ער איז דאָך פֿון דײַן גאַס. אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע!…

דער גאַנצער גיהנום, מיט אַלע מוראדיקע פּורעניות, װאָס איז בײַ אונדז אױסגערעכנט אין די הײליקע ספֿרים, מיטן כּף־הקלע, דאָס הײסט, דאָס שלײַדערן פֿון אײן עק ביזן אַנדערן עק װעלט, מיט די אַלע מלאַכי־חבלה אַרום און אַרום ― איז אַ גאָרנישט אַקעגן דעם, װאָס יאָסעלע האָט זיך פֿאָרגעשטעלט בײַ זיך אין קאָפּ נאָך דער שרעקלעכער עבֿירה, װאָס ער האָט דאָ אָפּגעטאָן, אַלײן נישט װיסנדיק ― װוּ, װען און װיִאַזױ קומט ער גאָר דערצו? ער האָט זיך שױן גערעכנט פֿאַר אַ פֿאַרפֿאַלענעם, פֿאַרשפּילט בײדע װעלטן… ער האָט זיך מוסר־נפֿש געװען, מקבל געװען אױף זיך אַלע שטראָף, װאָס אַ מענטש קאָן צוקלערן, און האָט זיך באַשלאָסן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, נישט רײדן קײן װאָרט, װי אײנער רעדט: „שנײַדט מיך, בראָקט מיך, עסט מײַן פֿלײש ― איך װעל אײַך נישט זאָגן!“… עס פֿאַרשטײט זיך, אַז צום אַלעם ערשטן האָט זיך שמואליק צו אים גענומען מיט װערטער, אים געשטראָפֿט מיט מוסר, װיפֿל ס'איז אין אים אַרײַן, און האָט געװאָלט װיסן פֿון אים נאָר אײן זאַך: „ער זאָל אים זאָגן, װאָס איז שײך, װי קומט ער גאָר אַהין?“… נאָר אַזױ װי די װאַנט שװײַגט, אַזױ האָט אױך געשװיגן יאָסעלע. דאָס האָט שױן די חזנטע נישט געקאָנט אױסהאַלטן; זי האָט זיך אַ לאָז געטאָן צו יאָסעלען, איז אָנגעפֿאַלן אױף אים מיט בײדע קולאַקעס, געפּינעט און געהירזשעט, װי אַ װילדע חיה, און װען נישט זלאַטע, װאָס האָט דערהערט פֿון יענער זײַט װאַנט דאָס קלאַפּן מיטן פּאַטשן, װאָלט אים די חזנטע קײן לעבעדיקן פֿון אירע הענט נישט אַרױסגעלאָזט. זלאַטע האָט אים אַרױסגעריסן פֿון דער חזנטע און האָט אים משלח געװען צו זיך אין שטוב אַרײַן, און אַלײן איז זי געבליבן דאָ און האָט שמואליקן געגעבן אַ װיסטן, אַ פֿינצטערן פּסק, װאָס ער דערלאָזט, אַז פֿרעמדע הענט זאָלן שלאָגן זײַן בלוט און פֿלײש. די חזנטע פֿון איר זײַט האָט איר אױך נישט אָפּגעשװיגן, און דערװײַל איז יאָסעלע ניצול געװאָרן פֿון שלעכטע הענט.

קאַפּיטל 8.
אסתּר האָרעװעט־צו, און יאָסעלע פֿאָרט אַװעק קײן טעטרעװעץ שטודירן חזנות

אײן קוק אַ װאַרעמער, אײן װאָרט אַ גוטס פֿון אסתּרן איז פֿאַר יאָסעלען געװען אַ רפֿואה צו אַלע צרות, טענות פֿונעם טאַטן אינאײנעם מיט די קלעפּ פֿון דער שטיפֿמאַמע זײַנער. אַרײַנקומענדיק אין שטוב אַרײַן פֿונעם שפּאַציר שױן שפּעטלעך און דערזעענדיק יאָסעלען, װי ער שטײט אַזױ פֿאַררוקט אין אַ װינקעלע, אַ דערשלאָגענער, װי אַן אָפּגעפֿליקט הינדל, דאָס היטעלע צעקנײטשט, די בעקלעך רױט און אָנגעדראָלן, װי די פּאַמפּעשקעס, איז אסתּר צוגעגאַנגען צו אים גאַנץ נאָענט, האָט אים אָנגענומען בײַ דער האַנט און האָט אים אַ פֿרעג געטאָן מיט אַ װײך קול, קוקנדיק אױף אים מיט רחמנות:

― װאָס איז, יאָסעלע? װײַטער זי?…

פֿאַר דער גאַנצער צײַט האָט זיך יאָסעלע אָט־דאָ דאָס ערשטע מאָל צעװײנט פֿאַר אסתּרן, װי אַ קלײן קינד, און האָט איר אױסדערצײלט אינגאַנצן די מעשׂה פֿון אַלף ביז תּװ, נישט פֿאַרלײקנט פֿון איר קײן האָר אַפֿילו, זיך מודה געװען, װי מען איז זיך מודה פֿאַר גאָט אַלײן. אסתּרן האָט דאָס שטאַרק אָנגענומען בײַם האַרצן: זי איז געשטאַנען די גאַנצע צײַט, װאָס ער האָט גערעדט, און האָט געהאַלטן אײנעם פֿון אירע לאַנגע ליכטיקע צעפּ, צעפֿלאָכטן, צוריק פֿאַרפֿלאָכטן און װידער צעפֿלאָכטן, קוקנדיק אים גלײַך אין פּנים אַרײַן מיט אירע שײנע בלױע אױגן. נאָכדעם האָט זי דעם צאָפּ אַ װאָרף געטון אַרונטער, צוגעגאַנגען צו יאָסעלען נאָך נענטער און האָט אַ זאָג געטאָן צו אים:

― װײסטו, װאָס איך װעל דיר זאָגן, יאָסעלע? דו דאַרפֿסט נישט זײַן דאָ; דײַן אָרט איז אין אַ גרױסער שטאָט. ערגעץ בײַ אַ גרױסן חזן. כּל־זמן דו װעסט דאָ זײַן, װעט פֿון דיר נישט זײַן גאָר נישט. געדענק מײַן װאָרט.

― הערסטו! ― מאַכט יאָסעלע, און דאָס פֿײַערל פֿון זײַנע אױגן גלאַנצט־אַרױס פֿון דער פֿינצטער. ― הערסטו! אָט דאָס איז דאָך די מעשׂה, װאָס איך שרײַ שױן לאַנג. איך װיל קײן טעטרעװעץ, צו מיצין. דאָרט, װײס איך, װעל איך זיך עפּעס אױסלערנען, נישט אַרומגײן, װי איך גײ דאָ אַרום בטל, בין אַ משרתל בײַ דער מומע. דאָרט, אין טעטרעװעץ, איז גאָר אַן אַנדער װעלט; דאָרט, אַז מע קומט צו פֿאָרן…

― שאַ! ― זאָגט צו אים אסתּר. ― דו זאָגסט טעטרעװעץ. איך קען אײנעם אַ טעטרעװצער; ער באַדאַרף אָנקומען נאָך שבת אױפֿן יריד, איך װעל מיט אים רײדן. מיר דאַכט, עס װעט גײן.

― אפֿשר אַיענער, מײנסטו, דעם שניטקרעמער, װאָס שטײט תּמיד די אַנדערע קראָם פֿון אײַך?

― יאָ, אַ יונגערמאַן, זײער אַ װױלער מענטש, אַ ייִד אָן אַ גאַל. איך װעל מיט אים אַ רײד טאָן מכּוח דיר… שאַ, אָט גײט די מאַמע.

― אַ גוטע װאָך! ― מאַכט זלאַטע, אַרײַנקומענדיק צו זיך אין שטוב אַרײַן. ― זאָג, אסתּרל, „גאָט פֿון אַבֿרהם“ און צינד אָן פֿײַער… און דו קאָנסט שױן גײן אַהײם. ― רופֿט זי זיך אָן צו יאָסעלען. ― איך האָב זיך דאָרט אַ ביסל אָפּגעקריגן פֿאַר דיר. נישקשה, ביסט אַ לײַטיש בחורל! בײַ לײַטן קינדער זיצן שבת אין שול, און דו גײסט נאָך אין די קאָסטילן אַרײַן. האָסטו געהערט אַ השׂגה!

― נײן, מאַמע! ― זאָגט אסתּר און װיל אים פֿאַרענטפֿערן. ― ס'איז נישט אַזױ די מעשׂה… ער איז גאָר נישט געװען אין קאָסטיל, ער איז געװען לעבן קאָסטיל…

― אַ נײַער מליץ־יושר! ― מאַכט זלאַטע און שלאָגט איר איבער די רײד. ― גײ, יאָסעלע, אַהײם, מע װעט דיך שױן מער נישט טשעפּען. נאָר זע, שאַנעװע זיך און זײַ אַ סטאַטיק. די מאַמע דײַנע זאָל אױפֿשטײן, װאָלט זי געהאַט װינציק װאָס נחת פֿון דיר…

יאָסעלע גײט אַהײם, און אסתּר הײבט אָן צו קלערן אַלערלײ פּלאַנען, װיִאַזױ מאַכט מען, אַז יאָסעלע זאָל זיך קאָנען דערשלאָגן קײן טעטרעװעץ. „ער, מיט זײַן קול, װאָלט געקאָנט זײַן בײַ אַ רעכטן חזן; אַ רחמנות אױף אים, ער װערט דאָ נעבעך שטאַרק אױסגעריסן!“…

װען די דרײַ גרױסע ירידים, װאָס זײַנען אױבן דערמאָנט, יוריע, ספּאַס און פּאָקראָװע, זאָלן זײַן באַשאַפֿן נאָר פֿאַר די מאַזעפּעװקער קרעמער אַלײן, װאָלט אַװדאי אַז װױל געװען די דאָרטיקע ייִדן. דער חסרון איז אָבער, װאָס אַהין פֿאָרן זיך צונױף קרעמער פֿון דער גאַנצער װעלט כּמעט: פֿון מאַקאַרעװקע, פֿון קאַשפּערעװ, פֿון באַרדיטשעװ און פֿון יאַרמעלינעץ, און פֿון טעטרעװעץ און פֿון אַרום און אַרום. מע פֿאָרט־אַראָפּ קײן מאַזעפּעװקע אױפֿן יריד און מע שטעלט זיך אױס מיט אַזעלכע שאַרפֿע קראָמען, אַז עס נעמט־אָפּ אַן אױג. און דערצו זײַנען נאָך די צונױפֿגעפֿאָרענע אַזעלכע שאַרפֿע בריהס צום לײזן געלט, אַז דער הײמישער באַדאַרף זיך גוט אונטערגאַרטלען, ער זאָל קאָנען בײַשטײן אַקעגן דער דאָזיקער סכּנותדיקער קאָנקורענציע. דערפֿון שפּרינגען אָפֿט אַרױס, געװײנלעך, שרעקלעכע מחלוקתן צװישן די „הײמישע“ מיט די „פֿרעמדע“; מאַנצבילן קריגן זיך, זידלען זיך, װײַבער צװישן זיך שטעלן זיך פֿײַגן, און עס טרעפֿט זיך אָפֿטמאָל, אַז עס דערגײט צו פּעטש אױך. דערפֿאַר אָבער, אַז עס קומט דער הײליקער טאָג שבת, װען דער יריד װערט געשלאָסן, דעמאָלט װערט מען װידער שלום; די נעכטיקע פֿײַגן מיט די פּעטש װערן פֿאַרגעסן, און מע קומט אין די שולן אַרײַן הערן די מאַזעפּעװקער חזנים. מע נעמט זײ אױף פֿאַר שײנע געסט אין שול. מע טרעט זײ דעמאָלט אָפּ דעם אױבנאָן און מען איז זײ מכבד מיט די פֿײַנסטע עליות, געװײנלעך, נישט אַזױ צוליב זײער כּבֿוד, װי צוליב זײערע נדרים, פֿון װעלכע עס פֿאַלט אַרײַן אַ היפּשע קאָפּיקע. אױף יענעם שבת גרײט זיך צו שמואליק דער חזן װי געהעריק איז. ער פֿלײַסט זיך פֿאַר די פֿרעמדע, און יאָסעלע פֿון זײַן זײַט באַװײַזט אױך אַרױס װאָס ער האָט, װאָס ער קאָן, אַזױ, אַז אַלע לעקן נאָכדעם די פֿינגער. קומענדיק נאָכדעם אין אַן אַנדער שטאָט, דערצײלן זײ זיך אָן פֿונעם מאַזעפּעװקער חזן: „איר זאָלט הערן אין מאַזעפּעװקע איז דאָ אַ בעל־תּפֿילה, האָט ער אַ האַלדז, װאָס איז אַ חידוש; אים העלפֿט אַ ייִנגעלע זײַנס פֿון אַ יאָר צװעלף אױף אַ דין קולכל, װי אַ פֿײַפֿעלע, װאָס סע לאָזט זיך אױס די װעלט! און דװקא אין מאַזעפּעװקע!“…

צװישן די דאָזיקע צונױפֿגעפֿאָרענע לײַט איז געװען אײנער אַ טעטרעװצער סוחר. ער איז געװען, װי עס האָט אױסגעװיזן, אַ שאַרפֿער מבֿין אױף חזנים, און בכלל אַ יודע־נגן, מחמת צוהערנדיק זיך צו שמואליקס שטיקלעך, פֿלעגט ער צוקלאַפּן מיט דעם פֿוס צום טאַקט, האַלטן דעם קאָפּ אױף אַ זײַט מיט צוגעמאַכטע אױגן און נאָכן דאַװענען זיך אַװעקשטעלן מיט שמואליקן שמועסן מכּוח חזנות. דער טעטרעװצער יונגערמאַן האָט ליב געהאַט צו דערצײלן פֿון זײערע טעטרעװצער חזנים, אַרױסבאַװײַזנדיק דערבײַ פֿיל פֿאַרשטאַנד און בקיאות אין ענין הנגינה. „בײַ אונדז אין טעטרעװעץ זאָלט איר הערן דאַװענען!“… צו יאָסעלען האָט זיך דער יונגערמאַן אױך זײער צוגעלאָזט, געגעבן אים אַ קניפּ אין בעקל און געזאָגט, אַז ער װעט זיך „אױסזינגען“, װעט ער האָבן אַ זעלטענע שטימע, אַז צו זײַן זינגען גײט אים נאָך אָפּ נאָטן. און װען ער זאָל מיט זײַן קול אַרײַנפֿאַלן צו זײ קײן טעטרעװעץ, צו מיצין אין די הענט אַרײַן, װאָלט מיצי געמאַכט פֿון אים אַ לײַט.

שמואליק האָט אױסגעהערט דעם יונגנמאַנס רײד מיט אַ ביטער שמײכעלע, װי אײנער רעדט: „יאָ, װוּ־זשע נעמט מען אָבער דערצו די קלינגערס?“… און יאָסעלע, הערנדיק אַזעלכע שמועסן, האָט זיך אַזש באַלעקט, און עס איז אים שיִער דאָס האַרץ נישט אַרױסגעשפּרונגען פֿאַר פֿרײד. איז אין דער מינוט געװען מיט לײַב און לעבן דאָרט, אין טעטרעװעץ, בײַ מיצין.

בײַ יאָסעלען אין די אױגן באַקומט דער יונגערמאַן גאָר אַן אַנדער מין גלאַנץ; ער קוקט אױף אים, װי אױף זײַן אױסלײזער, װי אױף אַ מלאך פֿון גאָט. ער און זײַן מזל מיט זײַן גאַנץ לעבן זײַנען בײַ דעם יונגנמאַן אין די הענט. דער יריד אָבער איז זיך דערװײַל אַ יריד; מע באַדאַרף האָרעװען, אָנעסן זיך מיט אַזױ פֿיל מענטשן און לײזן געלט. יאָסעלע שטײט, װי אַלע מאָל, בײַ זלאַטעס קראָם, גיט אַכטונג, דערלאַנגט װאָס מע באַדאַרף, פֿאָלגט אַ גאַנג, העלפֿט זײ „טאַשן זיך“ און טוט געטרײַ. די גאַנצע צײַט רעדט ער נישט מיט אסתּרן קײן װאָרט מכּוח טעטרעװעץ און מכּוח דעם יונגנמאַן. ער האָט מורא צו מאַכן אַ רײד װעגן דעם. אַדרבא, אַז ער דערזעט, װי אסתּר מיטן יונגנמאַן רײדן צװישן זיך, טרעט ער אָפּ אױף אַ זײַט און דאָס האַרץ בשעת־מעשׂה קלאַפּט אים נעבעך זײער גוט: „רבונו־של־עולם! ― קלערט זיך יאָסעלע. ― שטאַרקער גאָט! גיב אים אַרײַן אַ גוטע מחשבֿה, ער זאָל מיך נעמען קײן טעטרעװעץ“…

און אסתּר האָט געאַרבעט אױף אַלע סטראַזשן. זי האָט איבערגעשמועסט מיטן יונגנמאַן און געפּועלט, ער זאָל נעמען יאָסעלען קײן טעטרעװעץ אױף זײַנע הוצאָות. עס איז איר אָבער געבליבן אַ שטיקל אַרבעט בײַ שמואליקן און בײַ זלאַטען. שמואליק, װי ער האָט געװאָלט פֿאַרזאָרגן דעם תּכלית פֿון זײַן קינד, איז אים שװער געװען פֿונדעסטװעגן מיט יאָסעלען זיך צו שײדן: „װאָס איז שײך, װיִאַזױ לאָזט מען דאָס אָפּ אַ קינד?“… דערצו האָט זיך נאָך אַרײַנגעמישט די שטיפֿמאַמע אין מיטן: זי האָט נישט פֿאַרשטאַנען, צו װאָס דאַרף מען זיך נאָך אַרומפֿירן מיט אַזאַ תּכשיט, װי יאָסעלע איז? אױך זלאַטען איז דער פּלאַן נישט געװען צום האַרצן: נעמען אַ קינד פֿון אַ יאָר דרײַצן און פֿאַרשיקן, מפֿקיר זײַן אים ערגעץ דאָרטן אין דער פֿרעמד, גאָט װײס צװישן װאָסערע מענטשן?!… אסתּר האָט זיך אָבער גענומען אױף אַלע כּלים און האָט אַזױ לאַנג געאַרבעט, ביז זי האָט איבערגערעדט די מאַמע אױך, און תּיכּף נאָכן יריד האָט זיך יאָסעלע גענומען זײַן תּפֿילין־זעקל מיטן גאַנצן קלומיקל און איז, אין אַ מזלדיקער שעה, אַװעקגעפֿאָרן קײן טעטרעװעץ. אין יענעם פֿרימאָרגן איז יאָסעלעס האַרץ געװען פֿול מיט פֿרײד און מיט געטרײַשאַפֿט צו אסתּרן; ער זאָל זיך נישט שעמען פֿאַר לײַטן, װאָלט ער זי אַרומגענומען און װאָלט זיך מיט איר צעקושט…

װער איז דאָס אימשטאַנד צו איבערגעבן די געפֿילן, װאָס יאָסעלע האָט געטראָגן אין האַרצן צו זײַן אמתן גוטן פֿרײַנט, צו אסתּרן? דאָס זײַנען געװען אַזעלכע געפֿילן, װאָס לאָזן זיך נישט אַרױסגעבן דורך װערטער; זײ באַװײַזן זיך אַרױס נאָר דורך טרערן. זאָגנדיק אים „פֿאָר געזונט“, האָט אסתּר באַמערקט, װי יאָסעלע פּינטלט מיט די אױגן, באַהאַלט דאָס פּנים און הוסט־אונטער מיט עפּעס אַ משונה קװיטש, קױם אַרױסרײדנדיק דעם „זײַ געזונט“. יאָסעלעס אױגן זײַנען געװען באַפֿײַכט מיט טרערן. מיט טרערן פֿון גליק. און האָבן געקוקט װײַט, װײַט, אױף יענעם גרױסן, ברײטן װעג, װאָס איז אים פֿאָרגעשטאַנען אין זײַן לעבן.

קאַפּיטל 9.
מיצי דער חזן פֿאַרהערט אים זינגען און גײט אַרױס פֿון די כּלים

ביז מען איז נישט אַריבערגעפֿאָרן די גרעבלי, דאָס הײסט, די גרענעץ פֿון דער שטאָט מאַזעפּעװקע, האָט זיך יאָסעלע נישט געגלױבט אַקוראַט, אַז ער פֿאָרט קײן טעטרעװעץ. ער האָט זיך אַרומגעקוקט אַלע מינוט, זיך געהױבן פֿונעם אָרט און האָט אַלץ מורא געהאַט, טאָמער רופֿט מען אים אַהײם. אַ קשיא אױף אַ מעשׂה: דער שטיפֿמאַמע קאָן געפֿעלן און זי זאָל הײסן פֿאַרקערעװען צוריק. ערשט אָט דאָ, קומענדיק צו די װינטמילן און דערזעענדיק דעם װאַלד פֿון דער װײַטן, האָט יאָסעלע דערפֿילט, אַז ער פֿאָרט, און עס איז אים געװאָרן אױפֿן האַרצן אַזױ װי אַ מענטשן, װאָס כאַפּט זיך אַרױס פֿון אַן ענגער פֿינצטערער טורמע אױף דער פֿרײַער לופֿט. קוקנדיק אױפֿן װאַלד, האָט זיך יאָסעלע דערמאָנט אין זײַן פֿריִערדיקן גן־עדן, פֿון װעלכן מע האָט אים אַזױ מיאוס אַרױסגעטריבן, און ער האָט שױן געלאַכט צו זיך אַלײן: „אױך מיר אַן אַנטיק ― דער װאַלד! אַ טײַערע מציאה! אָט טעטרעװעץ ― דאָרט איז אַ װעלט!“… אײן זאַך האָט יאָסעלע נישט פֿאַרשטאַנען: עס זיצן, אָן עין־הרע, אַ פֿולע בױד מיט ייִדן, אַלע פֿאָרן קײן טעטרעװעץ, און פֿון װאָס רעדט מען? פֿונעם יריד, פֿונעם פּדיון און פֿון די מאַזעפּעװקער קונים! װאָס איז דאָס פֿאַר מינים ברואים פֿאַראַן אױף דער װעלט?!… טעטרעװעץ ― אַזױ האָט זיך יאָסעלע פֿאָרגעשטעלט בײַ זיך אין קאָפּ ― דאָס באַדאַרף זײַן אַ מין ערטל, װוּ אַלץ זינגט און פֿרײט זיך, מענטשן גײען אַרום פֿראַנק און פֿרײַ, אײנער מיטן אַנדערן אַרומגענומען. מע קריגט זיך נישט, מען עסט זיך נישט אײנס דאָס אַנדערע לעבעדיקערהײט, װי דאָ, אין מאַזעפּעװקע; מע האָט נישט אין זינען אַזעלכע פּוסטע געשעפֿטן: יריד, קונה, פּדיון, פּרנסה. אַלע גײען אַרום זיך ציכטיק, רײן; די פּנימער שײַנען, די אױגן לײַכטן, עס איז אַ לעבן, װי אין גן־עדן, פּונקט װי דאָרטן, אױף יענעם אינדזל, װאָס ליגט אױף יענער זײַט ים־אוקינוס, װוּ עס איז אַ גאַנץ יאָר זומער און װוּ מענטשן לעבן אײביק, לױט די מעשׂיות, װאָס ער האָט זיך אָנגעהערט פֿון זײַנע חבֿרים אין חדר… הײַנט גלאַט, אָן אַלעמען, איז דאָך דאָרטן מיצי! אַ קלײניקײט מיצי?!…

אין אַזעלכע מחשבֿות האָט יאָסעלע פֿאַרבראַכט דעם גאַנצן װעג, כּמעט נישט באַמערקנדיק די אַלע דערפֿער מיט די שטעטלעך, װאָס מען איז איבערגעפֿאָרן אין דער גאַנצער צײַט פֿון דער נסיעה. יאָסעלע איז דערמיט געװען אָפּגעזונדערט, פֿאַרענדערט פֿון אַלע איבעריקע ייִנגלעך פֿון זײַן גראַד, װאָס ער האָט זיך תּמיד געפֿונען נישט אױף דעם עולם; עפּעס האָבן אים זײַנע מחשבֿות מיט זײַן כּוח־הדמיון שטענדיק געטראָגן אין דער לופֿטן, און אַלץ, װאָס ער האָט געזען, האָט בײַ אים געהאַט נישט אַזאַ פּנים, װי בײַ אַלע אַנדערע ייִנגלעך. ער האָט מער געלעבט אין דמיונות, װי אַזױ. האָט ער עפּעס געהערט דערצײלן, אַזױ פֿלעגט אים זײַן כּוח־הדמיון אױסמאָלן מאָדנע־משונה זאַכן און בילדער. האָט ער עפּעס פֿאַרקלערט אַן ענין, אַזױ פֿלעגן אים די מחשבֿות פֿאַרטראָגן װײַט אַהין, אין דעם עולם־הדמיון. אין דער צײַט, למשל, װען ער פֿלעגט זיצן אין חדר גלײַך מיט אַלע ייִנגלעך איבער דער גמרא, אָדער אין שטוב איבער אַן אַרבעט, פֿלעגט ער גאָר בשעת־מעשׂה נישט אין זינען האָבן װאָס מע רעדט, אָדער װאָס מע טוט; זײַן נשמה איז געװען גאָר דאָרט ערגעץ, און עס האָט זיך אים געדאַכט, אַז ער הערט אַלערלײ מינים קולות און געזאַנגען. ער האָט געקאָנט אױסהערן אַ זאַך דרײַ מאָל און נישט פֿאַרשטײן אײן װאָרט, און דערפֿאַר פֿלעגט ער, געװײנלעך, נישט אײן מאָל כאַפּן אַ מיאוסן פּסק פֿון איטלעכן באַזונדער. אַפֿילו אסתּר, װאָס האָט געלעבט מיט אים, װי אַ שװעסטער מיט אַ ברודער, פֿלעגט אים אָפֿט באַמערקן, אַז ער הערט נישט װאָס מע רעדט צו אים. דערפֿון איז גרינג צו פֿאַרשטײן, אַז מחמת ער האָט זיך יעדע זאַך פֿאָרגעשטעלט מער װי עס איז, דערפֿאַר פֿלעגט דאָס אים נאָכדעם אױסװײַזן שױן צו פּשוט, זײער װאָלװל און אָפֿטמאָל נימאס־ומאָוס װערן…

אױפֿן דריטן טאָג, גאַנץ פֿרי נאָך, האָט יאָסעלע דערפֿילט, װי דער װאָגן טרײסלט זיך און עס קלאַפּט און עס טראַסקעט, װי אױף שטײנער, און אַ שײנע פּאַנאָראַמע פֿון הױכע װײַסע מױערן מיט געפֿאַרבטע אײַזערנע דעכער, מיט גרױסע שײנע הױפֿן, אַרומגעזעצט מיט בײמער, האָט זיך צעשפּרײט און אַרױסבאַװיזן פֿאַר זײַנע אױגן. „אַ פּנים, אָט דאָס איז טעטרעװעץ“. ― האָט יאָסעלע אַ טראַכט געטאָן, גלײַך װי דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט.

― נעם דיר דײַן קלומיקל. ― האָט אים דער שניטקרעמער אַ זאָג געטאָן, איבערגעבנדיק אים אַ פֿאַטשײלע, װוּ עס איז געלעגן דאָס תּפֿילין־זעקל, אַ סידורל, דאָס שבתדיקע קאַפּאָטקעלע, אַ פּאָר העמדלעך װײַסע, מיט אַ פֿאַרדאַרט שטיקל ברױט, איבערגעבליבן פֿון די װעגשפּײַזן. ― אָט דאָ, זעסטו, זיצט מיצי. קריך־אַראָפּ און זאָג אים פֿון מײַנעטװעגן, אַז ער זאָל דיך צונעמען, און, אם־ירצה־השם, מאָרגן גײ זיך דורך צו מיר אַהײם.

יאָסעלע האָט זיך פֿאַרנומען זײַן קלומיקל. די בױד איז אַװעקגעפֿאָרן װײַטער, און יאָסעלע איז געבליבן שטײן נעבן אַ גרױסן מױער, נישט װיסנדיק װוּהין צו גײן.

― װעמען דאַרפֿסטו, ייִנגעלע? ― האָט אים אַ פֿרעג געטאָן עפּעס אַ ייִדענע, אַרױסשטעקנדיק אַן אָפּגעדעקטן קאָפּ פֿונעם פֿענצטער, װאָס אינעם אונטערשטן עטאַזש.

מיצין באַדאַרף איך, ― האָט יאָסעלע געענטפֿערט גײַציק. רב מיצי דעם חזן.

― אָט דאָ אױף די טרעפּ, זײַ מוחל, אין דער רעכטער האַנט. ― האָט אים געענטפֿערט די ייִדענע, שמײכלענדיק.

יאָסעלע האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אַראָפּ, גאַנץ נידעריק, אױף אַזױ פֿיל טרעפּ, ― דאָס ערשטע מאָל אױף זײַן לעבן ― און איז אַרײַנגעקומען פֿריִער אין אַ פֿינצטערן קאָרידאָר און נאָכדעם אין אַ גאַנץ פֿײַנער שטוב מיט געפֿאַרבטע פּאָדלאָגעס, מיט שײנע בענקלעך און מיט שפּיגלען, גאָר גרױסאַרטיק, נאָך יאָסעלעס מײנונג דעמאָלט, און ער האָט דערהערט פֿון ערגעץ אַרױסגײן זיסע קולות אַלערלײ: גראָבע, גאָר גראָבע, מיטעלע, דינע און גאָר קװיטשיקע, און אַלע אינאײנעם זײַנען זײ עפּעס צונױפֿגעגאָסן, צונױפֿגעשטעלט, װי אין אַ האַרמאָניע, פּונקט אַזױ װי ער האָט אַמאָל, שױן לאַנג, געהערט אין מאַזעפּעװקע, בשעת פּיצי האָט דאָרטן געדאַװנט מיט זײַנע אַכצן משוררים. שפּעטער װערן אַלע קולות שטיל, און עס לאָזט זיך הערן אַ געזאַנג פֿון אײנעם, אַ זיס־רײן געזאַנג. דאָס געזאַנג װערט װאָס װײַטער שטילער, נידעריקער, ביז עס װערט פֿאַרשטאָרבן. יאָסעלע שטײט אינמיטן שטוב, װי צוגעקאָװעט צום אָרט, און זעט גאָרנישט פֿאַר זיך דאָס זעלבע װײַבל װאָס האָט אים אָנגעװיזן, װוּ מיצי װױנט.

― גײ אַרײַן אַהינצו, אין יענעם חדר, אָן־אָ! ― מאַכט צו אים דאָס װײַבל, אָנװײַזנדיק אים װוּהין. יאָסעלע עפֿנט אױף די טיר און דערזעט פֿאַר זיך אַ גאַנצע חבֿרה יונגעלײַט און קלײנע ייִנגלעך: זײ שטײען אַלע אױסגעשטעלט, װי די סאָלדאַטן, קוקן אַרײַן אין גרױסע ביכער, אײנער פֿון דער חבֿרה האַלט אַ שטעקעלע אין האַנט, און אױבנאָן, אױף אַ בענקל, זיצט אַ געװײנלעכער ייִד מיט אַ געװײנלעך געל שפּיציק בערדל און מאַכט צו אים, װי אַ געװײנלעכער מענטש:

― װאָס װעסטו זאָגן?

„שױן־זשע איז דאָס טאַקע מיצי אַלײן?“ ― טראַכט זיך יאָסעלע און טוט אַ זאָג:

― איך באַדאַרף האָבן צו מיצי דעם חזן; איך האָב צו אים אַ גרוס איבערגעבן.

― אַ גרוס? ― פֿרעגט אים מיצי. ― פֿון װעמען איז?

― טאַקע פֿון אַ היגן שניטקרעמער; איך בין מיט אים אינאײנעם געקומען צו פֿאָרן אַהערצו.

― פֿון אַ היגן שניטקרעמער? ― מאַכט מיצי. ― װי אַזױ זשע רופֿט מען אים?

― װי אַזױ רופֿט מען אים? ― ענטפֿערט יאָסעלע. ― או־װאַ, איך האָב גאָר פֿאַרגעסן אַ פֿרעג טאָן אים, װיִאַזױ ער הײסט און װוּ ער זיצט.

װי אַ זאַלפּ פֿון עטלעכע האַרמאַטן מיט אַ מאָל ― אַזאַ מין געלעכטער האָבן אױסגעשאָסן די גאַנצע חבֿרה משוררים, און מיצי אַלײן האָט זיך אױך צעלאַכט, באַטראַכטנדיק יאָסעלען, אין זײַן פֿאַרצװײפֿלטער לאַגע, װי ער שטײט זיך אַזױ מיטן פּעקל אין האַנט. דאָס קאַפּאָטקעלע צעפֿליקט, געלאַטעט, די שטיװעלעך אױסגעדרײט און צעהאַקט, דאָס קאַרטוזל ― אָנגעװאָרן דעם קאָזיראָק מיטן גאַנצן פֿאַסאָן, נאָר דאָס פּנימל שײן, די האָר געקרײַזלט און די גרױסע קאַרע אױגן לײַכטן און בלישטשען, װי מיט אַ פֿײַערל אין זײ.

― זאָג מיר נאָר, װער ביסטו און פֿון װאַנען קומסטו אָן? ― האָט אים מיצי אַ פֿרעג געטאָן מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע.

― איך בין יאָסל, שמואליק דעם חזנס זון פֿון מאַזעפּעװקע. ― ענטפֿערט אים יאָסעלע גאַנץ תּקיפֿדיק. ― מיך האָט אַהער געבראַכט אַ היגער שניטקרעמער, אונדזערער אַ באַקאַנטער, צו מיצי דעם חזן באַשטעלן פֿאַר אַ זינגערל.

― אַזױ די מעשׂה? ― מאַכט צו אים מיצי. ― נו, לײג זשע אַנידער דאָס פּעקל, און קום אַהער נענטער, לאָמיר דיך אױסהערן זינגען.

תּחילת האָט אים מיצי אַ פּרוּװ געטאָן, צי ער קען נאָטן; נאָכדעם, זעענדיק, אַז ער װײסט נישט מיט װאָס מען עסט דאָס, האָט ער אים געהײסן, ער זאָל אים גלאַט אַזױ עפּעס אַ זינג טאָן. יאָסעלע האָט געמײנט, אַז מע באַדאַרף טאַקע עפּעס „זאָגן אַ זאַך“, האָט ער גענומען זינגען אַ גאַנץ שטיק פֿון דער ראָש־השנהדיקער שמונה־עשׂרה. לכתּחילה האָבן די חבֿרה משוררים זיך פֿאַרשטעלט מיט די הענט די מײַלער, מע זאָל נישט זען, װי זײ לאַכן; װאָס װײַטער איז דער געלעכטער געװאָרן קלענער, די פּנימער זײַנען געװאָרן ערנסטער, און מע האָט זיך אָנגעהױבן איבערקוקן אײנס מיטן אַנדערן פֿאַרװוּנדערט, גאָרנישט פֿאַרשטײענדיק, װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין זינגען ― עפּעס נישט קײן געװײנלעכע שטימע! מיצי האָט זיך אָנגעשפּאַרט מיטן קאָפּ אױף דער האַנט, אױפֿגעעפֿנט דאָס מױל און אױסגעשטעלט אױף יאָסעלען די אױגן, גלײַך װי ער װאָלט אים װעלן אײַנשלינגען, װי ער שטײט און גײט. זינט מיצי האָט צו טאָן מיט זינגערס, האָט ער נאָך אַזאַ מין זינגען נישט געהערט און זיך אַפֿילו קײנמאָל נישט פֿאָרגעשטעלט אין דער מחשבֿה. יאָסעלע האָט נישט געזונגען, צולײגנדיק כּוח, װי אַנדערע, נישט געשריגן, נישט געריסן דעם האַלדז, נאָר עס האָבן זיך אַלײן אַרױסגעגאָסן פֿון זײַן האַלדז אַזעלכע זיסע, אײַנגענעמענע װײכע קולות, אַרױסגײענדיק פֿונעם האַרצן, פֿון דער נשמה, און דערלאַנגענדיק טיף־טיף אין בײן אַרײַן; דערבײַ האָט זיך בײַ אים, אין זײַן זינגען, אַרױסבאַװיזן אױך פֿיל בריהשאַפֿט, אַריבערפֿאַלנדיק פֿון אױבן אַראָפּ און פֿון אונטן אַרױף און צעשיטנדיק זיך אין אַזעלכע װילדע טרעלן, אַז אַלע זײַנען געבליבן פֿאַרשטײנט, נישט װיסנדיק, פֿון װאַנען נעמט זיך דאָס בײַ אים! אַז יאָסעלע האָט אױפֿגעהערט צו זינגען, האָט זיך מיצי אױפֿגעכאַפּט פֿונעם בענקל, און האַלטנדיק זיך מיט בײדע הענט פֿאַרן קאָפּ, האָט ער אָנגעהױבן אַרומלױפֿן איבער דער שטוב, װי אַ משוגענער, שרײַענדיק: „אַי־אַי־אַי־אַי־אַי!“

― זאָג נאָר, װער ביסטו? פֿון װאַנען ביסטו? װעמענס ביסטו?

― איך האָב דאָך אײַך געזאָגט, ― מאַכט יאָסעלע בתּמימות ― אַז איך בין יאָסעלע שמואליקס פֿון מאַזעפּעװקע; איך בין געקומען צו אײַך זיך באַשטעלן פֿאַר אַ משוררל.

― פֿאַר אַ משוררל? ― האָט מיצי געשריגן ― אַי־אַי־אַי־אַי! פֿאַר אַ משוררל, זאָגסטו? מירל! קום נאָר אַהער, מירל!

אױף דעם געשרײ איז אַרײַנגעקומען טאַקע יענץ װײַבל, װאָס האָט אָנגעװיזן יאָסעלען, װוּ מיצי װױנט, און מיצי, אָנװײַזנדיק מיט דער האַנט אױף יאָסעלען, האָט זיך צעשריגן אױף קולי־קולות.

― זעסטו אָט דאָס ייִנגל? דאָס איז דעם מאַזעפּעװקער חזנס אַ זון. דאָס איז ער געקומען אַהער צו מיר זיך באַשטעלן פֿאַר אַ משורר. זינט איך לעב, זינט איך געפֿין זיך צװישן חזנים, האָב איך נאָך אַזאַ מין שטימע נישט געהערט. מירל, ס'עקט זיך די װעלט, ס'איז עק! עק, זאָג איך דיר! הער נאָר אױס, יאָסל רופֿט מען דיך? ― האָט אים מיצי געזאָגט, אַ זעץ טוענדיק אים איבער די פּלײצעס. ― יאָסעלע, איך נעם דיך צו! דו בלײַבסט בײַ מיר בלײַבסטו! מירל, מע דאַרף אים מאַכן אַן אַנדער קאַפּאָטקעלע, אַנדערע מלבושימלעך… האָסט אים באַדאַרפֿט הערן זינגען, מירל. װאָס זאָל איך דיר זאָגן? עק ― און גענוג!

קאַפּיטל 10.
אַ נײַ אָרט, נײַע מענטשן, נײַע צרות

טעטרעװעץ ― דאָס איז געװען אַ נײַער גן־עדן פֿאַר יאָסעלען די ערשטע צײַט. קודם־כּל האָט ער זיך דערפֿרעגט צו דער שול, און אַרײַנקומענדיק אַהין דאָס ערשטע מאָל, האָט ער זיך פֿאָרגעשטעלט, אַז ער איז אין בית־המקדש. באַטראַכטנדיק די מוראדיקע הױכע געמאָלטע סטעליע מיט די געקינצלטע װענט, אױף װעלכער דער מאָלער האָט נישט געזשאַלעװעט קײן פֿאַרב און האָט אױסגעמאָלט אַלערלײ בילדער, אינסטרומענטן, עפּל, באַרן, גרינע אוגערקעס און צעשניטענע רױטע קאַװענעס, װאָס בעטן זיך אין מױל אַרײַן, וכדומה נאָך אַזעלכע בריהשאַפֿטן, ― האָט זיך יאָסעלען אױסגעװיזן, אַז דערמיט עקט זיך שױן די װעלט און קײן בעסערס און שענערס דערפֿון קאָן שױן גאָר נישט זײַן. און װער שמועסט דעם ערשטן שבת, װען מיצי האָט זיך אַװעקגעשטעלט דאָ מיט זײַנע אַלע משוררים, און יאָסעלע אױך בתוכם, און דאָס כאָר האָט אַ זעץ געטאָן דעם „מה־טובֿו“ מיטן געװיסן נוסח פֿון אַלע כאָר־שולן, האָט יאָסעלע געפֿילט, װי אַ פֿראָסט גײט אים איבער איבערן לײַב און עס שטעלן זיך אים אױף די האָר אײנציקװײַז. צעלאָזנדיק זיך נאָכדעם אױף זײַן העלדזל, האָט ער כּמעט אַלײן נישט דערקענט זײַן קול ― אַזױ האָט דאָס געקלונגען אין דער דאָזיקער שײנער הױכער שול. אױסערדעם, איז בײַ אים געװען אַלץ, װאָס ער האָט געזען, אַ נײַס. די ערשטע צײַט האָט ער אַרומגעשפּאַנט איבער דער שטאָט מיט אַ פֿאַרריסענעם קאָפּ אַרױף, צוהאַלטנדיק זיך דאָס היטעלע, עס זאָל נישט אַראָפּפֿליִען, און פֿון יעדער זאַך איז ער געװאָרן נתפּעל. עס האָט אים פֿאַרדראָסן אײן זאַך: װאָס אסתּר איז דאָ נישטאָ און זעט נישט די אַלע חידושים, װאָס ער זעט. זײַן האַרץ איז אים געװען פֿול מיט דאַנקען און מיט לױבעניש צו השם־יתברך, װאָס ער האָט אים געבראַכט אַהערצו בשלום.

עס פֿאַרשטײט זיך, אַז שפּעטער, מיט דער צײַט, האָט טעטרעװעץ אָנגעהױבן אָנצוּװערן דעם גלאַנץ מיט דער שײנקײט אין זײַנע אױגן, דען ער איז צו דעם אַלעמען געװױנט געװאָרן. חוץ־לזה האָט ער פֿאַרזוכט דאָ די אײגענע צרות, װאָס אין מאַזעפּעװקע, נאָר אױף אַן אַנדער אופֿן.

װי מיצי איז געװען צו אים הײס און צוגעלאָזט, אַזױ איז צו אים מיציכע געװען קאַלט און פֿרעמד, האָט געקוקט אױף אים קרום, און שפּעטער איז זי זיך מיט אים באַגאַנגען כּמעט אַזױ, װי אין דער הײם די שטיפֿמאַמע זײַנע… נאָר דאָס האָט יאָסעלען נישט אַזױ אױסגעמאַכט, װי די יסורים, װאָס ער האָט נאָכדעם געהאַט פֿון זײַנע נײַע חבֿרים די משוררים. דאָס איז געװען אַ חבֿרה פֿון אַלערלײ מענטשלעך, צונױפֿגעקליבענע בחורימלעך פֿון אַלע מיסטן און צונױפֿגעלאָפֿענע פֿון אַלע מײַזנלעכער. זעלטן האָט זיך געפֿונען צװישן זײ אַ לײַטיש ייִנגל, אַ „טאַטנס אַ קינד“, און מײנסטנטײל ― לײדיקע פּוסטע בחורים און מוראדיקע רכילותניקעס. פֿאַר גרױס קינאה האָבן זײ יאָסעלען נישט געקאָנט סובֿל זײַן, אים אָפֿט געמסרט פֿאַר מיצין, געגראָבן, גענישטערט אױף אים, אױסנאַרנדיק בײַ אים, װוּ ער האָט געהאַט ערגעץ אַ גראָשן. געלט פֿלעגט יאָסעלע באַקומען גאַנץ אָפֿטלעך פֿון יענעם שניטקרעמער, װאָס האָט אים געבראַכט אַהער. אױך פֿלעגט אים דער דאָזיקער שניטקרעמער ― בנצי לײבציס האָט ער געהײסן ― פֿאַררופֿן צו זיך אַמאָל אױף שבת, אָדער אױף אַ יום־טובֿ, מקרבֿ זײַן אים זײער און ברענגען אים דרײַ מאָל אין יאָר אַ הערצלעכן גרוס פֿון דער הײם, קומענדיק פֿון יריד. די דאָזיקע גרוסן זײַנען בײַ יאָסעלען געװען נאָך מער אָנגעלײגט פֿון אַ גוטן װאַרמעס און פֿון געלט; און װער שמועסט, אַז בנצי לײבציס פֿלעגט אים נאָך ברענגען אַ בריװל פֿונעם טאַטן, איז דאָס געװען בײַ יאָסעלען גאָר אַ גרױסע מתּנה. אױף די בריװלעך פֿלעגט ער אָפּענטפֿערן, אַז ער איז, ברוך־השם, בחײם־ושלום און גײט בדרך־הישר; ער היט־אָפּ דעם טאַטנס געבאָט, נישט אַראָפּ חלילה פֿונעם גלײַכן װעג, און פֿירט זיך גאַנץ ייִדישלעך, פּונקט אַזױ װי אין דער הײם, נישט געמינערט קײן האָר. גײט אַלע טאָג אין בית־המדרש אַרײַן דאַװענען און „זאָגט תּהילים“. אױך לערנט ער זיך צו שרײַבן און פֿאָלגט אױס אַלצדינג, װאָס דער טאַטע האָט אים אָנגעזאָגט פֿאַר זײַן אַװעקפֿאָרן. ער האָפֿט, אַז ער װעט, אם־ירצה־השם, קומען אַהײם בשלום זיך זען באַשײַנפּערלעך, גיב גאָט מיט פֿרײלעכע הערצער און מיט פֿיל נחת ― אָמן! דערבײַ בעט ער לאָזן גריסן פֿון זײַנעט װעגן להצנועה מרת זלאַטע שתּחיה, און אױך איר טאָכטער אסתּר לעב…

דערמאָנענדיק זיך אָן אסתּרן, פֿלעגט אים ציִען דאָס האַרץ צו איר, אַלײן נישט װיסנדיק װאָס דאָס באַדײַט. עפּעס איז אים אסתּר געװען אײַנגעבאַקן אין האַרצן, טאַקע נאָר װי אַן אײגענע שװעסטער, און חוץ דעם טאַטן, האָט ער נאָך קײנעם אַזױ נישט געבענקט, װי נאָך איר. עס פֿלעגט אים צוקומען אַ שטיק געזונט, בשעת בנצי לײבציס פֿלעגט אים איבערגעבן אַ גרוס פֿון איר, מיט איר אײגענער האַנט צוגעשריבן. יאָסעלע פֿלעגט די װערטער אירע אַ מאָל צען איבערלײענען און צוקװעטשן זײ צום האַרצן שטאַרק, װי מע קװעטשט צו אַ קלײן קינד, װאָס איז טײַער און ליב… פּונקט אַזױ, װי עס האָט אים אַמאָל געצױגן פֿון מאַזעפּעװקע קײן טעטרעװעץ, אַזױ האָט דאָס אים אַצינד אָנגעהױבן ציִען צוריק, נאָך מיט מער שטאַרקײט, און װען מיצי זאָל אים נישט געװען צוהאַלטן און אים װעלן אָפּלאָזן פֿון זיך, װאָלט ער אפֿשר שױן געפֿאָרן אַהײם. מיצי האָט אים אָבער זײער ליב געהאַט, זיך אַרומגעפֿירט מיט אים, װי מיט אַן אבֿן־טובֿ, באַװײַזנדיק איטלעכן באַזונדער, װאָס פֿאַר אַ מין זינגערל ער האָט. „טאַקע נאָר בײַ מיר קאָן זיך אַזעלכעס געפֿינען! ― פֿלעגט מיצי זאָגן. ― איך, אַז איך װיל נאָר, קאָן איך מאַכן יענעם פֿאַר אַ לײַט!“…

דאָס האָט געהערט אײנער פֿון אַמאָליקע מיציס משוררים, גדליה באַס האָט מען אים גערופֿן, און איז געװאָרן אױף מיצין מלא־רציחה. גדליה באַס איז שױן אַלײן געװען ערגעץ חזן. ער איז אײנמאָל דורכגעפֿאָרן פֿאַרבײַ טעטרעװעץ, און, װי געװײנלעך אַ גוטער פֿרײַנט, איז ער זיך דורכגעגאַנגען צו מיצין ― פֿאָרט געגעסן פֿון אים אַמאָל ברױט ― און האָט דאָרטן דערהערט יאָסעלען זינגען און איז שױן מער פֿון אים נישט אָפּגעטרעטן אױף קײן מינוט. גדליה האָט אַלץ געטשאַטעװעט, װי דערטאַפּט מען יאָסעלען אַלײן, און נאָכשפּירנדיק אַזױ לאַנג, האָט ער אים זאַסטעמפּעטзастал: דעריאָגט בײַ בנצי לײבציס אין שטוב און האָט אים דאָרטן גענומען צו דער אַרבעט, פֿריִער פּאַװאָלינקע, אױספֿרעגנדיק בײַ אים אַלצדינג, װאָס אים פּאַסט, און נאָכדעם האָט ער אים אָנגעהױבן דורכנעמען מיט רײד, אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז ער האָט אים אַרױפֿגעפֿירט דערױף, אַז ס'איז פֿאַר אים מער קײן פּלאַן נישט צו זינגען בײַ מיצין אומזיסט, און דערצו נאָך זײַן בײַ מיציכען אַ משרתל.

― אַזאַ רציחה הערט זיך נישט אין דער האַלבער װעלט! ― האָט גדליה באַס געטענהט איבער יאָסעלען. ― מע זאָל נעמען אַ קינד און מאַכן דאָס פֿאַר אַן עבֿד־כּנעני, אַ פּאָדאַנע אומזיסט, און זיך נאָך באַרימען פֿאַר איטלעכן באַזונדער מיט אַ פֿרעמדן האַלדז, אַזױ, אַז עס שלאָגט צו דער גאַל הערנדיק! און חוץ אַלע זאַכן, גײ זײַ אַ משרת בײַ מיציכען ― אַזאַ עזות! רב שמואלס אַ זון! אַ װערטעלע אױסצורײדן? איך קען דען נישט דעם טאַטן דײַנעם? װער קען נישט רב שמואלן, דעם מאַזעפּעװקער חזן? אַ שײנע מעשׂה! װאָס איז, ביסט אָן כּלים? אָן אַ האַלדז? צי דו פֿאַרשטײסט נישט קײן נאָטן? איך מײן טאַקע אָן לצנות! איך האָב פֿאַר דיר אַן אָרט, נאַרעלע, אַזאַ אָרט, װאָס דײַן טאַטע אַלײן װעט זאָגן, אַז ס'איז אַ גליק פֿאַר דיר. איך זאָג ― אַן אָרט; װאָס טױג דיר אַן אָרט? דו ביסט אַלײן אַן אָרט; דו װײסט דאָס כאָטש, צי נײן? פֿרעג מיך, נאַרעלע, װעל איך דיר זאָגן!

און גדליה באַס מאָלט אױס יאָסעלען, װאָס פֿאַר אַ גליק פֿאַר אים איז, װען ער װאַרפֿט אַװעק מיצין און פֿאָרט אַרױס אױף דער װעלט מיט אים, מיט גדליהן, אַזױ װי יענץ ייִנגעלע, אַזױ װי אַרקע פֿידעלע, דאָס װילנער בעל־הביתל וכדומה אַזעלכע װעלט־חזנים, װאָס האָבן זיך קונה־שם געװען. בײַ יאָסעלען אין דער מחשבֿה שטײען אױף די אַלע שײנע בילדער פֿון אַמאָל, און ער איז פֿאַרטיק מיט לײַב און לעבן זיך איבערגעבן צו גדליהן ― אַזאַ װױלער, ערלעכער, געטרײַער מענטש!

― אײן זאַך װעל איך בײַ אײַך בעטן, רב גדליה! ― מאַכט צו אים יאָסעלע.

― זאָג מײַן קינד.

― איך װיל פֿריִער זיך דורכפֿאָרן אַהײם, צו מײַן טאַטן און צו מײַנע פֿרײַנט.

― אָך, ס'טײַטש, װי דען איז אַנדערש? ― ענטפֿערט אים גדליה באַס. ― אַ שײנע מעשׂה! ס'טײַטש, װי דען? כּיבוד־אָבֿ! ע, הערסטו, ביסט נאָך גאָר אַ קינד, װי איך זע אַרױס פֿון דײַנע רײד. װער קאָן דען זײַן נענטער פֿון אַ טאַטן?

מיט די דאָזיקע װערטער נעמט אים גדליה באַס אַזױ שטאַרק, אַז יאָסעלע פּועלט בײַ זיך אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל: מע באַדאַרף פֿאָרן אַהײם! גענוג זיך אָפּגעװאַלגערט אין דער פֿרעמד ― דרײַ יאָר, שױן צײַט, כ'לעבן.

בײַ זײַן געזעגענען זיך מיט מיצין און מיט אַלע משוררים איז געװען אױך גדליה באַס און האָט געשטראָפֿט יאָסעלען, פֿאַרװאָס ער װאַרפֿט אַװעק אַזאַ טײַער אָרט, און האָט אים געגעבן אַן עצה, װי אַן אײגענער טאַטע, אַז ער זאָל פֿון דער הײם װידער קומען אַהער, װאָרעם דאָס איז זײַן תּכלית, דאָ האָט ער ביד צו װערן אַ מענטש… מיצין האָט יאָסעלע באמת באַנג געטאָן, װי אַן אײגן קינד זײַנס. ער האָט אים אַרומגענומען און געקושט אים, בענטשנדיק, ער זאָל קומען געזונטערהײט אַהײם און גריסן דעם טאַטן זײַנעם אומבאַקאַנט.

― גאָר פֿרײַנטלעך! ― האָט יאָסעלע געזאָגט, אַרײַנשפּרינגענדיק אין װאָגן אַרײַן צװישן נאָך אַ סך פּאַרשױנען און אײַנמעסטנדיק זיך דאָרט אױף צװײ־דרײַ טעג פֿאָרעכץ. ― זײַט געזונט! זײַט געזונט! ― האָט ער זיך נאָך עטלעכע מאָל אָפּגעזעגנט, אַרױסשטעקנדיק דעם קאָפּ פֿון דער בױד, און דער צוג האָט גערירט פֿונעם אָרט, קלאַפּנדיק און טראַסקענדיק איבער די געברוקירטע גאַסן און קלינגענדיק מיט די גלעקלעך: „דזין־דזין־דזין!“ יאָסעלע שפּרינגט אַזש אונטער אױפֿן אָרט פֿאַר גרױס שׂימחה, װאָס ער פֿאָרט אַהײם. דאָס קלאַפּן, דאָס טראַסקען מיטן קלינגען פֿאַרשלעפֿערן אים, און זײַנע מחשבֿות טראָגן אים אַװעק אַהין, קײן מאַזעפּעװקע, אַהײם, אַהײם!…

קאַפּיטל 11.
יאָסעלע קומט צו פֿאָרן, און מאַזעפּעװקע חידושט זיך: „װאָס אַ גרױסע שטאָט קאָן מאַכן!“

עס איז פֿאַראַן אײן זאַך נאָר, װאָס די מאַזעפּעװקער ייִדן קאָנען עס נישט פֿאַרשטײן: עס װוּנדערט זײ תּמיד, פֿאַרװאָס איז דאָס, װאָס יעדער, װער עס כאַפּט זיך נאָר אַרױס פֿון דאָרט און לאָזט זיך אַװעק אױף דער װעלט, קערט זיך אום צוריק גאָר אַן אַנדער מענטש? איטלעכער באַזונדער קוקט אױף אים און קװעלט און װערט נתפּעל: „דאַכט זיך, װאָס? דער אײגענער ― און פֿאָרט נישט דאָס, װאָס פֿריִער! איר געדענקט אים כאָטש, װי ער איז אַרומגעגאַנגען אַ באָרװעסער? גאָטס װוּנדער! װאָס אַ גרױסע שטאָט קאָן מאַכן!“

באַטראַכטנדיק שמואליק דעם חזנס בחורל, יאָסעלען, בשעת ער איז אָנגעקומען צוריק פֿון טעטרעװעץ נאָך זײַן אָפּזיצן דאָרט דרײַ יאָר נאָכאַנאַנד, האָט מען זיך אין מאַזעפּעװקע שטאַרק געחידושט, גאָרנישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װיִאַזױ אַרבעט זיך עס אױס אַ ייִנגל אין אַזאַ קלײנער צײַט! יאָסעלע דאָס ייִנגל האָט זיך איבערגעביטן און איז געװאָרן יאָסעלע דאָס בחורל. ער איז געװאָרן אַ גאַנצער מענטש, אַ בר־דעת, כאָטש ער איז מער נישט אַלט געװען דעמאָלט, װי אַ יאָר זעכצן. עס איז געװען אַ פֿאַרגעניגן אױף אים אַ קוק צו טאָן. ― „װאָס אַ גרױסע שטאָט קאָן מאַכן!“ ― אַלע האָבן געװוּסט, אַז שמואליק האָט אַװעקגעשיקט זײַן זונדל צו מיצין פֿאַר אַ משוררל; נאָר קײנער האָט זיך נישט געריכט, אַז פֿון יאָסעלען, װאָס האָט ערשט נישט לאַנג אַרומגעטראָגן שלח־מנות, זאָל װערן אַזאַ מענטש, ער זאָל זיך אַזױ איבערבײַטן. און אַז װילד־פֿרעמדע האָבן אַזױ אָנגעקװאָלן פֿון אים, הײַנט װי האָט באַדאַרפֿט אָנקװעלן שמואליק אַלײן? שמואליק איז בשעת־מעשׂה, ערבֿ שבת, געװען אין מרחץ, װען מע האָט אים אָנגעזאָגט די גוטע בשׂורה, אַז זײַן זונדל איז געקומען צו פֿאָרן פֿון טעטרעװעץ. ער האָט אַ װאָרף געגעבן דאָס בעזעמל מיטן שעפֿל, זיך געשװינד אָנגעטאָן, און קומענדיק אַהײם אַן אָפּגעשמיסענער און אַן אױסגעצװאָגענער, האָט ער פֿריִער געװאַשן די הענט און ערשט נאָכדעם צוגעטראָגן יאָסעלען דעם שלום־עליכם, אַרומגענומען, צעקושט זיך מיט אים און גענומען באַטראַכטן זײַן זון פֿונעם קאָפּ ביז די פֿיס. יאָסעלע האָט זיך אין די דרײַ יאָר „אַ כאַפּ געטאָן אױף די פֿיס“, װי מע זאָגט. ער איז פֿון תּמיד אָן געװען נישט קײן מיאוס קינד, געהאַט שײנע קאַרע אױגן און געװען אַ קלוג ציקאַװע ייִנגעלע; נאָר מחמת גרױס אָרעמקײט און דחקות איז ער געװען תּמיד אַ גרינער, אַ פֿאַרװאָגלטער, אַ דערהרגעטער, װי אַ סך ייִנגלעך אין מאַזעפּעװקע פֿון זײַן גראַד. אַצינד אָבער האָט זיך יאָסעלע, װי עס װײַזט אױס, דאָרט בײַ מיצין אין טעטרעװעץ גוט אױסגעפּאַשעט; ער האָט באַקומען רױטע בעקעלעך און זײער אַ פֿרײלעך אױסזען. דערצו איז ער געװען מלובֿש װי נאָך קײנמאָל נישט בײַ זײַן טאַטן. שמואליקס האַרץ האָט זיך געפֿרײט קוקנדיק אױף יאָסעלען, און ער האָט זיך געװוּנדערט גלײַך מיט אַנדערע: „װאָס אַ גרױסע שטאָט קאָן מאַכן!“…

― װאָס־זשע מאַכסטו גוטס? ― האָט אים שמואליק אַ פֿרעג געטאָן, צוזעצנדיק זיך מיט אים בײַ אײן טיש און באַטראַכטנדיק יאָסעלען מיט זײַן שײן קאַפּאָטקעלע, מיט די רױטע בעקעלעך און מיט די אױסגעקעמטע פּאותלעך.

― װאָס־זשע מאַכסטו עפּעס, טאַטע? ― האָט אים יאָסעלע געענטפֿערט צוריק מיט אַ שאלה, װי דער שטײגער איז. יאָסעלע האָט זיך נאָך קײנמאָל נישט אַזױ ציקאַװע אױסגעשמועסט מיטן טאַטן, װי אַצינד, און שמואליק האָט אַ קוק געטאָן אױף זײַן זון, װי פֿאַרװוּנדערט: יאָסעלעס טשיקאַװעקײט האָט אים לכתּחילה אױסגעװיזן אַ ביסל פּריקרע; ער האָט נאָך קײנמאָל נישט געהערט פֿון אים אַזעלכע װערטער.

― װאָס איז שײך, עט, װי געװײנלעך. ― האָט אים שמואליק געענטפֿערט, אַרױפֿכאַפּנדיק אױף זיך די זײַדענע שבתדיקע קאַפּאָטע און קלײַבנדיק זיך אין קלױז אַרײַן. ― װאָס מאַכט דאָרטן עפּעס מיצי?

― װאָס מיצי מאַכט? ― האָט יאָסעלע אױסגעצױגן אױף אַ קול, װי אַ גרױסער. ― הלװאַי אױף דיר געזאָגט געװאָרן כאָטש האַלב!

באַטראַכטנדיק דעם טאַטן, װי ער איז אין די דרײַ יאָר אַזױ פֿאַרעלטערט געװאָרן, גרױ און אײַנגעבױגן, דאָס פּנים געקנײטשט און די גרױסע קאַרע אױגן אױסגעלאָשן, ― האָט בײַ יאָסעלען דאָס האַרץ געװײנט אינעװײניק און ער איז אין דער מינוט גרײט געװעזן אַװעקצוגעבן פֿאַרן טאַטן דאָס לעבן מיט דער נשמה. שמואליק פֿון זײַן זײַט איז געװען אַזױ צעטראָגן פֿאַר שׂימחה, אַז ער האָט זיך מיט דער שבתדיקער קאַפּאָטע אַװעקגעאַמפּערט אַ היפּשע װײַלע, ביז ער האָט קױם געפֿונען די אַרבל. אױך שמואליקס װײַב, דערזעענדיק יאָסעלען, איז געבליבן שטײן אינמיטן שטוב פֿאַרגאַפֿט, װי אײנער רעדט: „װאָס זאָגסטו אױף דײַן טאַטן? אַ גאַנצער מענטש געװאָרן!“…

שמואליק איז פֿון יאָסעלעס קומען אַזױ צעטראָגן געװאָרן, אַז ער איז, רײדנדיק מיט אים, פֿאַרקראָכן גאָר אין זײַטיקע שמועסן מכּוח טעטרעװצער בעלי־בתּים און מכּוח טעטרעװצער גאַסן און הײַזער, װאָס זײַנען אים געלעגן אין דער לינקער פּאה. יאָסעלע האָט געמײנט, אַז דער טאַטע אינטערעסירט זיך באמת אַזױ מיט דער שטאָט טעטרעװעץ, האָט ער אים מיט גרױס התפּעלות אױסגעמאָלט די גרױסע גאַסן די ברוקירטע, מיט די גרױסע מױערן, װאָס דער קאָפּ דרײט זיך אַזש קוקנדיק אױף זײ, און די אַלע איבעריקע חידושים דאָרטן. און שמואליק, באַטראַכטנדיק יאָסעלען, װי ער מאַכט מיט די הענט, און אײַנהערנדיק זיך אין יעדן װאָרט, װערט אַקאָרשט נישט צעגאַנגען פֿאַר גרױס תּענוג. פּלוצעם האָט זיך שמואליק אַ כאַפּ געטאָן: „אַי־װײ, שױן נאָך ליכט־בענטשן! ס'איז שױן צײַט גײן אין שול אַרײַן!

די שטאָט איז, געװײנלעך, באַלד געװאָר געװאָרן פֿונעם נײַס, אַז שמואליק דעם חזנס זונדל איז געקומען פֿון טעטרעװעץ. תּיכּף, װיבאַלד מע האָט אָפּגעדאַװנט מעריבֿ, האָט מען זיך אָנגעהױבן שטופּן צו שמואליקן אים זאָגן: „גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט!“ און יאָסעלען אָפּשטעקן שלום־עליכם, באַטראַכטנדיק אים בשעת־מעשׂה, װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט. די פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים פֿון שטאָט, די נגידים, האָבן זיך אױך אָפּגעשטעלט רײדן מיט שמואליקן, אױספֿרעגן אים אױף זײַן זונדל, װוּ ער איז געװען, װאָס האָט ער געטאָן, און צי איז ער אַהער אױף לאַנג געקומען, און װאָס קלערט ער צו טאָן װײַטער? דערבײַ האָט זיך אײנער פֿון די נגידים, רב אַלטער פּעסיס, אַ זאָג געטאָן:

― אַ יושר װאָלט געװען, רב שמואליק, אַז אײַער זונדל זאָל זיך דורכגײן צו מיר, אם־ירצה־שם, מאָרגן נאָך הבֿדלה, בלי־נדר שבת, אַ ביסל אַ זינג טאָן, װעלן מיר האָרכן. עפּעס זאָגט מען אַז ער זינגט גאָר קײן מעשׂה נישט.

― װאָס איז שײך, אַ זינג טאָן? מהיכא־תּיתי! ― האָט שמואליק אַ זאָג געטאָן, באַטראַכטנדיק יאָסעלען, װי ער שײַנט פֿון די שלום־עליכמס, װאָס ער באַקומט פֿון אַלע זײַטן.

― און איך װאָלט געזאָגט, אַז אײַער זונדל זאָל אונדז מאָרגן שענקען אַ מוספֿל, ― האָט זיך אָנגערופֿן אַ יונגערמאַן, ― בענטשן ראָש־חודש. מע זאָגט, אַז ער דאַװנט שױן אױסגעצײכנט פֿאַרן עמוד. אײַזיק־בערל־פֿײגעס איז געפֿאָרן מיט אים אין אײן בױד, דערצײלט ער זיך אָן פֿון זײַן זינגען און זאָגט, אַז ער באַדאַרף הײַנט קאָנען דאַװענען, װאָס איז גאָר אַ חידוש!

― טאַקע, אַדרבא, כ'לעבן! ― האָבן אונטערגעכאַפּט עטלעכע בעלי־בתּים. ― טאַקע אַ יושר, ער זאָל אונדז דאַװענען! הײסט אים, רב שמואליק! װאָס קאָן עס אײַך אַרן? עס קאָסט אײַך געלט?

― טאַ! ― האָט שמואליק אַ זאָג געטאָן, קוקנדיק אױף זײַן יאָסעלען, און דער עולם איז זיך צעגאַנגען פֿון שול.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

זלאַטע מיט אסתּרן האָבן זיך יענעם פֿרײַטיק פֿאַרשפּעטיקט אין קלײט, און קומענדיק אַהײם, האָבן זײ פֿון די קינדער, פֿון אפֿרימען מיט מנשהן, דערהערט די גוטע בשׂורה, אַז יאָסעלע איז געקומען פֿון טעטרעװעץ. „זאָלסט זען, מאַמע, װי יאָסעלע איז אױסגעװאַקסן! ― האָבן אפֿרים מיט מנשהן דערצײלט בײדע אינאײנעם. ― „געװאָרן אַזאַ גרױסער, סכּנות!“ בײַ זלאַטען איז די בשׂורה געװען זײער אָנגעלײגט, און בײַ אסתּרן ― נאָך מער; זי האָט זיך אױף דער גיך רײן אָפּגעװאַשן, זיך אָנגעטאָן שבתדיק, דאָס הײסט, מיט אַ פּשוט, נאָר אַ רײן ציכטיק מלבוש, װאָס האָט פֿון רײנקײט און װײַסקײט אױף איר געפֿינקלט, געשעמערירט און געזונגען. אסתּר האָט נישט געהאַט די טבֿע פֿון אַלע מאַזעפּעװקער מײדלעך, װאָס האָבן ליב זיך אױססטראָצלען, באַהענגען זיך מיט שמאַטעס, אַרומשטעקן זיך מיט שמאָכטעס אַלערלײ, אַרױפֿציִען אױף זיך דעם רוח, װי די מאָדע איז דאָרטן. צװישן די מאַזעפּעװקער אױסגעסטראָצלטע באַהאָנגענע מײדלעך און אױסגעשלײערטע, אױסגעפּוצטע װײַבלעך, איז אסתּר געװען די אײנציקע, װאָס די מאָדע האָט זי נאָך נישט באַרירט. דערזעענדיק דורך די פֿענצטער, אַז דער עולם גײט שױן פֿון די שולן, זײַנען זלאַטע מיט אסתּרן אַרױסגעגאַנגען מקבל־פּנים זײַן יאָסעלען און זאָגן שמואליקן: „גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט“. עס איז געװען אַ ליכטיקער פֿרײַטיק־צו־נאַכטס, זומער־לעבן. אַ פּאָר װאָכן נאָך שבֿועות, אין דער צײַט, װען אַפֿילו די געװיסע מאַזעפּעװקער בלאָטע, װאָס שמט אױף דער װעלט, װערט אױך אױסגעטריקנט, װען אַפֿילו אין מאַזעפּעװקע פֿאַרטראָגט דאָס װינטל אַ געשמאַקן ריח פֿון גרין גראָז און פֿון פֿרישע בלעטלעך מיט אַ װײַטן געזאַנג פֿונעם סאָלאָװײ, װאָס האַלט זיך אױף אינעם מאָנאַסטירסקי גאָרטן… אסתּר האָט נאָך פֿון דער װײַטנס דערקענט יאָסעלען, און דאָס האַרץ האָט איר אָנגעהױבן צו קלאַפּן, ציִען זיך צו אים. שמואליק האָט זיך אָפּגעשטעלט, אָפּגעגעבן זלאַטען מיט אסתּרן דעם „גוט שבת“, און זײ האָבן אים געזאָגט: „גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט!“ שמואליק האָט דערצײלט זלאַטען דעם כּבֿוד, װאָס יאָסעלע האָט הײַנט געהאַט פֿון די בעלי־בתּים, װאָס װילן, ער זאָל זײ מאָרגן, אם־ירצה־שם, דאַװענען מוסף. און יאָסעלע האָט זיך בשעת־מעשׂה צוגערוקט אַ ביסל נענטער צו אסתּרן, באַטראַכטנדיק זי בײַ דער האַלב־קײַלעכיקער לבֿנה מיט די דימענטענע שטערן, װאָס האָבן זיך אָפּגעשײַנט אין אירע ליכטיקע אױגן. עס האָט אים צוגעצױגן צו אסתּרן מיט אַזאַ כּוח, אַז ער איז גרײט געװען אָנצונעמען זי בײַ דער האַנט, װען עס זאָל נישט געװען שטײן דערבײַ זײַן טאַטע מיט איר מאַמע. נישט זעענדיק אסתּרן דרײַ יאָר, האָט יאָסעלע חשק געהאַט צו בלײַבן שטײן אָט דאָ אין דרױסן אין יענער שײנער זומער־נאַכט אַ ביסל שמועסן מיט אסתּרן. עס האָט אים אַצינד זײער פֿאַרדראָסן, װאָס ער מוז גײן אַהײם קידוש מאַכן, עסן װעטשערע און זיך נאָכדעם לײגן רוען גלײַך מיט אַלע. עס איז אין דרױסן אַזױ שײן, אַזױ ליכטיק, אַזױ װאַרעם! די גאַנצע נאַטור איז שבתדיק: די לבֿנה לײַכט, װי אַ זילבערנע מנורה, די שטערן שעמערירן, װי די בענטשליכט, און זי, די שײנע כּלה, װאָס הײסט „שבת מלכּתא“, רוט און פֿרײט זיך גלײַך מיט אַלע ייִדן. די גאַסן פֿון מאַזעפּעװקע רוען. מע פֿילט, אַז ס'איז שבת. אין אַלע פֿענצטער לײַכט זיך פֿון די בענטשליכט און עס פֿינקלט אין די אױגן. אַלע בעלי־בתּים זײַנען שױן אין דער הײם: זײ זײַנען מקבל־פּנים די מלאַכי־השרת און זײַנען זײ מלװה טאַקע באַלד צוריק אין זײער רו אַרײַן. עס הערט זיך אַ געשמאַקער ריח פֿון דער פֿרישער חלה און זײער אַ שײנער אַראָמאַט פֿון געפֿילטע פֿיש. ייִדן עסן און קלײַבן תּענוג פֿון די ייִדישע מאכלים, װאָס האָבן אַ ייִדישן טעם. שמואליק דער חזן מיט זײַן זונדל שטײען דאָ אין דרױסן נעבן זלאַטען מיט אסתּרן און מע שמועסט װעגן יאָסעלעס אַהײמקומען. שמואליקס אַלטע, אױסגעלאָשענע אױגן צינדן זיך אָן מיטן אַמאָליקן פֿײַערל אױף אַ מינוט און זײַן פּנים לײַכט אים און שײַנט אים אַקעגן דער לבֿנה. מיט אַ זיפֿץ באַװײַזט ער אַרױס אַלע מינוט, װי צופֿרידן און גליקלעך ער איז. זלאַטע פֿאַרשטײט זײַן האַרץ: זי קוקט אױף יאָסעלען און װערט ברײטער װי לענגער פֿון גרױס נחת, גלײַך װי ער װאָלט געװען איר אַן אײגן קינד. און יאָסעלע רוקט זיך צו צו אסתּרן אַלע מאָל נענטער: ער קוקט איר אין פּנים אַרײַן און זעט, װי זי לאָזט אַראָפּ די געדיכטע ברעמען, און פֿאַרשטײט גאָרנישט, פֿאַרװאָס זי שעמט זיך עפּעס הײַנט? עס גלוסט זיך אים גאָרנישט אָפּטרעטן פֿון דאַנען, אױ גלוסט זיך נישט! נאָר דער טאַטע זאָגט: „קום, יאָסעלע, קידוש מאַכן!“ און ער מוז נעבעך גײן… פֿאַרן אַװעקגײן דרײט יאָסעלע אױס נאָך אַ מאָל דעם קאָפּ צו אסתּרן און נאָך אײן מאָל באַגעגנט ער זיך מיט אירע שײנע אױגן, און דער דאָזיקער קוק פֿאַרבלײַבט בײַ זײ בײדע אױף אַ לאַנגער צײַט אין זײער זכּרון. די גאַנצע נאַכט נאָך דעם איז יאָסעלעס קוק נישט אָפּגעטראָטן פֿון אסתּרן אױף קײן מינוט, אױפֿװעקנדיק אין איר האַרץ פֿאַרשײדענע געפֿילן, פֿאָרשטעלנדיק איר אין קאָפּ אַלערלײ טײַערע ליכטיקע מחשבֿות און װעבנדיק אַזעלכע שײנע פֿאַנטאַזיעס, פֿון װעלכע אסתּר האָט נאָך גאָר ביז איצט קײן השׂגה נישט געהאַט.

קאַפּיטל 12.
ער דאַװנט מוסף אין דער קאַלטער שול, און ייִדן װערן נתפּעל

די קאַלטע שול, װוּ שמואליק איז חזן שױן העכער פֿינף און צװאַנציק יאָר, איז נישט געבױט געװאָרן פֿאַר אַ גאַנצער שטאָט מיט ייִדן, קײן עין־הרע. װעדליק זי איז אַלט און אײַנגעהױקערט, איז גענוג פֿאַר איר, אַז זי קאָן געבן ערטער נאָר פֿאַר אירע שטענדיקע בעלי־בתּים, װאָס זײַנען אױך נישט אַלע צופֿרידן, מחמת יעדער מענטש האָט אַ נשמה און איטלעכן װילט זיך האָבן אַ שטאָט אין מזרח־װאַנט, אָדער, לכל־הפּחות, אין „שפּיגל־באַנק“. די אײגענע בעלי־בתּים צװישן זיך האָבן אױך צו זינגען און צו זאָגן און קאָנען זיך קײנמאָל נישט אײַנטײלן, נישט מיט די ערטער, נישט מיט די עליות, נישט מיט די הקפֿות וכדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען נוגע אינעם נפֿש. הײַנט װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו פֿאַראיבל האָבן אױף די דאָרטיקע בעלי־בתּים, װאָס זײ האָבן נישט געװאָלט אַרײַנלאָזן די גאַנצע שטאָט מיט ייִדן אין שול אַרײַן יענעם שבת, װען יאָסעלע האָט באַדאַרפֿט דאַװענען מוסף? זײ האָבן זיך מישבֿ געװען אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל: תּיכּף נאָך שחרית פֿאַרשליסן די טיר און נישט אַרײַנלאָזן קײנעם, ער מעג זײַן דעם גבאיס אַפֿילו אַן אײגענער טאַטע. איז דאָס אָבער, צוריק שמועסנדיק, דען אַ יושר? װאָס זײַנען שולדיק די ייִדן פֿון יענע איבעריקע שולן? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ הפֿקרות נעמען און פֿאַרשליסן אַ מקום־קדוש פֿאַר אַ גאַנצער עדה מיט ייִדן? עס איז אַרום דער קאַלטער שול געװאָרן װאָס װײַטער אַלץ געדיכטער; מע האָט זיך צעלאָזט אַהין פֿון אַלע בתּי־מדרשים, צום מײנסטן יונגעלײַט, בחורים און ייִנגלעך, געקלאַפּט אין דער טיר, געאַרבעט אַזױ לאַנג, ביז די טיר האָט זיך געעפֿנט און עס האָט זיך באַװיזן אַ רױטע באָרד: דאָס האָט דער שמשׂ אַרױסגעשטעקט אַ קאָפּ, בכדי זיך גוט אָנצובײזערן אױף זײ, עס זאָל װערן אַ ביסל שטילער: „װאָן, שקצים, װײַסע־חבֿרהניקעס, הולטײַעס! ― האָט דער שמשׂ געפּילדערט, טופּענדיק מיט די פֿיס און מאַכנדיק מיט די קולאַקעס, װי אַ רוצח. ― װאָן, עכברושים אײנע!“ נאָר מע האָט שױן מער נישט באַדאַרפֿט: עס האָבן זיך אַלע מיט אַ מאָל אַ שפּאַר געטאָן, די טיר האָט מען געפּטרט באַלד, דעם שמשׂ האָט מען פֿאַרשטופּט אין אַ װינקעלע און רעכט דורכגעפּאַטשט, װי אים שטײט אָן, און אין שול איז געװאָרן אַזאַ ענגשאַפֿט, אַז מען איז געשטאַנען אײנער בײַם אַנדערן אױף די קעפּ. אױך פֿון דרױסן איז די שול געװען באַלאַגערט מיט מענטשן. עס האָט זיך געװיגט די שטאָט, די װעלט האָט זיך געקערט ― יאָסעלע בענטשט ראָש־חודש, דאַװנט מוסף!…

און יאָסעלע האָט אָנגעטאָן אַ טלית און איז אַרױף אױף דער בימה, װאַרפֿנדיק אַ קוק אױף דעם גאַנצן עולם און צוגרײטנדיק זיך צום דאַװענען. דאָס פּנים האָט אים געפֿלאַמט און עס האָט אַרױסגעשײַנט פֿונעם טלית אַרױס. עס איז געװאָרן אַ שושקערײַ צװישן עולם, און אױך די װײַבער האָבן זיך אַ שפּאַר געטאָן צו די פֿענצטערלעך אױבן. דער עולם איז געװען אױסער זיך, באַצײַטנס נאָך קװעטשנדיק זיך אײנער דעם אַנדערן און שטופּנדיק זיך אַלץ אַהין, צו דער בימה, באַטראַכטן דאָס יונגע חזנדל. בעלי־בתּים האָבן גענומען קלאַפּן אין די שטענדערס ― עס זאָל זײַן שטילער! צװישן עולם איז געװאָרן אַ געשרײ: „שאַ עולם! ששששאַאַ!“ יאָסעלע האָט זיך אױסגעגלײַכט, זיך אַנידערגעשטעלט, װי אַ גרױסער חזן, אױסגעהוסט זיך, און אַז עס איז געװאָרן אין שול טאַקע אױף אַן אמת שטילער, האָט ער אַ קלונג געטאָן מיט אַ שײן הילכיק קול: „יקום פּורקן מן שמיא!“ און אין שול איז דורכגעלאָפֿן געשװינד, װי אַ בליץ, אַ מין פֿרעסטל, װאָס האָט אָנגערירט יעדן בײַם לײַב, און אַלע זײַנען געװאָרן װי פֿאַרשטײנט אױף עטלעכע מינוט, נישט רירנדיק מיט קײן אבֿר. ערשט דעמאָלט, װען ער האָט אױסגעלאָזט דעם „ונאָמר אָמן“, האָבן אַלע מיט אַ מאָל אױסגעלאָזט אַן „אַך“ איבערקוקנדיק זיך אײנער מיטן אַנדערן און קנײטשנדיק מיט די פּלײצעס, גאָר פֿאַרגעסן בשעת־מעשׂה, אַז מע בענטשט ראָש־חודש און מע דאַרף אין זינען האָבן, װען דער מולד איז. װער מולד? װאָס מולד? עס איז פֿול די גאַנצע שול מיט טרעלן, גלײַך װי אַ סאָלאָװײ װאָלט זיך דאָס צעגאָסן אױף זײַן העלדזל. עס צעגײט זיך אין יעדן אבֿר, עס שמירט דאָס האַרץ מיט בױמל, עם ציט בײַ דער נשמה, עס ציפּעט בײַם האַרצן, עס איז „כּלות־הנפֿש“ ― װאָס מיר מולד? װער מיר מולד? יאָסעלע דאַװנט, און עס דאַכט זיך, אַז עס זינגען צען משוררים, נישט אײנער. יאָסעלע זינגט, און עס דאַכט זיך, װי אַ גאַנצע קאַפּעליע כּל־זמר שפּילן. אָט טוט ער אַ קלאַפּ מיט אַ מאָל, װי פֿון צען מײַלער גײען קולות, אײנס העכער און שטאַרקער פֿון דעם אַנדערן, אַזױ, אַז אַלע פֿענצטער קלינגען; און אָט פֿאַרגײט ער זיך, װערט פֿאַרשטאָרבן, אַלע מאָל שטילער און שטילער, און מיט אַזאַ מתיקות, מיט אַזאַ לױטערקײט, מיט אַזאַ דינקײט און גלאַטקײט, אַז עס גלעט דאָס לײַב, עס רירט דאָס האַרץ, עס װיגט די נשמה און צעגלידערט, צעשרױפֿט אַלע אבֿרים; און אָט טוט ער װידער אַ זעץ מיט אַ מאָל, װי עטלעכע פֿידלען, טראָמײטן און פֿלײטן אינאײנעם; ער עפֿנט דאָס מױל, און עס גיסט זיך, עס לױפֿט פֿון אַלע זײַטן און פֿילט אָן די שיל מיט אַזעלכע מיני פֿאַרשײדענע געזאַנגען, װאָס קײנער האָט דאָס נאָך ביז אַהער נישט געהערט. קײנער האָט נאָך אַזאַ מין „מי־שברך“ נישט געהערט, קײנער! אַפֿילו די גרױסע מבֿינים האָבן נאָך נישט געזען פֿאַר זיך אַזאַ מין חזן און נישט געהערט אַזאַ מין דאַװענען מיט אַזױ פֿיל האַרץ, מיט אַזאַ װאַרעמקײט, אַזאַ הײסקײט. אַז עס איז געקומען צו די װערטער: „הוא יבֿרך את כּל הקהל הקדוש הזה“ ― ער זאָל בענטשן דעם דאָזיקן גאַנצן עולם, האָט יאָסעלע צענומען מיט די הענט, גלײַך װי ער װאָלט אָנװײַזן אױף גאַנץ קהל, אױף אַלע ייִדן, װאָס געפֿינען זיך דאָ, און בעטן גאָט פֿאַר זײ און פֿאַר זײערע װײַבער מיט די זין און מיט די טעכטער זײערע מיט אַ בקשה, מיט אַ רחמנות־פּנים, אַרױסרײדנדיק יעדער װאָרט שאַרף און רײן פֿונעם טיפֿן, טיפֿן האַרצן. אױך בײַ די װערטער „וכּל מי שנותנים… ופֿת לאורחים“ ― דער װאָס גיט אַ שטיקל ברױט דעם אורח, „וצדקה לעניים“ ― און דעם אָרעמען אַ נדבֿה, ― האָט ער געמאַכט אַזאַ מינע, גלײַך װי ער װאָלט דערמאָנען דעם עולם, אַז ס'איז דאָ ייִדן, װאָס באַדאַרפֿן אַ שטיקל ברױט, אַז ס'איז דאָ אָרעמעלײַט, װאָס באַדאַרפֿן אַ נדבֿה נעבעך, ― און האָט זיך דאָ פֿאַרגאַנגען אױף זײַן שטײגער, איבערחזרנדיק דאָס עטלעכע מאָל מיט אַ געבעט און מיט רחמנות, און איז באַלד איבערגעגאַנגען שױן גאָר װידער אױף אַן אַנדער נוסח, אַרױסבאַװײַזנדיק בשעת־מעשׂה אַזױ פֿיל בריהשאַפֿט מיטן האַלדז, אַז דער עולם איז געבליבן אָפּהענטיק, פֿאַרכּישופֿט, גאָרנישט אױף דער װעלט, און האָט לאַנג נישט געקאָנט קומען צו זיך. ערשט נאָך ראָש־חודש־בענטשן און צו דער שטילער שמונה־עשׂרה האָט זיך אײנער מיטן אַנדערן שטיל איבערגערעדט אױפֿן װוּנק, מאַכנדיק מיט די פּלײצעס: „ננו?!“ ― און אָפּגעכאַפּט די שמונה־עשׂרה גיך אױף אײן פֿוס, בכדי צו הערן, װאָס װעט זײַן װײַטער. צו דער קדושה האָבן זיך אַלע באַצײַטנס צוגעגרײט, דאָס הײסט, מע האָט זיך רעכט אױסגעהוסט, געבראַכט אין אָרדענונג די נעזער און אָנגעשטעלט מױל און אױערן צו האָרכן עפּעס אַ נײַס, און יאָסעלע האָט געשענקט די מאַזעפּעװקער ייִדן אַ „כּתר“, אַזאַ מין „כּתר“, װאָס זײערע זײדעס אַפֿילו האָבן דאָס נישט געהערט. די דאָזיקע קדושה ― דאָס איז געװען אַ מין פֿאַנטאַזיע פֿון אַ משורר, װאָס נאָר אײן מאָל װערט זי געבױרן אין זײַן מחשבֿה און מער קײנמאָל נישט. דאָס איז געװען אַ מחשבֿה, װאָס װערט נישט אַרױסגעגעבן מיט װערטער אָדער דורך נאָטן, נאָר עס רעדט, עס לאָזט זיך הערן; אַ מין שפּראַך, װאָס אַלע פֿאַרשטײען זי, אַ מין געדאַנק, װאָס איטלעכער האָט זיך אױף אים זײַן פּשט. יאָסעלע האָט צעלאָזט דאָס האַלדז פֿרײַ אױף אַלע זײַטן, מאַכנדיק דערבײַ משונה־װילדע װאַריאַציעס, דרײענדיק און בײַטנדיק, פּלאָנטענדיק און פֿלעכטנדיק אַרױף און אַראָפּ, אין דער לענג און אין דער ברײט, דערלאַנגענדיק די העכסטע און די דינסטע אָקטאַװע מיט גענוג קונצן דערבײַ. די װאָס האָבן דעם „כּתר“ געהערט, האָבן געשװאָרן, אַז בײַ די װערטער „מלאָכים המוני מעלה“ ― האָט זיך זײ געדאַכט, װי עס שװעבן און עס דרײען זיך אַרום מלאָכים פֿון אױבן מיט אַ גוזמא ייִדן פֿון אונטן, און אַלע אינאײנעם דרײען און פֿלעכטן און פּלאָנטען אַ קדושה צו גאָט, רופֿנדיק אײנער צום אַנדערן מיט אַ זיס קול: „קדוש! קדוש! קדוש!“… יאָסעלע האָט אױסגעלאָזט די קדושה מיט די װערטער „הן גאַלתּי אתכם“ ― איך האָב דאָך אײַך אױסגעלײזט, הױך און שטאָלץ; דאָס איז געװען װערטער נישט פֿון קײן חזן, נאָר פֿון אַ נבֿיא, װאָס רעדט אין נאָמען פֿון גאָט; ער איז מבֿטיח, ער שטאַרקט זײ, די ייִדעלעך, זײ זאָלן נישט זײַן אַזױ געפֿאַלן בײַ זיך, װאָרעם „אַני ה′ אלהיכם“ ― זײ האָבן אַ גרױסן גאָט, אַ שטאַרקן גאָט!… יאָסעלע האָט געקאָנט אַרײַנלײגן אין יעדן װאָרט פֿיל בונד און געפֿיל, זײַן האַלדז איז געװען מסוגל אַרױסצוגעבן זעלטענע קולות, זיסע, װי צוקער, גלאַטע, װי בױמל, הױכע, װי דער הימל, טיפֿע, װי דער ים, און רײנע, װי גינגאָלד. װי פֿון אַ זיסן שלאָף, װי פֿון אַ גן־עדן־חלום, האָט זיך דער עולם אױפֿגעכאַפּט, בשעת יאָסעלע האָט אױסגעלאָזט די קדושה און איז געגאַנגען װײַטער, שױן װידער איבערבײַטנדיק די שטימע גאָר אױף אַן אַנדער שטײגער. בײַ די װערטער „יהי רצון מלפֿניך“ ― עס זאָל זײַן דער װילן פֿאַר דיר, גאָט, ― האָט יאָסעלע פֿאַרגלאַנצט די אױגן צו גאָט אַרױף און האָט אַװעקגעלײגט אַ בקשה פֿאַר אים: „שתּעלנו“ ― זאָלסט אונדז ברענגען מיט אַ שׂימחה צוריק אין אונדזער לאַנד אַרײַן, „ותטענו“ ― און זאָלסט אונדז אײַנפֿלאַנצן, באַזעצן אינעם גרענעץ פֿון אונדזער אײגן לאַנד ― מיט אַ געבעט, כּמעט מיט אַ געװײן און אַזעלכע טרױעריקע רירנדיקע קולות, אַז עס האָט אָנגענומען בײַם האַרצן און עס האָבן זיך געשטעלט טרערן אין די אױגן. ייִדן האָבן זיך דאָס צעװײנט אַ ביסל, צעפּעסטעט פֿאַר גאָט, װי געליבטע, האַרציקע קינדערלעך, פֿון תּמיד אָן געבאַלעװעטע, ציטעריקע בני־יחידימלעך…

― ננו, יאָסעלע! ננו, אַ מוסף! ― האָבן זײ געזאָגט אַלע אין אײן קול, צוריק פֿון שול גײענדיק און שפּאַרנדיק זיך צו שמואליקן, זאָגן אים אַ גוט שבת. ― ננו, יאָסעלע! אַי, יאָסעלע!!! װײַל מיר װעלן לעבן, װעלן מיר דאָס דאָזיקע מוספֿל נישט פֿאַרגעסן! דער טעם דערפֿון װעט אונדז ליגן אײביק ― אײביק!

― ס'איז גאָרנישט קײן מענטשלעכע שטימע מיט קײן מענטשלעכן האַלדז! ― האָט געזאָגט מיט גרױס התפּעלות איטלעכער באַזונדער, זיצנדיק שױן בײַם טיש. ― נישט אַנדערש, אַז עס ליגט בײַ אים ערגעץ אַ פֿײַפֿעלע אין מױל! ס'איז עפּעס אַ מין שפּיל־פֿײגעלע, אַ סאָלאָװײטשיק, אַן אמתער סאָלאָװײ ― און גענוג!

קאַפּיטל 13.
באַלעבאַטים שיקן דעם חזן „מיט די געסט“, און דער סאָלאָװײ צעגיסט זיך אין זײַן שטײגער

שיקן „מיט די געסט“ איז נאָך עד־היום אַ מינהג אין מאַזעפּעװקע. אַז עס קומט צו אײנעם אַן אָנגעלײגטער גאַסט, שיקן אים אַלע זײַנע גוטע פֿרײַנט שבת צום טיש אַ בוטל װײַן אָדער אַ פֿלאַש מעד, און דאָס װערט אָנגערופֿן „געשיקט מיט די געסט“. יענעם שבת האָט זיך שמואליק דעם חזנס טיר נישט צוגעמאַכט: דער אַרײַן, דער אַרױס; דאָס איז פֿון אַבא־מאיר דעם נגיד, דאָס איז פֿון מענדל דעם גרױסן, דאָס איז פֿון רב מנשה דעם רױטן, און דאָס ― פֿון יענקל דעם שװאַרצן… שמואליק האָט איטלעכן באַזונדער געהײסן איבערגעבן: „הערסטו, מײדעלע? זאָלסט זאָגן דעם טאַטן דאָרטן, ער זאָל דערלעבן בײַ זײַן עלטערער טאָכטער צו דער חתונה, װעלן מיר דעמאָלט אָפּשיקן מיט גוטן װײַן!“ אָדער: „הערסטו, ייִנגעלע? זאָלסט זאָגן דעם טאַטן דײַנעם, אם־ירצה־השם, צו דײַן בר־מיצװה!“… שמואליקס פּנים האָט זיך אַזש פֿאַרפֿלאַמט פֿאַר גרױס שׂימחה, און די אױסגעלאָשענע אױגן זײַנע האָבן זיך װידער אָנגעצונדן מיטן פֿײַערל פֿון אַמאָל; ער איז דעם דאָזיקן שבת געװען אױפֿן זיבעטן הימל. אַפֿילו די פּלוניתטע זײַנע, פֿון װעלכער ער האָט נישט געהערט קײן גוט װאָרט כּמעט פֿון זינט ער קען זיך מיט איר, האָט זיך אױך צעפֿלאַקערט און האָט באַװיזן, אַז זי איז צופֿרידן מיטן גאַסט דורך די צװײ קוגלען, װאָס זי האָט געמאַכט, אײנעם אַ לאָקשענעם לכּבֿוד שבת און אײנעם אַ בלעטערנעם, אַ געקנאָטענעם מיט ראָזשינקעס, לכּבֿוד דעם גאַסט. „אַנו? ― האָט זי געזאָגט מיט אַ זיס שמײכעלע. ― לאָמיר זען אַקאָרשט, צי איז דער גאַסט אַ געראָטענער, צי נײן? אָט װעלן מיר באַלד האָבן אַ סימן פֿונעם קוגל“…

― איר האַלט נאָך גאָר פֿון פֿאָרנט, אַ פּנים? ― האָט זלאַטע געזאָגט, אַרײַנקומענדיק מיט אסתּרן צו שמואליקן אין שטוב אַרײַן. צוליב דעם גאַסט האָט זיך זלאַטע איבערגעבעטן מיט שמואליקס װײַב נאָך אין שול בשעת אױסנעמעניש. די חזנטע האָט צום ערשטן אָנגעהױבן צו רײדן; זי האָט זיך צוגערוקט צו זלאַטען און האָט איר אַ זאָג געטאָן:

― המ… מיר האָבן עס הײַנט אַ גאַסט! מײַן מאַן, כ'לעבן, איז שטאַרק צופֿרידן.

זלאַטע האָט אױף איר אַ קוק געטאָן בײז, װי אײנער רעדט: „אַהאַ! המנס מפּלה?“ נאָר פֿון מענטשלעכקײט װעגן האָט זי איר געענטפֿערט גאַנץ פֿרײַנטלעך: „גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט!“ און עס איז אַװעק צװישן זײ אַ לאַנגער און זײער אַן אינטערעסאַנטער שמועס, אין װעלכן עס איז געװען אױסגעמישט כּל־מאמינים־שהוא: אי חלה, אי פֿיש, אי די קו, אי די שכנה, אי דער שכנהס באָרשטש, אי דער שכנהס שנור די מופֿקרת, װאָס טראָגט די אײגענע האָר, װי אַ געשלײערטע האַנזיHansi: דײַטשישע פֿרױ, און אַזױ װײַטער ― אָן אַ סוף.

― געדענקט־זשע, זלאַטע, ― האָט די חזנטע עטלעכע מאָל געבעטן ― לאָזט זיך לאַנג נישט בעטן. אם־ירצה־השם, תּיכּף נאָכן טיש, מיט אסתּרן, למען־השם!

זלאַטע האָט פֿאַרגעסן די אַמאָליקע שׂינאה צו דער חזנטע און איז געקומען מיט אסתּרן אָפּגעבן שמואליקן כּבֿוד. די חזנטע האָט זײ אױפֿגענומען אױפֿן שענסטן אופֿן, זײ מכבד געװען מיט קוגל און געזאָגט אַלע מאָל אױף דײַטש, װי מע רעדט בײַ זײ אין באַרדיטשעװ: „פֿאַרװאָס געניסט איר עפּעס נישט, זלאַטעניו, כ'לעבן איר האָט נאָך גאָר װײניק גענאָסן!“

שפּעטער אַ ביסל איז אַרײַנגעקומען אױך זלאַטעס ייִנגערע שװעסטער, אַ גוטער פֿרײַנט און אַ נאָענטע שכנה, די מומע יענטל מיט איר מאַן בײנישן; אױך רב קלמן שדכן איז אַרײַן מיט אַ שבתדיק פּנים און מיט אַ ברײטן גוט שבת, און טרינקענדיק „לחײם“, האָט ער צוגעװינטשעװעט שמואליקן, ער זאָל דערלעבן גרױס נחת אין זײַן זונדל, טאַקע אױף אַ קנס־מאָל, אם־ירצה־השם, אינגיכן.

― כ'האָב גענוג האָב איך! ― האָט רב קלמן געזאָגט, פֿאַרקאַטשענדיק די אַרבל פֿון דער אַטלעסענער קאַפּאָטע ביז די עלנבױגנס און אָננעמענדיק זיך בײַ דער גרױער באָרד. ― זעט איר די באָרד מײַנע? זי האָט נישט אַזױ פֿיל האָר האָט זי נישט, װיפֿל שידוכים איך טראָג בײַ זיך אָט אָ־דאָ־אָ (רב קלמן האָט באַװיזן מיט דער האַנט אױפֿן שטערן). האָרכסטו, שמואליק?…

― װאָס איז שײך? ― האָט אים שמואליק איבערגעשלאָגן סאַמע אינמיטן. ― װײס איך װאָס אײַך קומט אַרױף אױפֿן קאָפּ! מע האָט דאָס נאָך אַפֿילו נישט אין זינען!

בײַ די װערטער האָט זיך יאָסעלע איבערגעקוקט מיט אסתּרן, און עס איז זײ דורכגעלאָפֿן אין דער מינוט אַ מחשבֿה אין קאָפּ, אײן מחשבֿה בײַ בײדן גלײַך; אַ נײַער געדאַנק, פֿון װעלכן זײ האָבן בײדע ביז אַהער גאָרנישט געװוּסט, אַ געדאַנק, פֿון װעלכן אַ מאַזעפּעװקער מײדל און אַ מאַזעפּעװקער ייִנגל װערן רױט װי פֿײַער און זײער האַרץ װערט געפּלעפֿט, געפֿאַנגען גאָר אומגעריכט. דער נאָמען פֿונעם געדאַנק איז: „חתן־כּלה“… דאָס װאָרט „חתן־כּלה“ איז בײַם מאַזעפּעװקער מײדל אָדער בײַם מאַזעפּעװקער ייִנגל אַ גאַנצער ראָמאַן, אַ פּשוטער, נאָר אַ שײנער, אַ װוּנדערלעכער ראָמאַן, נישט קײן געמאַכטער, נישט קײן געמלאָכהטער, נישט קײן אױסגעטראַכטער, נאָר אַן אמתער ראָמאַן, אָן חכמות, אָן קונצן, אַזױ אמת און אַזױ פּשוט, װי די נאַטור אַלײן.

― אַצינד לאָמיר זיך נעמען אַקאָרשט צום איבעריקן ביסל משקה! ― האָט שמואליק אױסגערופֿן, נאָכדעם װען ער האָט שױן צום מזומן בענטשן פֿאַרזוכט אַ קאַפּעלע און איז אַ ביסל פֿרײלעך געװאָרן. ― אַנו, בײניש, נעם זיך נאָר, טו אַ פּרוּװ!

בײניש, װי אַ יונגערמאַן שױן פֿון הײַנטיקער װעלט אַ ביסל, האָט גענומען עפֿענען די פֿלעשלעך, און דער עולם האָט גענומען פֿאַרזוכן פֿון יעדנס משקה צו קאַפּעלעך, טרינקענדיק לחײם און צוּװינטשנדיק זיך אײנס דעם אַנדערן אַלדאָס גוטס מיט פּרנסה און מיט ישועות־ונחמות אױפֿן כּלל־ישׂראל, אַזױ לאַנג, ביז מען איז געװאָרן מבֿוסם, טאַקע רעכט פֿאַרקלאַפּט. מע האָט גענומען רײדן אַלע אין אײן קול, שמײכלען און ביסלעכװײַז אונטערדרעמלען, פּיקן מיט דער נאָז אין גלעזל אַרײַן, שױן כּמעט נישט טרעפֿנדיק צום מױל.

― זעט נאָר, זעט, װי זײ האָבן זיך דאָס אַ ביסל אונטערגעפּילנעװעט! ― האָבן די װײַבער צװישן זיך געשמועסט, פֿאַרקלײַבנדיק זיך באַזונדער אין אַ װינקל און אָנװײַזנדיק מיט אַ געלעכטער אױף די מאַנצבילן. ― עס װאָלט נישט געװען קײן עולה, איר זאָלט זיך צולײגן אָפּרוען אַ ביסל, כ'לעבן!

די מאַנצבילן האָבן דאָס אָבער געהערט, װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ: זײ האָבן זיך געטאָן זײערס און צוגעװינטשעװעט זיך אַלדאָס גוטס מיטן כּלל־ישׂראל און די װײַבער האָבן זיך שטאַרק פֿאַררעדט װעגן עניני באַלעבאַטישקײט, איבעררײדנדיק אײנס דאָס אַנדערע, און קײנער האָט גאָר קײן צײַט נישט געהאַט צו באַמערקן, װי יאָסעלע האָט זיך דערװײַל צוגערוקט צו אסתּרן און האָט איר אױסדערצײלט אַלצדינג, װאָס מיט אים האָט פּאַסירט אין די דרײַ יאָר. יאָסעלען איז נאָך קײנמאָל נישט געװען אַזױ אױפֿגעלײגט אױפֿן האַרצן, װי יענעם שבת; עס האָט זיך אים געדאַכט, אַז ער איז אַ גרױסער, אַ גאַנצער מענטש, אַ מענטש, װאָס האָט שױן פֿאַרזוכט גענוג צרות אין זײַן לעבן. די אײגלעך האָבן אים געגלאַנצט, די בעקלעך האָבן געפֿלאַמט. און מאַכנדיק מיט די הענט, װי אַ גרױסער, האָט ער אין זײַן לאַנגן קאַפּאָטקעלע מיט די פּאותלעך אױסגעזען פֿונדערװײַטנס, װי אַ קלײן ייִדעלע, אַ קלײנס און אַ קורצס, נאָר מיט אַלע פּאָסטעמקעס, מיט אַלע פּישטשעקלעך פֿון אַ ייִדן. יאָסעלע האָט איר דערצײלט, װי ביטער עס זײַנען אים געװען די דרײַ יאָר, װיפֿל צרות ער איז אױסגעשטאַנען דאָרטן, בײַ מיצין, ביז ער האָט זיך אַרױפֿגעשלאָגן אױף אַ שטיקל דרך. לכתּחילה האָט אים מיצי אױפֿגענומען גאַנץ פֿרײַנטלעך, זיך באַרימט מיט זײַן נײַ משוררל פֿאַר איטלעכן באַזונדער. מיציכע אָבער, דאָס הײסט, מיציס װײַב, איז מיט יאָסעלען נישט אַזױ צופֿרידן געװען, װי מיצי; זי האָט אױף אים געקוקט, װי אױף אַן איבעריקן עסער אין שטוב; זי האָט געהאַט גענוג עסערס אָן אים אױך. זי איז אַלײן נישט געװען קײן עקרה און פֿלעגט צושטעלן מיצין אַ נײַ משוררל אַלע יאָר, אַלע יאָר אַ נײַעם, אַן אײגנס. מע האָט נישט אַרױסגעזען, אַז דאָס סך קינדלען אירס זאָל זײַן בײַ איר מאַן אָדער בײַ איר שטאַרק אָנגעלײגט; גאָרנישט, מהיכא־תּיתי, ס'זאָל זײַן װינציקער מיט אַ קינד, װאָלט אַװדאי גלײַכער געװען, נאָר ס'איז שױן דאָ, לאָז עס זיך שױן װאַלגערן. און עס האָבן זיך דאָרט „געװאַלגערט“ קינדער, װי מיסט, און ביז זײ האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט אױף די פֿיסלעך, האָבן זײ נעבעך געליטן הונגער, געגאַנגען נאַקעט און באָרװעס, גוט אָפּגעקומען, גוט אױסגעריסן געװאָרן. מע קאָן זיך שױן גרינג פֿאָרשטעלן, אַז יאָסעלע, אַרײַנקומענדיק צװישן אַזױ פֿיל אָרעמע באַשעפֿענישלעך, האָט, געװײנלעך, קײן האָניק נישט געלעקט; ער איז פֿאַרשװאַרצט געװאָרן גלײַך מיט זײ, טראָגנדיק די צרות בײַ זיך פֿאַרבאָרגן. הכּלל, יאָסעלען איז באַשערט געװען אין טעטרעװעץ אױך האָבן אַ שטיפֿמאַמע; זי האָט אים באַנוצט אױף שטוב־מלאָכות, אַרומגעשיקט אױף אַלע גענג, נאָכטראָגן איר דעם קאָשיק פֿונעם מאַרק, גײן מיט די עופֿות צום שוחט, װיגן דאָס קינד און נאָך אַזעלכע אַרבעט טאָן, כאַפּנדיק דערבײַ גאַנץ אָפֿט אַ רעכטן פּאַטש, אַ קניפּ און אַ סטוסאַק, װי אַן אײגן קינד, און לײגנדיק זיך גאַנץ אָפֿט שלאָפֿן אַ הונגעריקער און אַ דאָרשטיקער. הײַנט די יסורים, װאָס ער האָט געטראָגן דאָרטן פֿון זײַנע חבֿרים די משוררים, וכדומה נאָך אַזעלכע זײַטיקע צרות! יאָסעלע האָט געהאַט אין טעטרעװעץ דרײַ זײער ביטערע יאָר! ער האָט דאָס אָבער איבערגעטראָגן שטילערהײט, נישט דערצײלנדיק מיצין קײן מעשׂה, בכדי ער זאָל נישט אָנװערן די שטעלע, חס־ושלום. די שטעלע איז בײַ אים געװען זײער טײַער. ער האָט געלערנט מיט חשק הלכות משורר, דורכגעגאַנגען דעם גאַנצן חדר, געשטודירט אױף חזן, אױסאַרבעטנדיק זיך די שטימע, און ער קאָן אַצינד זאָגן בפֿירוש, אַז ער באַדאַרף שױן מער נישט מיציס תּורה. ער איז קלאָר אין נאָטן, ברוך־השם, אַזױ גוט, װי אַלע משוררים, און איז שױן מער נישט מחויבֿ צו טראָגן מיציכען דעם קאָשיק פֿונעם מאַרק און װיגן איר דאָס קינד. ער קאָן שױן אַצינד פֿאַרטרעטן די פֿײַנסטע שטעלע בײַם גרעסטן װעלט־חזן, און װען ער פֿאָרט אַרױס אַ ביסל אױף דער װעלט, װעט ער געװיס נישט שלעכט מאַכן.

― אַצינד בין איך געקומען אַהײם אױף אַ פּאָר װאָכן זיך אָפּרוען. ― אַזױ האָט יאָסעלע אױסגעלאָזט זײַן דערצײלונג. ― נאָכדעם װעל איך שױן װיסן װאָס צו טאָן. איך װאַרט נאָר אױף אַ בריװל פֿון אײנעם, װאָס האָט מיר צוגעזאָגט מיך נעמען אױף זײַנע הוצאָות ― און דערצו מיר צאָלן נאָך שײן שׂכירות, אַחוץ זײַטיקע הכנסות. הכּלל, ער װעט מיך גאָר גליקלעך מאַכן, אַבי איך זאָל אַרױספֿאָרן מיט אים אױף דער װעלט. יענער ייִד איז אַמאָל געװען טאַקע בײַ מיצין משורר. „גדליה באַס“ רופֿט מען אים. ער האָט מיך געהערט זאָגן הלל אין טעטרעװעץ, איז ער צו מיר צוגעזאָטן געװאָרן: „װאָס טױג דיר, זאָגט ער, דאָס משוררות? דו װער בעסער אַלײן חזן, אַזױ װי יענץ בעל־הביתל, זאָגט ער, װאָס די װעלט האָט מיט אים געקלונגען“… איך האָב דאָס אַלץ צו פֿאַרדאַנקען דיר, אסתּר, װאָס דו מיט דײַן מאַמען האָבן מיך דעמאָלט אָפּגעשיקט קײן טעטרעװעץ. װען נישט איר, װאָלט איך נאָך באַדאַרפֿט זיך װאַלגערן אָט דאָ, אין דעם װיסטן מאַזעפּעװקע…

אַרױסזאָגנדיק די לעצטע װערטער, װילט זיך יאָסעלען זײער אָננעמען אסתּרן בײַ דער האַנט און דערצײלן איר דאָס אױך, װיִאַזױ ער האָט געבענקט נאָך איר אַלע דרײַ יאָר כּסדר, װיִאַזױ ער פֿלעגט בעטן גאָט פֿאַרן טאַטן און פֿאַר איר אױך, װיִאַזױ זי פֿלעגט אים אָפֿט קומען צו חלום און אַרומנעמען אים, אַזױ װי זי פֿלעגט אים אַרומנעמען דעמאָלט, בשעת זײ זײַנען נאָך געװען קלײנע קינדער. יאָסעלע פֿילט, אַז אַצינד איז עפּעס אַנדערש, נישט דאָס, װאָס אַמאָל איז געװען… עס װײַזט זיך אים אױס, אַז אסתּר איז נישט אסתּר, װאָס פֿריִער. אסתּר האָט זיך באמת אין די דרײַ יאָר משונה איבערגעביטן, געװאָרן העכער און שענער, און איר פּנים האָט אױסגעזען שױן נישט אַזױ קינדערש, װי פֿריִער. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז כאָטש די אױגן זײַנען די זעלבע ליכטיקע, גלאַנצנדיקע אױגן, װאָס פֿריִער, נאָר דער קוק איז נישט דער, װאָס פֿריִער, און דאָס גאַנצע אױסזען אירס איז װי פֿון אַ דערװאַקסענעם, באַיאָרטן מענטשן. אױך דאָס רײדן אירס און אַלע אירע פּאָסטעמקעס איז װי בײַ גרױסע, װי בײַ אַ כּלה. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז אױף איר ברײטן, װײַסן שטערן ליגט אַ קנײטשל, װי בײַ אַן עלטערן מענטשן, און דאָס לאַכן אירס איז שױן גאָרנישט דאָס, װאָס אַמאָל. אַמאָל, אַז אסתּר האָט געלאַכט, האָט דאָס קול אירס געקלונגען ― עס האָט זיך געלאָזט הערן; אַצינד האַלט זי זיך אײַן בשעת זי באַדאַרף לאַכן, גלײַך װי זי װאָלט שױן געװען אַ באַיאָרטע, אַ ייִדענע… יאָסעלע זיצט און באַטראַכט זי פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. ער װיל געפֿינען אין איר די אײגענע אסתּר, מיט װעלכער ער האָט פֿאַרבראַכט כּמעט אַלע זײַנע קינדערשע יאָרן, און עס דאַכט זיך אים אױס, אַז זי איז שטאַרק פֿאַרענדערט געװאָרן. און װאָס מער יאָסעלע באַטראַכט זי, מער שעמט זיך אסתּר; װאָס מער ער איז זיך צו איר מקרבֿ, מער דערװײַטערט זיך פֿון אים אסתּר. צװישן די דאָזיקע קינדער, װאָס זײַנען אַמאָל אינאײנעם אױף אײן מיסט דערצױגן געװאָרן, איז פּלוצעם אױסגעװאַקסן אַ װאַנט, אַ מחיצה, אַ מחשבֿה פֿון דרך־ארץ־האָבן, פֿון שעמען זיך, האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט צו זײ בײדע.

― מיר איז נישט באַשערט געװען צו הערן דיך דאַװענען. ― האָט אים אסתּר אַ זאָג געטאָן מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע. ― ביז איך האָב פֿאַרטיק געמאַכט דעם שבתדיקן טיש, צוגעגרײט אַלע שאַלעמױזן, איז אין שול געװאָרן אַזאַ ענגשאַפֿט, אַז איך האָב מיך נישט געקאָנט דערשלאָגן.

― אױ, טאַקע? ביסט געגאַנגען אין שול אַרײַן? ― האָט יאָסעלע אױסגעשריגן און די אױגן האָבן אים פֿאַרװוּנדערט געבלישטשעט. ער האָט פּלוצעם דערפֿילט, אַז עס װילט זיך אים זינגען; עס קיצלט און דראַפּעט אים אין האַלדז; עס טראָגט אים אין דער לופֿטן ― ער מוז, ער מוז זיך אױסזינגען!

זינגען האָט יאָסעלע ליב געהאַט נאָר דעמאָלט, װען עס האָט זיך אים געװאָלט זינגען, און װעלן זינגען פֿלעגט יאָסעלע פֿון תּמיד אָן נאָר דעמאָלט, װען ס'איז אים געװען אָדער זײער גוט, אָדער גאָר שלעכט אױפֿן האַרצן, ― דעמאָלט, אַז עס פֿלעגט אים צוטרעטן צום האַרצן, פֿלעגט ער זיך צעגיסן אױפֿן האַלדז, װי אַ סאָלאָװײ. אױך אַצינד, נעבן אסתּרן, האָט זיך יאָסעלע געפֿילט, װי דאָס האַרץ װערט אים ברײטער און פֿולער, עס װילט זיך אים זינגען. יאָסעלע איז אױפֿגעשטאַנען פֿונעם טיש און האָט זיך אַװעקגעשטעלט אין מיטן שטוב גאָר, און האָט אָנגעהױבן צו זינגען. דער עולם, װאָס האָט שױן געהאַלטן גוט אונטערן גלעזל, האָט זיך אױפֿגעכאַפּט װי פֿונעם שלאָף און אױפֿגעשטעלט די אױערן. אױך די װײַבער האָבן אַװעקגעװאָרפֿן סאַמע אינמיטן אַ שמועס, בכדי צו הערן יאָסעלעס נגינה.

געזונגען האָט יאָסעלע אָן װערטער, דאָס װאָס הײסט בלשון־החזנים „נעמען אַ שטעל“. אַזאַ שטעל פֿלעגט אַמאָל דער װילנער בעל־הביתל זאָגן שבת־צו־נאַכטס צו די ערשטע סליחות. ייִדן ― דערצײלט מען ― פֿלעגן שװימען אין טרערן פֿון גרױס מתיקות“… אָט אַזאַ מין שטעל האָט אַצינד יאָסעלע גענומען. עס האָבן זיך גלאַט אַזױ געגאָסן זעלטענע קולות, זיסע געזאַנגען פֿון זײַן האַלדז, אַרױספֿליִענדיק פֿון דאָרטן און אָנפֿילנדיק די גאַנצע שטוב. אָט האָט ער זיך צעגאָסן מיט אַ טרױעריק האַרצרײַסנדיק געזאַנג, מיט אַ רחמנות און מיט אַ געבעט, מאַכנדיק מיטן האַלדז פֿאַרשײדענע קונצן, גלײַך װי די קולות װאָלטן זיך טוקן און געגאַנגען פֿונעם װאַסער אַרױס; און אָט האָט ער זיך צעבײזערט אַזױ, אַז די פֿענצטער האָבן געקלונגען פֿון זײַן שטאַרק הילכיק קול; אָט איז ער זיך פֿאַרגאַנגען אױף זײַן שטילער װײכער שטימע, אַלע מאָל נידעריקער און נידעריקער, שטילער און שטילער, גלײַך װי ער װאָלט פֿאַרפֿאָרן ערגעץ װײַט־װײַט, אַראָפּגעלאָזט זיך ערגעץ גאַנץ נידעריק, זײער־זײער טיף, און פֿון דאָרטן געשיקט אַהער װײכע, גלאַטע געזאַנגען, צעשיטנדיק זיך בשעת־מעשׂה אין אַזעלכע דריבנע טרעלן, גלײַך װי קלײנע אַרבעסלעך װאָלטן זיך געקאַטשעט, פֿאַלנדיק אַראָפּ־אַראָפּ אײנס נאָכ'ס אַנדערע מיט אַ שרעקלעך מהירות… און אָט האָט ער זיך װידער װי אױפֿגעכאַפּט מיט אַ גװאַלד, מיט אַן אױסגעשרײ, מיט אַ בײזער און מיט אַ געבעט, אױפֿן ייִדישן גאַנג. דער עולם האָט אַראָפּגעלאָזט די נעזער, די קאַרטוזלעך פֿאַררוקט אַרױף, זיך פֿאַרטיפֿט, פֿאַרזאָרגט, געװען אי יום־טובֿדיק, אי באַטריבט, פֿאַרװאָגלט, װי דער שטײגער איז בײַ ייִדן, אַז מע דערהערט שפּילן אָדער זינגען. אױך די װײַבער האָבן צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן, אָנגעצױגן אַ פֿרום פּנים, װי אין שול צום דאַװענען, בשעת מע דאַרף ענטפֿערן „ברוך הוא ובֿרוך שמו, אָמן“… פֿון שמואליקן שמועסט מען שױן גאָרנישט: ער איז געװען גאָרנישט אױף דעם עולם; פֿון די עטלעכע כּוסות, װאָס ער האָט געמאַכט, האָט זיך אים דאָס פּנים צעפֿלאַקערט, די אױגן צעברענט, און שמײכלענדיק האָט ער אױסגעזען, װי אַ מענטש, װאָס האַלט בײַם װײנען. דאָס ביסל משקה האָט אים אָנגעמאַכט אין קאָפּ אַ שטיקל מישמאַש: עס האָט זיך אים פֿאָרגעשטעלט זעלדע זײַן װײַב, װי זי שטײט אָט דאָ נישט װײַט, קוקט מיט טרערן און קװעלט פֿון יאָסעלען איר בן־יחידל. „נו, זעלדע, ― מאַכט צו איר שמואליק ― האָסט זיך, אַ שטײגער, גערעכט, װאָס איז שײך, אױף דײַן יאָסעלען, האַ?“… עס שטעלט זיך אים פֿאָר אין דער מחשבֿה אַלערלײ פּלאַנען; עס דאַכט זיך אים, אַז מע שלאָגט אים אָפּ די טירן ― מע װיל יאָסעלען פֿאַר חזן. די קצבֿים חלשן, װילן אים געבן צװאַנציק קערבלעך אַ װאָך, אַחוץ הכנסה; די טעטרעװצער לײַט זײַנען אָבער אױך נישט קײן נאַראָנים: זײ װילן אים נישט אָפּלאָזן בשום־אופֿן… און פֿון יאַמפּעלע, פֿון קאַשפּערעװ פֿון מאַקאַרעװקע און פֿון אַלע שטעט אַרום און אַרום באַװאַרפֿט מען אים מיט בריװלעך. „גיט אים נאָר אַהער, רב שמואליק, אַ רענדל אַראָפּ ― אַ רענדל אַרױף, אַבי גיט אים אַהער, אײַער יאָסעלען!“… אָט אַזעלכע ליכטיקע און פֿרײלעכע מחשבֿות און געדאַנקען האָבן זיך געפּלאָנטערט בײַ שמואליקן אין קאָפּ, פֿאַרװיגנדיק און פֿאַרשלעפֿערנדיק אים אין אַ זיסן גן־עדן־שלאָף. און יאָסעלע האָט נישט אױפֿגעהערט צו זינגען, מאַכן קונצן מיטן האַלדז, צעגיסנדיק זיך אױף טױזנטערלײ אופֿנים, װי דאָס שפּיל־פֿײגעלע, בשעת עס דערפֿילט און דערזעט פֿאַר זיך די שײנע, ליכטיקע, װאַרעמע זון. יאָסעלע האָט דערזען פֿאַר זיך אסתּרן און איז, אַ פּנים, פֿון איר נתפּעל געװאָרן, אַרױסזאָגנדיק זײַן התפּעלות נישט מיט װערטער, נאָר מיט װוּנדערלעכע, געטלעכע געזאַנגען פֿון זײַן װוּנדערלעכן האַלדז. דער סאָלאָװײ, דערפֿילנדיק די פֿרישע, נאָר־װאָס אױפֿגעלעבטע װעסנע־צײַט, האָט זיך צעזונגען, צעלאָזט דאָס העלדזל און צעגאָסן זיך אױף זײַן שטײגער.

קאַפּיטל 14.
גדליה באַס פֿירט־אַרױס יאָסעלען אַף דער גרױסער פֿרײַער װעלט

גדליה באַס, אױף װעלכן יאָסעלע האָט אַרױסגעקוקט, איז געקומען גיך, אַ סך גיכער, װי יאָסעלע האָט גערעכנט. פֿאַרפֿאָרן איז ער גלײַך צו שמואליק דעם חזן, אָפּגעלײגט בײַ אים דאָס פּעקל און צעשפּרײט זיך, װי אַ מענטש, װאָס איז געקומען גליקלעך מאַכן די װעלט. בײַ שמואליקן איז זײַן קומען צו פֿאָרן געװען שטאַרק אָנגעלײגט, און ער האָט דאָס געהאַלטן פֿאַר אַ גרױסן כּבֿוד, װאָס מענטשן פֿאָרן־אַראָפּ לכתּחילה צו אים. דערצו איז אים דער אורח זײער געפֿעלן געװען פֿאַר אַ לײַטישן מענטשן.

גדליה באַס איז געװען אַזאַ מין פּאַרשױן, װאָס איז זײער שװער געװען צו טרעפֿן װאָסער איז. אַ ביסל איז ער געװען פֿון „הײַנטיקער װעלט“: די קאַפּאָטע אַ ביסל פֿאַרקירצט, די שװאַרצע גראָבע פּאות פֿאַרקאַטשעט הינטער די אױערן און די שװאַרצע געדיכטע באָרד קײַלעכיק, קונציק אַרומגעבױגן, נישט חלילה אַרומגעשױרן. דערפֿאַר האָט ער זיך צו מעריבֿ אַװעקגעשטעלט שמונה־עשׂרה אױף אָנדערהאַלבן שעה, זיך שטאַרק געשאָקלט און געװאָרפֿן מיטן קאָפּ אױף בײדע זײַטן ־ רעכטס און לינקס, אַרױסלאָזנדיק אַלע מאָל אַ טיפֿן זיפֿץ פֿונעם האַרצן. „עס װײַזט אױס, אַ פֿרומער ייִד“, ― האָט זיך שמואליק געטראַכט, בעטנדיק דעם אורח זיך װאַשן און עסן װעטשערע. די גאַנצע צײַט פֿון דער װעטשערע האָט גדליה געשװיגן, באַטראַכט שמואליקן מיט זײַן הױזגעזינד און געענטפֿערט יאָסעלען נאָך אַ צװײ־דרײַ װערטער: װאָס מאַכט דער משורר, װאָס מאַכט יענער מורר. ערשט נאָכן בענטשן, בײַ װעלכן דער אורח האָט פֿאַרגלאַנצט די אױגן אַרױף, צײלנדיק די װערטער, האָט זיך שמואליק אַװעקגעזעצט מיט אים באַזונדער אין צװײען אין אַ װינקעלע שמועסן אַ ביסל מכּוח דעם ענין, װאָס יענער איז צוליב דעם געקומען.

― װילט איר, הײסט דאָס, אַ פּנים, אַז יאָסעלע זאָל טאַקע פֿאָרן מיט אײַך? ― האָט אים שמואליק אַ פֿרעג געטאָן, פֿאַרקוקנדיק אים אין די אױגן אַרײַן.

― װאָס הײסט, איך װיל? ― האָט אים גדליה באַס געענטפֿערט, גלעטנדיק זיך די באָרד. ― ער איז בײַ מיר אײנער, װאָס? איך פֿאָר, ברוך־השם, מיט זיבעצן פּאַרשױן; מע באַדאַרף אױסשטײן אַזאַ חבֿרה, קײן עין־הרע, איז אױך נישט קײן קלײניקײט, װי מײנט איך, רב שמואליק? איר זענט דאָך יאָ, װי זאָגט ער…

― אַװדאי, װאָס שמועסט מען דאָ? ― האָט אים שמואליק געענטפֿערט, װי אַ מענטש, װאָס איז געניט אין אַזעלכע זאַכן. ― איך מײן אָבער דאָס, װעגן מײַן יאָסעלען שמועס איך; למשל, װאָס קאָן ער האָבן דערפֿון, אַ שטײגער?

― װאָס הײסט האָבן? ― האָט אים גדליה געענטפֿערט, װידער פֿאַרפֿאָרנדיק אין אַ זײַט. ― האָבן צו האָבן איז דען גלײַך? אַמאָל מאַכט זיך, מע קומט אין אַ שטעטל און מע פֿאָרט אַװעק צוריק מיט װאָס מען איז געקומען, װי זאָגט ער, בגפּו יבֿוא בגפּו יצא, און אַמאָל מאַכט זיך פֿאַרקערט, מע כאַפּט דעם טאָטער. הכּלל, רב שמואליק, הוצאָות שלאָגט מען זיך אױס יאַקאָס; אָט־אַזױ־אָ דרײט מען זיך; איר פֿאַרשטײט אַן עסק? אײַך באַדאַרף מען דאָך נישט דערצײלן.

― יאָ, װאָס איז שײך. עס רעדט זיך אַזױ. ― מאַכט שמואליק. ― איך שמועס אָבער אַקעגן דעם, יעדער מענטש װיל דאָס װיסן, װוּ ער האַלט, צי עס טראָגט אים, צי נײן. איר פֿאַרשטײט?

― װאָס הײסט טראָגן? קאָן מען זאָגן אױף אַ חזן: עס לױנט, צי עס לױנט אים נישט? איך פֿרעג אײַך, רב שמואליק, איר זענט דאָך אַלײן עפּעס, װי זאָגט ער, נישט פֿון יענע חזנים. אַ חזן איז תּמיד װי אַ מילנער; כּל־זמן… איר פֿאַרשטײט? גאָרנישט, עס דרײט זיך.

― יאָ, טאַקע, איר זײַט, כ'לעבן, גערעכט; איך באַדאַרף דאָך מיר אָבער װיסן מײַנס, איר פֿאַרשטײט? עלעהײ איר זײַט דער קונה און איך בין דער סוחר; װאָס איז שײך, איר באָט־אָן אַ פּרײַז, און איך װעל מיך שױן איבערלײגן און באַטראַכטן אַקוראַט. איר פֿאַרשטײט?

― שײך זאָגן דערבײַ אַ פּרײַז? ― מאַכט גדליה, צענעמענדיק די הענט און שמײכלענדיק דערבײַ זײער אַנגענעם. ― עס װענדט זיך שױן אַ ביסל אין גליק און אַ ביסל אין דעם, אױב מע נעמט־אױס בײַם עולם. אונדזערע ייִדן, װײסט איר דען נישט, רב שמואליק? דעם געפֿעלט און יענעם נישט. אָט נאַט אײַך פּיצי: שױן, דאַכט זיך, פּיצי אַלײן, פֿונדעסטװעגן, לאָמיר האָבן די ברכות, װאָס עס מאַכט זיך אים… עט!

― ס'איז אױך אמת! איך מײן גאָרנישט אַזױ װײַט; איך װאָלט צופֿרידן געװען מיט האַלב, מיט אַ דריט־חלק פֿון פּיצין. לעולם איז דאָך מײַן יאָסעלע נישט מער, װי אַ קינד, װאָס איז שײך?

― אָ, איר זאָגט אַ קינד, רב שמואליק? בײַ אײַך קומט־אױס, אַז אַ קינד באַדאַרף נישט קײן זאַך; די זײַטיקע זאַכן זײַנען דאָ, פֿאַרשטײט איר מיך, צען מאָל אַזױ פֿיל, װי איר קאָנט זיך פֿאָרשטעלן.

― נײן, איך שמועס נישט פֿון דעם! ― זאָגט שמואליק, פֿילנדיק, אַז ער איז פֿאַרקראָכן קײן בױבעריק. ― איר האָב געװאָלט זאָגן גאָר אַן אַנדער זאָך.

― װאָס־זשע? איר מײנט אַװדאי די הנהגה זײַנע? מעגט איר מיר גלײבן, רב שמואליק, אַז…

― חלילה! ― שרײַט שמואליק. ― נישט דאָס מײן איך! איך רײד גאָר פֿון עפּעס אַנדערש!

― ע! לאָזט־זשע זיך דינען, מײַן ליבער ייִד. איך װיל אײַך אױספֿירן אַקעגן דעם טאַקע, װאָס איר אַלײן זאָגט דאָס… איך מײן אַקעגן קינדער…

אָט אַזױ האָט מען זיך געפּלױדערט בײדע ביז גאַנץ שפּעט אין דער נאַכט, און שמואליק האָט זיך געלײגט שלאָפֿן מיט גאָרנישט. אױף מאָרגן האָט גדליה באַס אָנגעהױבן אונטערטרײַבן יאָסעלען אין װעג אַרײַן ; ער האָט אים אונטערגעגעבן היץ און איז אים נאָכגעגאַנגען פֿוסטריט. יאָסעלע פֿון זײַן זײַט, כאָטש עס איז געװען זײער אַנגענעם צו פֿאַרברענגען מיט זײַנע ליבע און גוטע פֿרײַנט, נאָר עס האָט אים געצױגן אַהין, אין דער גרױסער, פֿרײַער װעלט אַרײַן. ער האָט געזען, אַז ס'איז פֿאַר אים קײן תּכלית נישט צו בלײַבן אין מאַזעפּעװקע, צו זײַן געבונדן און געצװוּנגען. זײַן ציל האָט ער נאָך נישט דערגרײכט; יענע שײנע מעשׂיות מיט יענע זיסע חלומות װעגן דעם „ייִנגעלע“, „בעל־הביתל“, „קאַנאַריק“ וכדומה אַזעלכע האָבן זיך אים װידער פֿאָרגעשטעלט מיט זײער גאַנצן גלאַנץ און מיט אַלע זײערע אַנטיקלעך, און עס האָט אים אַלץ געצױגן אַהין… ער האָט זיך נאָר אָפּגעבעטן בײַ גדליה בײַם אױף צװײ טעג, נישט מער, צו פֿאַרברענגען מיט זײַניקע, אָפּצוגעזעגענען זיך מיט זײַ פֿאַר זײַן אַװעקפֿאָרן אין אַזאַ װײַטער נסיעה אַרײַן.

― װען זשע, קלערט איר, זאָל ער קומען צוריק אַהײם? ― האָט שמואליק אינעם טאָג פֿון יאָסעלעס אַװעקפֿאָרן אַ פֿרעג געטאָן בײַ גדליה באַס, און עס האָט זיך געלאָזט הערן אין זײַן קול אַ מין ציטערניש, װי אַ מענטש, װאָס װיל װײנען.

― װאָס הײסט אַהײם? ― האָט אים דערױף גדליה באַס געענטפֿערט, װי זײַן שטײגער איז, אָפּקערעװענדיק אין אַ זײַט. ― אַ פּנים, מיר פֿאָרן דען ערגעץ אין אײן אָרט אַרײַן? מיר זײַנען דאָך װעלט־מענטשן: הײַנט זײַנען מיר דאָ, און מאָרגן דאָרטן, פּונקט װי די יריד־לײַט; מע װײס, צי מע װעט מאַכן גוט, צי נײן? גאָרנישט, מע פֿאָרט ― פֿאָרט מען זיך.

שמואליק האָט מיט אַ מאָל אָנגעװױרן דעם קוראַזש; ער איז יענעם טאָג געװען צערודערט, שטאַרק לא־עליכמדיק. דער געדאַנק: „װער איז אָט דער גדליה באַס, און װאָס איז מיט אים דער מער?“ ― איז שמואליקן געקומען אױפֿן קאָפּ שױן צו שפּעטלעך. דערצו האָט אים זלאַטע געפּיקט אין קאָפּ אַרײַן, באַװיזן אים, אַז ער איז, מישטײנס געזאָגט, אַ צאַפּ, נישט קײן טאַטע: אַ טאַטע זאָל זיך נישט צעפֿרעגן פֿריִער, װי בײַ לײַטן…

און יאָסעלע האָט זיך געקליבן אין װעג אַרײַן. עס איז געװאָרן בײַ שמואליק דעם חזן אין שטוב אַ סומאַטאָכע ― יאָסעלע פֿאָרט אַװעק! מע האָט אים צוגעגרײט עסנװאַרג אין װעג אַרײַן, אָנגעבאַקן קיכלעך, קאָרזשעס און צוקער־לעקעך. זינט יאָסעלע איז געקומען פֿון טעטרעװעץ איז צו אים די שטיפֿמאַמע גאָר איבערגעביטן געװאָרן; זי האָט אָנגעהױבן צו קוקן אױף אים מיט דרך־ארץ, און אַז זי איז געװאָרן גוט, איז שױן צו איר גוטסקײט נישט געװען קײן ברעג. דעם גאַנצן פֿרימאָרגן איז זי נישט אָפּגעטראָטן פֿונעם אױװן, אַלץ געקאָכט און געבאַקט, געבראָטן און געפּרעגלט, אַלץ יאָסעלען אין װעג אַרײַן. דאָס פּנים האָט איר געפֿלאַמט, דאָס טיכל האָט זי פֿאַרבונדן מיט די עקן אַרונטער און האָט אַלײן מיט אירע הענט אײַנגעפּאַקעװעט יאָסעלען דאָס פּעקל אין װעג אַרײַן. צוזעענדיק פֿון איר אַזױ פֿיל געטרײַשאַפֿט, האָט איר יאָסעלע מוחל געװען במחילה־גמורה אַלע יסורים, מיט די צרות, מיט די פּעטש, װאָס ער האָט פֿון איר אַמאָל געליטן. ער איז אין דער צײַט גרײט געװען אַרומנעמען זי, װי אַן אײגענע מאַמע. יאָסעלעס האַרץ איז פֿאַר זײַן אַװעקפֿאָרן, געװען װײך, אָפֿן און געטרײַ צו אַלעמען, עס האָט אים אױסגעװיזן יעדע זאַך יום־טובֿדיק. אַלע מענטשן מיט די גאַסן מיט די הײַזער האָבן אױסגעװיזן בײַ אים פֿײַן, ליכטיק און פֿרײלעך. מאַזעפּעװקע מיט אירע בלאָטיקע, פֿינצטערע געסלעך, מיט אירע פֿינצטערע, אײַנגעהױקערטע הײַזלעך און מיט אירע פֿאַרחושכטע, פֿאַרזאָרגטע לײַט, האָט אױסגעזען בײַ אים אין די אױגן טאַקע נאָר װי אַ גן־עדן, װוּ אַלצדינג בליט און שײַנט, װוּ אַלצדינג לעבט און פֿרײט זיך, און ער איז גרײט אַרומנעמען און אױסקושן יעדן באַזונדער. זײַנע געדאַנקען האָבן אים אַזױ געטראָגן, עס איז אים געװען אַזױ גרינג אױף דער נשמה, אַז עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, ער האָט פֿליגל; ער איז נישט געגאַנגען, נאָר ער האָט געטאַנצט ; ער האָט נישט געקוקט, נאָר געשײַנט און געלײַכט; ער האָט נישט גערעדט, נאָר געזונגען. הכּלל, יאָסעלע איז די גאַנצע צײַט אין מאַזעפּעװקע געװען אױפֿן הימל ― ער פֿאָרט! יאָסעלע האָט גענומען דאָס תּפֿילין־זעקעלע מיטן שטעקעלע און איז אַװעקגעגאַנגען אין בית־המדרש אַרײַן דאַװענען. נאָר פֿאַרבײַגײענדיק האָט ער זיך אַרײַנגעכאַפּט צו זלאַטען אין שטוב אַרײַן, בכדי צו געזעגענען זיך מיט אסתּרן.

קאַפּיטל 15.
װי יאָסעלע געזעגנט זיך מיט אסתּרן עטלעכע מאָל

אײן טאָג אַ ליכטיקן האָט אסתּר געהאַט אין איר לעבן, אַ גוטן, אַ גליקלעכן טאָג; דאָס איז געװען יענער טאָג, װען יאָסעלע האָט זיך געקליבן אין װעג אַרײַן. עס איז נאָך געװען גאָר פֿרי, בשעת יאָסעלע איז מיטן תּפֿילין־זעקל אונטערן אָרעם אַרײַנגעקומען צו זלאַטען אין שטוב אַרײַן זיך געזעגענען. זלאַטע איז געװען אין קלײט, די קינדער מנשה און אפֿרים זײַנען נאָך געשלאָפֿן; אין שטוב איז געװען נאָר אײן אסתּר. זי איז געשטאַנען בײַם פּריפּעטשיק, צעלײגט אַ פֿײַער און געקאָכט ציקאָריע אױף אָנבײַסן. דערזעענדיק יאָסעלען, האָט זי אַראָפּגעלאָזט די אַרבל, װאָס זײַנען איר געװען פֿאַרקאַטשעט ביז די עלנבױגנס, אַרױסבאַװײַזנדיק אירע שײנע, װײַסע הענט, און דאָס פּנים איז איר געװען פֿאַרפֿלאַמט פֿונעם פֿײַער. די האָר זײַנען איר געװען צעפֿלאָכטן, צעװאַרפֿן אױף די אַקסלען און װי עס איז צונױפֿגענומען פֿון אונטן און אונטערגעשטעקט מיט אַ האָרנאָדל, און דאָס האָט איר צוגעגעבן נאָך מער חן. דאָס װײַסע פֿאַרטעכל האָט אױף איר געשעמערירט, צוגעבנדיק נאָך מער ליכטיקײט צו איר ליכטיק שײַנענדיק פּנים. די הענט האָט זי צונױפֿגעלײגט אױפֿן האַרצן, און קוקנדיק אַזױ פֿאַרטראַכט אױפֿן פֿײַער, האָט זי אױסגעהערט יאָסעלעס רײד, װאָס ער האָט גערעדט איבער איר גאָר אָן אױפֿהער. אָנגעהױבן האָט ער פֿון דעם, װאָס ער פֿאָרט אַװעק אין אַזאַ װײַטן װעג אַרײַן, ער װעט זיך דאָס אָנזען אַ װעלט ― טאַטעניו! ער װעט זײַן אומעטום: אין מאַקאַרעװקע, אין קאַפּשערעװ, אין גנילאָפּיאַטעװקע, אין גלופּסק, אין דנעפּרעװעץ און אין טונעיאַדעװקע ― און װוּ נישט? גדליה באַס זאָגט אים צו, אַז ער װעט מיט אים זײַן אין כמעלניצק און אין גאָנטאָיאַרסק אױך, אים װײַזן דאָס טעאַטער דאָרטן, װוּ פּיציס טענאָר איז הײַנט משורר, דאָס הײסט, ער זינגט אַלע נאַכט אין טעאַטער, און מע זאָגט, ער איז דאָרטן גליקלעך, װי די גאַנצע װעלט: ער שיקט איבער זײַן טאַטן געלט אָן אַ שיעור. זײַן טאַטע איז חזן אין דער מאַקאַרעװקער קצבֿישער קלױז, אַן עני־ואבֿיון געװען, און הײַנט, זינט זײַן זון איז אַזױ גרױס און געהױבן געװאָרן, איז אים גוט װי די װעלט… יאָסעלע האָט געזאָגט, װען גאָט העלפֿט אים כאָטש נאָר האַלב װי פּיציס טענאָר, כאָטש אַ צענט־חלק, װאָלט ער נישקשה, באַװאָרנט זײַן טאַטן אױף די עלטערע יאָרן און נישט געלאָזט אים, ער זאַל זיך אײַנרײַסן דאָס געזונט בײַם עמוד אײנער אַלײן: גענוג געהאָרעװעט; ער מעג זיך שױן אָפּרוען, כ'לעבן“.

בײַ די װערטער האָט זיך יאָסעלע שטאַרק צעהיצט; די אױגן האָבן אים געברענט, דאָס פּנים האָט אים געשײַנט. יאָסעלע איז געװען נאָך גאָר אַ קינד, קאָן מען זאָגן, אַ ייִנגל פֿון אַ יאָר זיבעצן, נישט מער, נאָר אַ גרױס ייִנגל, אײנער פֿון די ייִדישע ייִנגלעך, װאָס װאַקסן אױס און װערן צײַטיק פֿאַר דער צײַט, פֿאַרטיקע ייִדעלעך. אַ דאַנק די צרות, װאָס ער האָט געטראָגן פֿון קלײנװײַז־אױף, האָט זיך יאָסעלע אױסגעאַרבעט, געװאָרן אַ קלײן פֿאַרטיק ייִדל, געגאַנגען װי אַן אַלטער, גערעדט װי אַ בר־דעת, געפֿירט זיך װי אַ ייִד. צוהערנדיק זײַנע רײד, האָט זיך אסתּר געחידושט אױף אים: עס האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז ער איז עלטער געװאָרן נישט מיט דרײַ יאָר, נאָר מיט צען יאָר, און קוקנדיק אױף אים, אױף זײַן „אָסאָבע“, האָט זי זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, זי זאָל זיך נישט צעלאַכן. אסתּר איז עלטער געװען פֿון אים מיט אַ יאָר אָנדערהאַלבן און האָט תּמיד געקוקט אױף אים, און אױך איצט, װי אױף אַ קינד, אַ ייִנגל. דערהערנדיק פֿון אים אַזעלכע װערטער האָט זי אים גענומען באַטראַכטן און האָט אים געלאָזט רײדן, נישט איבערשלאָגנדיק אים, ביז ער װעט נישט אױסלאָזן ביזן סוף. און יאָסעלע האָט גערעדט גאָר אָן אַן אױפֿהער, װאָס װײַטער אַלץ מיט מער היץ, פֿאָרגעלײגט גאָלדענע פּלענער און געקערט די װעלט. אַז יאָסעלע האָט זיך אָפּגעשטעלט אױף אַ מינוט, האָט אים אסתּר אַ זאָג געטאָן מיט זײער אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע:

― זע־נאָר, זאָלסט נאָכדעם נישט פֿאַרגעסן, װאָס דו זאָגסט אַצינד, אַזױ װי זלמן־הערש, מײַן מומע ברײַנעס עלטערער זון, געדענקסט אים? פֿריִער, בשעת ער האָט באַדאַרפֿט אַװעקפֿאָרן קײן בראָד, האָט ער איר צוגעזאָגט גאָלדענע בערג, און װיבאַלד ער איז געקומען אױפֿן אָרט, האָט ער געשיקט עפּעס צװײ בריװלעך, און נאָכדעם האָט ער אױפֿגעהערט צו שרײַבן ביז הײַנטיקן טאָג. איך זאָג עס אַקעגן דעם, װאָס צוזאָגן איז קײן מלאָכה נישט… פֿון די דאָזיקע װערטער האָט מען געקאָנט אַרױסזען, אַז אסתּר איז אױך נישט שטאַרק צופֿרידן געװען פֿון יאָסעלעס אַװעקפֿאָרן; עפּעס איז איר דאָס האַרץ נישט גרינג געװען. אים האָבן די עטלעכע װערטער, אַ פּנים, גוט דערלאַנגט; ער האָט זיך נאָך מער צעהיצט און געזאָגט:

― דו גלײַכסט מיך, אסתּר, צו יענעם שאַרלאַטאַן, צו זלמן־הערשן? זלמן־הערש איז פֿון תּמיד אָן געװען אַ שײגעץ, אַן עזות־פּנים. עס איז נישט געװען דער טאָג, מע זאָל אים נישט קאַטעװען פֿאַר זײַנע מיאוסע תּנועות… װאָס גלײַכסטו מיך צו אים? ― האָב קײן מורא נישט, איך װעל מײַן טאַטן נישט פֿאַרגעסן קײנמאָל. איך װעל זײַן דאָרט, און מײַן נשמה װעט זײַן דאָ, בײַ מײַנע ליבע און געטרײַע. איך װעל שיקן אָפֿטע בריװלעך. איך װעל דיר שרײַבן, אסתּר, אַלע װאָך. װעסט מיר ענטפֿערן?

אסתּר האָט געפֿילט, אַז עס ברענט איר דאָס פּנים, און האָט אַראָפּגעלאָזט די אױגן. שפּעטער, אַז זײערע אױגן האָבן זיך באַגעגנט, האָבן זײ זיך בײדע גאַנץ גוט פֿאַרשטאַנען, שױן פֿאַרשפּאָרט איבעריקע רײד. זײ האָבן נישט באַדאַרפֿט פֿרעגן אײנס בײַם אַנדערן קײן הסכּמה. קײן ראָמאַנען האָבן זײ בײדע נישט געלײענט. זײ האָבן נישט געװוּסט, װיִאַזױ מען איז זיך נוהג אין אַזעלכע ענינים, און האָבן דאָס נישט באַדאַרפֿט װיסן: די נאַטור װײס נישט פֿון קײן ראָמאַנען. יאָסעלע מיט אסתּרן זײַנען פֿון קינדװײַז אָן געװען אינאײנעם, און עס װאָלט זײ בײדן אַ גרױס חידוש געװען, װען זײ זאָלן זיך באַדאַרפֿן צעשײדן אױף תּמיד, אױף אײביק. ביז אַהער האָבן זײ דעם דאָזיקן געדאַנק געטראָגן בײַ זיך אין האַרצן פֿאַרבאָרגן; אַצינד, אַז עם האָט זיך געמאַכט, אַז זײ האָבן זיך אױסגערעדט, נישט מיטן מױל, נאָר מיט די אױגן, מיטן קוק, איז דאָס שױן פֿאַר זײ בײדע קײן סוד נישט געװען, נאָר רײדן װעגן דעם איז פֿאַר זײ פֿונדעסטװעגן געװען אַן איבעריקע זאַך, און טאַקע נישט אַזױ גרינג אױך. נישקשה, עס איז געװען צװישן זײ װי אָפּגערעדט: חתן־כּלה, װאָס איז דאָ פֿאַראַן װאָס צו שמועסן? זײ זײַנען נאָך בײדע יונגע קינדער. יאָסעלע װעט פֿריִער אַרױספֿאָרן אױף דער װעלט; נאָכדעם װעט ער קומען, װעט ער… װעט זי… עס װעט שױן זײַן רעכט!

― נו, דערװײַל לאָמיר זיך, אסתּר, געזעגענען. ― האָט יאָסעלע אַ זאָג געטאָן, אױסציִענדיק אסתּרן זײַן האַנט, װי אַ מענטש, װאָס קומט אָן פֿון אַ גרױסער שטאָט און װײס די דאָרטיקע מינהגים. ― זײַ געזונט, אסתּר!

― פֿאָר געזונטערהײט! ― האָט אים אסתּר געענטפֿערט, אױסציִענדיק אים איר האַנט דאָס ערשטע מאָל אױף איר לעבן. אסתּר האָט געפֿילט, װי יאָסעלע קװעטשט איר די האַנט שטאַרק, שטאַרק און האָט איר האַנט בײַ אים נישט אַרױסגענומען. װער װײס נישט דעם טעם פֿון אַזאַ מין האַנט־קװעטשן? װער װײס נישט דעם פּשט פֿון אַזאַ מין שלום־עליכם אָפּנעמען?… יאָסעלע מיט אסתּרן זײַנען געװען אױפֿן זיבעטן הימל. זײ האָבן זיך בײדע אױף אַ מינוט פֿאַרגעסן און זײַנען געװען איבערגעגעבן אײנס דעם אַנדערן מיטן גאַנצן לעבן. זײערע אױגן האָבן זיך נאָך אַ מאָל באַגעגנט און גערעדט צװישן זיך אױף זײער שפּראַך, אױף שטום־לשון, אױף יענעם לשון, װאָס איז באַקאַנט אַלע יונגע מענטשן אין דער מינוט, װען עס הײבט זיך אָן בײַ זײ אין האַרצן זײער װעסנעצײַט, די גליקלעכסטע צײַט פֿון דער ערשטער װאַרעמער, אמתער געטלעכער ליבע…

שטײענדיק אױף דער שװעל, האָט זיך יאָסעלע נאָך אַ מאָל אומגעקערט מיטן פּנים צו אסתּרן און האָט איר געזאָגט נאָך אַ מאָל „זײַ געזונט“. אסתּר האָט אים געענטפֿערט „פֿאָר געזונט“, און יאָסעלע זאָגט װידער אַ מאָל „זײַ געזונט“, און װיל שױן אָנהײבן אַרױסצוגײן; פּלוצעם קומט אָן זלאַטע פֿון הינטער זײַנע פּלײצעס און מאַכט אַזױ: ― שאַ־שאַ, קוק אים אָן! װאָס פֿאַר אַ „זײַ געזונט“ אַזױ פֿרי? האַר אױס אַ קאַפּעלע, ביז לײזער בעל־עגלה װעט זיך אַמאָל אױסקראַצן קומען מיט זײַנע דרײַ פּגירות, װעסטו זיך נאָך קאָנען אָפּגעזעגענען זעקס מאָל. גײ נאָר, יאָסעלע, דאַװן־אָפּ און קום צו אונדז אױף אָנבײַסן. דעם לעצטן װאַרמעס באַדאַרפֿסטו עסן בײַ אונדז; דאָס װעט דיר זאָגן יעדער מענטש מיט יושר, אַז עס באַדאַרף אַזױ צו זײַן! הערסטו, אסתּר? האָט מיר פֿרומע־בלומע געבראַכט אין קלײט אַרײַן פֿיש, װאָס זאָל איך דיר זאָגן?! גײ דערװײַל אַרױס אין קלײט אַרײַן, איך האָב דאָרט געלאָזט דאָס משרתל אַלײן. די פּדיונות זײַנען, ברוך־השם, אַזױ גרױס, כאָטש נעם פֿאַרשליס די קראָם. שׂונאי ציון, צו אַלדי גוטע יאָר! זיץ אױס אַזאַ טאָג און פּרעגל זיך אױף דער זון, טאָמער װײסטו װאָס? געדענק זשע, יאָסעלע, אױף װאַרמעס, למען־השם, אױף װאַרמעס! דעם טאַטן מיט דער מומע װעל איך רופֿן אַלײן: ס'איז ראָש־חודש, אַ האַלבער יום־טובֿ. זײ מעגן קומען.

יענער טאָג, קאָן מען זאָגן, איז געװען דער בעסטער, דער ליכטיקסטער, דער גליקלעכסטער טאָג אין אסתּרס לעבן. אױף אַלץ איז אַ צײַט: עס קומט אַ צײַט אױך אױף דעם אײנציקן בלימעלע, װאָס װאַקסט אין װאַלד ערגעץ אין אַ װינקעלע, פֿאַרװאָרפֿן, פֿאַרשטעלט, עלנט און װיסט. עס קומט אױפֿן עלנטן בלימעלע די גוטע צײַט. עס קוקט־אַראָפּ אױף דעם אײן שטראַל פֿון דער ליכטיקער זון. דאָס אױפֿגעלעבטע, דערפֿרישטע בלימעלע הײבט־אױף דאָס קעפּל אױף אַ מינוט, צעלאָזט די בלעטעלעך, שײַנט און בליט, קוקט אין לױטערן הימל אַרײַן און גיט אָפּ אַ ליבלעכן גרוס דער מילדער נאַטור, װאָס האָט נישט פֿאַרגעסן אין איר אױך, עלנטע, אָרעמע בלום…

קאַפּיטל 16.
ער פֿאָרט אַװעק און פֿאַרגעסט דעם „זײַ געזונט“

װי אַ ליכטיקער שטערן, װאָס פֿליט דורך אױף דעם טונקעלן הימל, טוט אַ בלישטשע אין די אױגן, לאָזט איבער נאָך זיך אַ לאַנגן ליכטיקן פּאַס און װערט פֿאַרשװוּנדן, אַזױ איז אױך יאָסעלע סאָלאָװײ אין דער ייִדישער מוזיקאַלישער, דאָס הײסט, חזנישער װעלט. אָט איז ער געקומען אין אַ שטאָט אַרײַן, געמאַכט אַ רעש צװישן די ייִדן, זיך באַװיזן און פֿאַרחידושט, פֿאַרכּישופֿט דעם עולם מיט זײַן װוּנדערלעך משונה־זיס קול, מיט זײַן געטלעך דאַװענען און זינגען, ― און אָט איז ער פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, איבערלאָזנדיק די שטאָט פֿאַרגאַפֿט און פֿאַרװוּנדערט, זײ זאָלן רײדן פֿון אים, דערצײלן חידושים, אײַנלײגן נאָך אים די װעלט און געדענקען אים מיט זײַן דאַװענען װײַל זײ װעלן לעבן. נאָך אײדער ער איז געקומען צו פֿאָרן ערגעץ אין אַ שטאָט אַרײַן, פֿלעגט שױן װערן, מיט אַ װאָך פֿריִער, אַ רעש: „ער פֿאָרט! יאָסעלע סאָלאָװײ פֿאָרט צו אונדז אױף שבת!“ און אַז יאָסעלע סאָלאָװײ איז געקומען, איז געװאָרן אין שטאָט ערד־טרעטעניש ― אַלע האָבן געװאָלט הערן דעם מאַזעפּעװקער סאָלאָװײ. צום מײנסטן פֿלעגט יאָסעלע סאָלאָװײ דאַװענען אױף בילעטן, װעלכע דער עולם האָט צעכאַפּט, נאָר פֿריִער אײדער מע האָט זיך אומגעקוקט. מער װי אײן שבת האָט יאָסעלע סאָלאָװײ נישט פֿאַרבראַכט אין קײן שטאָט, מע זאָל אים אַפֿילו אָפּגילטן, מחמת שטעט איז דאָ אַ סך, און מע דאַרף זײַן אומעטום. ערשט נאָך זײַן אַװעקפֿאָרן פֿלעגט אָנהײבן צו קאָכן מיט אים די שטאָט, אײנער האָט איבערגעגעבן דעם אַנדערן זײַנע געפֿילן מיט גרױס התפּעלות: „װאָס זאָגט איר עפּעס אױפֿן סאָלאָװײ?!… װאָס זאָגט איר אױף זײַן שטימע?… האָט איר אים כאָטש אָנגעקוקט רעכט אין פּנים אַרײַן?… װאָס זאָגט איר אױף זײַנע משוררים?… נו, מאַזעפּעװקע! ננו, סאָלאָװײטשיקל!“… עס האָבן זיך געפֿונען אַזעלכע ליבהאָבער, װאָס זײַנען אים נאָכגעפֿאָרן אין דער אַנדערער שטאָט אַרײַן, בכדי זײ זאָלן אים קאָנען האָרכן נאָך אַ מאָל. אױף דער גאַס, אַז יאָסעלע האָט זיך באַװיזן, זײַנען אים נאָכגעלאָפֿן אַ גאַנצע כאָפּטע ייִנגלעך, װײַסע־חבֿרהניקעס, מיט אַ געשרײ: „דער סאָלאָװײ! דער סאָלאָװײ!“ און נישט נאָר קלײנע קינדער, נאָר אױך ייִדן מיט בערד האָבן זיך אָפּגעשטעלט אַ קוק טאָן אױפֿן מאַזעפּעװקער סאָלאָװײ. דאַכט זיך, װאָס איז געװען צו זען דאָרטן. אַ בחורל פֿון אַ יאָר זעכצן־זיבעצן, מיט רױטע בעקלעך און מיט צוגעגלעטע פּאותלעך, מיט אַ לאַנג קאַפּאָטקעלע, ביז דער ערד, און מיט אַ האָזן־קאַפּעליושל ― אָט דאָס איז אינגאַנצן געװען יאָסעלע סאָלאָװײ; נאָר זײַן נאָמען איז געװען אַזױ גרױס, זײַן קול איז געװען אַזױ װוּנדערלעך, זײַן דאַװענען איז געװען אַזױ געטלעך־זיס, אַז זײַן פּנים האָט אױסגעװיזן מיט אַ באַזונדער חן, און אַ זכיה איז געװען װער עס האָט אים אָנגעקוקט.

װי פֿון יעדן גרױסן מענטשן, האָט מען זיך אָנדערצײלט פֿון יאָסעלע סאָלאָװײ מעשׂיות גענוג, און עס זײַנען געגאַנגען צװישן ייִדן לעגענדעס װעגן אים אָן אַ שיעור. למשל, מע האָט דערצײלט, אַז ער טראָגט בײַ זיך אין האַלדז אַזאַ מין אינסטרומענט, אַ האַרמאָנקעלע אָדער אַ פֿײַפֿעלע, מיט װעלכן ער מאַכט אַזעלכע קונצן; און עס קאָן גאָר אַנדערש נישט זײַן, דען אַזױ צו זינגען איז גאָרנישט קײן מענטשלעכער כּוח. אַנדערע האָבן דערצײלט, אַז ס'איז נישט קײן האַרמאָנקעלע, נישט קײן פֿײַפֿעלע, נאָר אַזאַ האַלדז פֿון געבױרן־אָן, װאָרעם בשעת ער איז נאָך געװען אַ קינד בײַ דער מאַמע אױף די הענט, האָט ער זיך אײנמאָל אַזױ צעזונגען, אַז מע האָט פֿאַר אים מורא געהאַט און אָפּגעפֿירט אים צום רבין; דער רבי האָט אים אַ קוק געטאָן אין האַלדז אַרײַן און האָט אים געבענטשט, ער זאָל אַזױ נושׂא־חן זײַן בײַ דער װעלט, װי ער האָט נושׂא־חן געװען בײַ אים אין די אױגן. אױך האָט מען דערצײלט, אַז יאָסעלע עסט נישט קײן שום זאַך: קײן ברױט, קײן פֿלײש און קײן פּירות, אַחוץ הײסע מילך מיט גאָגל־מאָגלס ― און פֿון דעם לעבט ער; ער טרינקט אױס אַ שאָק אײער יעדן טאָג און דערפֿאַר איז אים דאָס קול אַזױ רײן און געלײַטערט. „פֿרום איז ער, ― אַזױ האָט מען געזאָגט אױף אים ― װי די װעלט, און לערנט אױסגעצײכנט“. כאָטש קײנער האָט אים נישט פֿאַרהערט, נאָר מע האָט געקאָנט אַרױסזען נאָך זײַן פּנים, אַז ער באַדאַרף זײַן אַן אײדל קינד; „שײן איז ער ― אַזױ האָט די װעלט געשמועסט ― אַזױ, אַז ס'איז אים נישט אין פּנים אַרײַנצוקוקן. פּריצים, שׂררות, גראַפֿן און קניאַזן פֿלעגן זיך שפּיגלען אין זײַן ליכטיקער צורה“.

די אַלע מעשׂיות האָבן, געװײנלעך, געגרײכט ביז מאַזעפּעװקע און זײַנען געװען פֿאַר שמואליקן, פֿאַר זלאַטען און פֿאַר אסתּרן אַ גוטער באַלזאַם, אַ רפֿואה צו זײערע יסורים, װאָס זײ האָבן געהאַט פֿון אים: עס איז געװען אָפּגערעדט, אַז אױף סוכּות זאָל ער קומען אַהײם זיך אָפּרוען אַ ביסל און פֿאָרן װײַטער; צום סוף איז אַװעקגעגאַנגען אי סוכּות, אי פּסח, אי שבֿועות ― און יאָסעלע איז נישטאָ; עס איז אַװעקגעגאַנגען נאָך אַ סוכּות ― און יאָסעלע איז נישטאָ; עס איז אַװעקגעגאַנגען נאָך אַ סוכּות ― און יאָסעלע איז אַלץ נישטאָ! ער שרײַבט: „אָט קום איך, אָט קום איך“ ― און קומט נישט. מע זאָל װיסן װוּ אים צו געפֿינען, װאָלט מען אים געשריבן, זיך דורכגעפֿאָרן צו אים; אָבער אַז ער פֿליט אַרום איבער דער װעלט, הײַנט דאָ, מאָרגן דאָרט ― גײ זוך אים. אַ שטיקל גליק, װאָס ער שרײַבט כאָטש בריװלעך. שפּעטער האָט זיך אָבער דאָס גליק אױך אױסגעלאָזט; דאָס ערשטע האַלבע יאָר האָבן זײ געהאַט פֿון אים גוטע פֿרײלעכע בריװלעך; תּחילת גאַנץ אָפֿטלעך, און נאָכדעם װאָס װײַטער שױן נישט אַזױ אָפֿט, װי פֿריִער. נאָר דאָך האָבן זײ געהאַט פֿון אים גוטע ידיעות, אַז ער פֿאָרט אַרום איבער דער װעלט, ער מאַכט אַ רעש, געפֿעלט דעם עולם, מאַכט געלט און פֿאָרט װײַטער. שמואליק האָט עטלעכע מאָל מקבל געװען פֿון יאָסעלען אַ פּאַקעט מיט גראָבע עטלעכע קערבלעך, און מאַזעפּעװקע איז געגאַנגען מיט דעם כאָדאָראָם. „װאָס זאָגט איר אױף אונדזער שמואליק דעם חזן? זײַן יאָסעלע שיקט אים איבער אַהערצו געלט גוזמאָות! ער װעט װערן אַ נגיד אױף דער עלטער!“… שפּעטער, אױפֿן אַנדערן יאָר, האָט יאָסעלע אױפֿגעהערט נישט נאָר געלט צו שיקן, נאָר אַפֿילו אַזױ אַ בריװל פֿלעגט ער צושיקן אײן מאָל אין דרײַ חדשים. אי דאָס ― עטלעכע שורות: „ראשית קום איך דיר מעלדן, אַז איך בין, ברוך־השם, אין בעסטן געזונט, גיב גאָט דאָס נעמלעכע פֿון אײַך צו הערן אָמן־סלה!“… און װײַטער כּמעט גאָרנישט. נאָר שפּעטער האָבן זיך די דאָזיקע בריװלעך אױך אױסגעלאָזט, און יאָסעלע איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, פֿאַרפֿאַלן, װי אין װאַסער אַרײַן. נישטאָ יאָסעלע! שמואליק דער חזן נעבעך איז אַראָפּגעפֿאַלן מיט אַ מאָל פֿונעם הימל אױף דער ערד. ער האָט געקלאָגט אױף זײַן טײַערן זון, זײַן אױג אין קאָפּ, זײַן שטיצע אױף די עלטערע יאָרן ― פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט איז ער געװאָרן! ער איז אַרומגעגאַנגען אָן אַ קאָפּ, גאָרנישט װיסנדיק װאָס מע טוט אַצינד „און װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?“ גענוג װאָס דער אומגליק איז אַזױ גרױס, איז דער בזיון נאָך גרעסער. שמואליק האָט זיך נישט אײן מאָל אױסגערעדט זײַן ביטער האַרץ פֿאַר זײַן גוטן פֿרײַנט, זלאַטע די צעלניקערין, זיך געהאַלטן מיט איר אַן עצה, „װאָס טוט מען און װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?“ נאָר װאָס פֿאַר אַן עצה האָט אים געקאָנט געבן זלאָטע. אַ ייִדענע און אַן אַלמנה דערצו? זי האָט, װי געװײנלעך, אינגאַנצן אַרױפֿגעװאָרפֿן די שולד אױף אים, געזײפֿט אים, װי אַלע מאָל, זאָגנדיק, אַז װען זי זאָל זײַן אַ טאַטע, װאָלט זי זיך אַנדערש נוהג געװען מיט איר קינד, און װען זעלדע, עליה־השלום, זאָל אַצינד לעבן, װאָלט אַלצדינג געװען גאָר אַנדערש!… די אַלע שמועסן צװישן שמואליקן מיט זלאַטען זײַנען פֿאָרגעקומען פֿאַר אסתּרן, און עס האָט זי נעבעך גוט געקרענקט, נישט קאָנענדיק אַרױסזאָגן פֿאַר קײנעם אירע פֿאַרבאָרגענע יסורים מיט איר האַרצװײטיק.

שװאַרצע װאָלקנס האָבן זיך אָנגערוקט אױף אסתּרס לױטערן הימל, און די װעלט, װאָס איז איר אױף אַ מינוט געװען ליכטיק און ליב, איז איר װידער געװאָרן פֿאַרחושכט און פֿאַרװיסט, נאָך ערגער װי פֿריִער. פֿריִער איז זיך אסתּר געװעזן אין איר ספֿערע, צװישן איריקע, װי דאָס קלײנע באַשעפֿענישל אין דעם אײעלע, גאָרנישט װיסנדיק װאָס אױף יענער זײַט טוט זיך. אסתּר װאָלט זיך געװיס געקריגן איר גלײַכן, איר אמתן זיװג, זי װאָלט חתונה געהאַט אין אַ מזלדיקער שעה; צי זי װאָלט געלעבט גליקלעך, צי אפֿשר נישט אַזױ גליקלעך, נאָר קײן טענות װאָלט זי נישט געהאַט צו קײנעם, אַזױ װי אַלע אַנדערע מאַזעפּעװקער מײדלעך. אַצינד אָבער, אַז איר האַרץ האָט פֿאַרזוכט יענעם הײליקן געפֿיל, אַצינד, אַז זי האָט זיך אױף אַ מינוט גערעכנט אַזױ גליקלעך מיט איר יאָסעלען, מיט איר חתן, װאָס קײנער האָט בײַ איר נישט געװוּסט און אױף װעלכן זי האָט אַרױסגעקוקט אַזאַ צײַט, ― אַצינד באַדאַרף זי זיך אָפּגעזעגענען מיט דעם געדאַנק און נאָך באַגראָבן זיך, באַהאַלטן זיך, טראָגן די צרות אינעװײניק! אסתּר האָט בײַ זיך לאַנג נישט געקאָנט פּועלן, אַז יאָסעלע זאָל אַזעלכעס טאָן ― אַװעקװאַרפֿן, פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט, פֿאַרגעסן אױף אײביק! סטײַטש, סטײַטש! ער זאָל אַזעלכעס טאָן? װוּ זײַנען זײַנע רײד? װוּ איז זײַן געטרײַשאַפֿט צום טאַטן? װוּ זײַנען אַלע זײַנע שבֿועות און צוזאָגעכצן? „אַז יאָסעלע קאָן אַזעלכעס טאָן, ― אַזױ האָט אסתּר געזאָגט צו זיך אַלײן ― איז שױן עק װעלט!“ נאָר דאָס, װאָס אסתּר האָט געליטן אַצינד, איז נאָך געװען גאָלד אַקעגן דעם, װאָס ס'איז איר פֿאָרגעשטאַנען װײַטער אין איר לעבן…

קאַפּיטל 17.
יאָסעלע סאָלאָװײ איז מרעיש־עולם און װערט אַ חבֿרה־מאַן

צװײערלײ מינים נע־ונד איז פֿאַראַן אױף דער װעלט: אײנעם טראָגן די צרות זײַנע, רײַסן אים אָפּ פֿון דער הײם, פֿון זײַנע ליבע, פֿאַרװאָגלען אים, און אײנעם איז דאָס נע־ונד זײַנס אָנגענעם, און מחמת גרױס פֿאַרגעניגן פֿאַרדרײט עס און פֿאַרשיכּורט אים דעם קאַפּ, און ער װערט געפּלעפֿט. אָט אַזאַ מין נע־ונד איז געװען אונדזער יאָסעלע. אַרומפֿאָרנדיק פֿון אײן שטאָט אין דער אַנדערער, האָט ער אַלײן נישט געװוּסט, װוּ ער איז אין דער װעלט. יאָסעלע האָט נישט באַדאַרפֿט טראָגן אױפֿן קאָפּ קײן שום דאגות, װוּהין צו פֿאָרן און װיִאַזױ צו פֿאָרן. דאָס איז שױן געװען נישט זײַן זאַך; דערױף איז געװען אַ גדליה באַס, װאָס האָט אים שױן אַלײן פֿאַרזאָרגט מיט אַלצדינג, װי אַן אײגענער טאַטע. גדליה באַס האָט נאָר געטראָגן דעם נאָמען „באַס“ פֿון אַמאָל; נאָר זינט ער האָט אָנגעהױבן אַרױספֿאָרן אױף דער װעלט מיט יאָסעלע סאָלאָװײ, האָט ער דעם באַס פֿאַרבױגן אין אַ זײַט און האָט זיך גענומען צו אַנדערע מלאָכות: פּאָרן פֿון אײן שטאָט אין דער אַנדערער ― „באַשטעלן שבתים“. בשעת יאָסעלע סאָלאָװײ האָט אין אַ שטאָט ערגעץ געדאַװנט שבת, איז שױן גדליה באַס געװען אין דער אַנדערער שטאָט, זיך געדונגען דאָרטן מיט די גבאָים ביזן בײן אַרײַן, באַשטעלט פֿאַר יאָסעלען אַ שבת, אָפּגענומען די עטלעכע קערבלעך פֿריִער, און אַז יאָסעלע איז אָנגעקומען, איז גדליה אַװעקגעפֿאָרן אין דער דריטער שטאָט באַשטעלן אַ שבת, און אַזױ װײַטער און װײַטער. גדליה איז געװען אַ געניטער אין דעם ענין. יאָסעלע האָט זיך, נישקשה, געמעגט פֿאַרלאָזן אױף אים מיט אַלצדינג; ער האָט שױן אַלײן געפֿירט דאָס גאַנצע רעדל, געדונגען משוררים, געפֿירט די הוצאה, אַלײן זיך גערעכנט אומעטום ― אַלץ אַלײן. יאָסעלעס עסק איז געװען נאָר קומען, אָפּדאַװענען אַ שבת און פֿאָרן װײַטער. בײַ גדליהן איז יאָסעלע געװען פֿאַררעכנט, װי אַן אײגן קינד. ער האָט אים אָפּגעהיט, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג. עס איז יאָסעלען געװען בײַ אים, אָן עין־הרע, גאַנץ גוט, ― אַזױ האָט יאָסעלע די ערשטע צײַט אַלײן געשריבן צו זײַנע ליבע און געטרײַע. די גוטסקײט זײַנע האָט אָבער יאָסעלע דעמאָלט אַלײן נישט פֿאַרשטאַנען. די חבֿרה משוררים, באַדאַרף מען װיסן, זײַנען אַ גוטע חבֿרה. צום מײנסטן איז דאָס לעבעדיקע, פֿרײלעכע יונגען, נאָר־װאָס באַפֿרײַטע פֿונעם ענגן פֿינצטערן חדר און פֿונעם ביטערן רבינס קאַנטשיק אָדער פֿונעם בעל־הביתס רשות. אַרױספֿאָרנדיק אױף דער גרױסער פֿרײַער װעלט, זײַנען די דאָזיקע חבֿרה־לײַט, װי די װילדע לאָשיקלעך; זײ װײסן נישט, װאָס זײ זאָלן טאָז פֿריִער. דאָס זײַנען צום מײנסטן אַזעלכע ייִנגלעך, װאָס זײַנען ביז אַהער זשעדנע געװען אַ שטיקל ברױט, געװען תּלמוד־תּורהניקעס, שנײַדער־ייִנגלעך אָדער משרתימלעך. װער זײ זאָלן נישט זײן, גײט מען זיך באַלד צונױף אַלע אינאײנעם, און עס װערט בײַ זײ יד־אַחת, אײן דעה, אײן שיסל, און אַ לעבן װי אין גן־עדן. פֿון ייִדישקײט, געװײנלעך, װערט מען פּטור, מע טוט װאָס דאָס האַרץ גלוסט. קומענדיק אין אַ שטאָט, נעמט מען זיך באַלד צום עסן; דאָס עסן איז בײַ זײ טײַערער פֿון אַלץ אױף דער װעלט: װי הונגעריקע װעלף, װי הײשעריקן, באַפֿאַלט מען דעם בעל־הבית פֿון דער אַכסניא און מע גיט אים צו לײזן געלט. אין אַ פֿרײַער צײַט גײט מען אַרום איבער דער שטאָט, מע רױכערט ציגאַרעטן, מע שטיפֿט און מע אַרבעט ― הכּלל, עס איז חי־געלעבט!

בשעת יאָסעלע איז געװען בײַ מיצין אין טעטרעװעץ, האָט ער נאָך פֿאָרט געהאַט אױף זיך אַן עול און איז געװען פֿאַרנומען מיטן זינגען; דערצו האָבן אים אונטערגעהאַלטן די בריװלעך פֿונעם טאַטן, װאָס פֿלעגט אים אָפֿטלעך דערמאָנען, אַז מע באַדאַרף זײַן אַ ייִד, נישט פֿאַרגעסן חס־ושלום לײגן תּפֿילין אַלע טאָג, אָפּהיטן אַלע דינים, נישט אין זינען האָבן קײן נאַרישקײטן און געדענקען, אַז ער איז נישט גלײַך צו אַלע אַנדערע משוררים, אַז ער איז אַ טאַטנס אַ קינד… די דאָזיקע בריװלעך, װאָס יאָסעלע פֿלעגט מקבל זײַן פֿון זײַן טאַטן, זײַנען פֿאַר אים געװען דער בעסטער מוסר, און ער האָט געפֿאָלגט דעם טאַטן, אָפּגעהיט ייִדישקײט, און מיט דער חבֿרה זינגערס געהאַט װינציק־װאָס מגע־ומשׂא, דען ער האָט דערױף קײן צײַט נישט געהאַט: דעמאָלט, װען ער איז געװען פֿרײַ פֿון זינגען, האָט ער אױף זיך געהאַט אַנדערע אַרבעט ― װיגן מיציכען דאָס קינד, טראָגן איר דעם קאָשיק פֿונעם מאַרק, שײַערן דאָס מעש, וכדומה; יאָסעלע האָט דאָס אָבער אַלצדינג אָנגענומען פֿאַר ליב, אַבי זינגען בײַ מיצין. שפּעטער אָבער, אַז יאָסעלע דאָס זינגערל איז געװאָרן „יאָסעלע סאָלאָװײ“, אַ מענטש פֿאַר זיך, און איז אַרײַן צװישן אַן אַנדער חבֿרה, אַ קאָמפּאַניע פֿון לעבעדיקע פֿרײלעכע יונגען, דורכגעטריבענע, פֿאַרשלעפּטע קרענק, יונגען, װאָס זײַנען אױסגעװען אַ װעלט און װײסן װאָס באַדײַט לעבן, האָט זיך יאָסעלעס טבֿע איבערגעביטן. לכתּחילה, אַז ער האָט געזען זײערע תּנועות, האָט ער דאָס נישט געקאָנט סובֿל זײַן, און האָט זיך די ערשטע צײַט געקלאָגט פֿאַר גדליה באַס. גדליה האָט אים אױסגעהערט און געענטפֿערט מיט אַ שמײכעלע: „ביסט נאָך גאָר אַ קינד, יאָסעלע. מע באַדאַרף קענען די חבֿרה! זײ זײַנען פֿונעם לעבעדיקן לאַנד“… שפּעטער האָט יאָסעלע באַמערקט, אַז גדליה אַלײן היפּערט אַמאָל אױך בײַם דאַװענען, פֿאַרפֿעלט אַ מנחה, און דעסגלײַכן. „אַ מנחה איז נישט קײן ציג, זי גײט נישט אין שאָדן“ ― פֿלעגט גדליה זאָגן מיט אַ װערטל, באַמערקנדיק, אַז יאָסעלע חידושט זיך דערױף. אױך דאָס האָט יאָסעלען שטאַרק געװוּנדערט און אַ ביסל פֿאַרדראָסן אױך, װאָס אַזאַ פֿײַנער מענטש, אַזאַ לײַטישער ייִד, אַ ייִד מיט אַ טלית־קטן, װי גדליה באַס איז, זאָל זיך פֿאַרגינען אַװעקזעצן שפּילן מיט דער חבֿרה משוררים אין „אָקע“ אױף אַ גאַנצער נאַכט, אױסהערן זײערע װערטלעך און צוזען אַלע זײערע מיאוסע גענג. װאָס װײַטער האָט זיך אָבער יאָסעלע אײַנגעװױנט מיט דער חבֿרה, געװאָרן מיט זײ חבֿר און נאָכגעטאָן זײ אַלע זײערע חפֿציות. ער האָט אָנגעהױבן, װי זײ, גאַנץ אָפֿטלעך פֿאַרבײגן דאָס דאַװענען און כאַפּן גלײַך מיט זײ אַ קערטל, שפּילן אין אָקע, נאַשן קאָנפֿעקטן און אַמאָל מאַכן בקאַמפּאַניע אַ כּוסע אױך. דאָס קאַפּאָטקעלע האָט ער אונטערגעשניטן, די פּאות פֿאַרקירצט און פֿאַרשאַרט אַרונטער די אױערן, די האָר געשמירט מיט פּאָמאַדע, זיך שטענדיק געפּוצט און איז געװאָרן צולעצט אַ גאַנצער שטשאָגעל. אױף געלט איז יאָסעלע סאָלאָװײ נישט געװען אַזאַ געטרײַער בעל־הבית; אַרום אים האָבן זיך פּאָזשיװעט אַלע משוררים, נאָך מער פֿון אַלע האָט אָפּגעלעקט אַ בײנדל גדליה באַס. געפֿירט האָט זיך יאָסעלע, װי אַ גרױסער, כאָטש ער איז מער נישט אַלט געװען װי זיבעצן יאָר. יאָסעלען איז זײער געפֿעלן געװען, װאָס קומענדיק אין אַ שטאָט אַרײַן, איז מען אים נאָכגעלאָפֿן, געטײַט אױף אים מיט די פֿינגער, זיך געחידושט אױף זײַן שײנקײט, אַרױסזאָגנדיק דאָס אים אין די אױגן. און צום מײנסטן מײדלעך און װײַבלעך. יאָסעלע סאָלאָװײ האָט געהאַט אַ שם צװישן זײ פֿאַר אַ „פּאַרשױן“, און ער האָט זיך געמעגט באַרימען נאָכדעם, אַז מע פֿלעגט אים נאָכלױפֿן, קושן די טריט זײַנע און װאַרפֿן זיך אים אױפֿן האַלדז. אַ שײן פּנימל איז אַמאָל אַ װילדער חסרון. עס קאָן זײער זײַן, אַז װען נישט דאָס, עס הײסט, װען יאָסעלע סאָלאָװײ זאָל נישט געװען זײַן קײן שײן ייִנגל, װאָלט ער אפֿשר נישט אַזױ גיך קאַליע געװאָרן. זײַן שײן פּנימל, קאָן מען זאָגן, האָט אים אַװעקגעקױלעט. אַ סך גלײַכער און געזינטער װאָלט געװען פֿאַר אים, פֿאַר זײַן טאַטן און פֿאַר אַלעמען, ער זאָל נישט געװען זײַן אַזאַ פּאַרשױן און מע זאָל נישט געװען טײַטן אױף אים מיט די פֿינגער און מע זאָל אים נישט געװען פֿאַרדרײען דעם קאָפּ מיט נאַרישע ייִנגלשע זאַכן… צוליב דעם האָט יאָסעלע פֿאַרלאָרן זײַן תּמימות, זײַן ערלעכקײט, זײַן געטרײַשאַפֿט צו דער הײם מיט אַלע זײַנע פֿריִערדיקע גוטע פּאָסטעמקעס, און ער האָט מיט דער צײַט אָנגעװאָרן דעם גאַנצן גלאַנץ, דעם ברען, דעם כּבֿוד, דעם חן בײַ גאָט און בײַ לײַט.

אַ חזן איז נישט קײן אַקטיאָר. דער ייִד האָט אַװדאי ליב, מע זאָל אים זינגען, באַװײַזן בריהשאַפֿט, מאַכן קונצן בײַם עמוד וכדומה; דער חזן טאָר אָבער נישט פֿאַרגעסן דאָס אױך, אַז ער הײסט „שליח־ציבור“, דאָס הײסט, אַ געשיקטער פֿון קהל, אַ מליץ־יושר, אַ דעפּוטאַט, און

דעריבער פֿאָדערט פֿון אים דער עולם, ער זאָל זײַן אַ מענטש פֿון גוטע מידות, אַ לײַטישער ייִד, נישט קײן הפֿקר־יונג, װאָרעם אַ בית־המדרש איז נישט גלײַך צו טעאַטער. דעמאָלט, אַז יאָסעלע סאָלאָװײ האָט זיך געפֿירט ייִדישלעך, ערלעך און פֿרום, װי עס געהער צו זײַן, האָט זײַן דאַװענען בײַם עמוד געהאַט גאָר אַן אַנדער מתיקות, און ער אַלײן האָט געהאַט בײַ יעדן דעם זיבעטן חן. שפּעטער אָבער, אַז ער האָט זיך אָנגעהױבן פֿירן אַנדערש, האָט ער אָנגעהױבן ביסלעכװײַז נימאס צו װערן דעם עולם, פּסול און מיאוס: „אַ שײנער בעל־תּפֿילה, ― האָט מען אױף אים געזאָגט ― אַז ער שפּילט גאָר אין קאָרטן, עסט קאָלבאַסן און שפּאַצירט אַרום מיט מײדלעך; אַ לײַטישער בעל־תּפֿילה!“… אַזױ װי בײַ אַלע מענטשן אױף דער װעלט, פֿירט זיך אױך בײַ ייִדן: כּל־זמן מע האַלט פֿון אײנעם, איז מען נישט קאַרג אױף קײן שבֿחים, מע פֿאַרגעטערט אים און מע שרײַט װעגן אים אױף אַלע גאַסן; װיבאַלד אָבער ער װערט נימאס דעם עולם, אַזױ הײבט מען אָן צו זוכן אױף אים חסרונות, מע לײגט אַרױף אױף אים די באָד און מע װערט פּלוצעם געװאָר װעגן אים אַזעלכע זאַכן, װאָס די האָר שטעלן זיך קאַפּױר. דאָס אײגענע איז געװען מיט יאָסעלע סאָלאָװײ: אַז ער איז געװען גוט, איז ער געװען גוט אָן אַ שיעור און אָן אַן ערך; קױם אָבער האָט מען אים אַרײַנגענומען אין מױל אַרײַן, האָט מען באַלד אָנגעהױבן דערצײלן װעגן אים זײער מיאוסע מעשׂיות. דער האָט דערצײלט, אַז ער האָט אַלײן געזען מיט זײַנע אױגן, װי יאָסעלע סאָלאָװײ איז אַרומגעגאַנגען אױף דער סטאַנציע אָן אַ היטל, געזונגען סאָלדאַטסקע לידלעך, געפֿירט אַ „פֿאַרליבעניש“ ערגעץ דאָרטן… און דער אַנדערער האָט דערצײלט, אַז מע זאָגט, אַז יאָסעלע האָט אום יום־כּיפּור געגעסן אַ חזירל, פֿריש געפּרעגלט אין פּוטער. אַ דריטער האָט דערצײלט, אַז ער האָט געהערט, אַז מע האָט יאָסעלען אַראָפּגעפֿירט ערגעץ אין אַ שטאָט פֿונעם עמוד עפּעס פֿאַר זײער אַ מיאוסע מעשׂה… הכּלל, יאָסעלע סאָלאָװײ האָט זיך צולעצט פֿאַרדינט אַזאַ נאָמען, אַז ער װאָלט טאַקע געמוזט אָפּטרעטן פֿונעם עמוד און פֿאַרלאָזן דאָס חזנות, נישט קוקנדיק אױף גדליה באַס, װאָס האָט אים געװאָלט אײַנרײדן, ער זאָל זיך נישט צוהערן צו די רײד, װאָס מע רעדט אױף אים. „לאָזן אונדזערע ייִדעלעך רײדן צעזעצטערהײט, אַבי געלט!“ ― האָט גדליה באַס געזאָגט.

דאָס נאָכגעבן, װאָס גדליה באַס האָט אַזױ נאָכגעגעבן יאָסעלען, איז געװען נישט אומזיסט. יאָסעלע סאָלאָװײ איז פֿאַר אים געװען אַ גוטע אַרענדע, פֿון װאַנען ער האָט זיך געצױגן זײַן „חיונה“, געהאַט דורך אים פּרנסה בכּבֿוד. חוץ דעם האָט גדליה געהאַט אַ קוק זײער אַ װײַטן; דער קוק איז געװען ― אַ שידוך. גדליה האָט געהאַט אַ טאָכטער, אַפֿילו נישט אַזאַ פּאַרשױן, נאָר זײער אַ קלוג מײדל, אַן אונטער־דערװאַקסענע, שױן רעכט אין די יאָרן, אַריבער צװאַנציק, דאָס הײסט, כּמעט דרײַסיק יאַר אַלט. „נישטאָ קײן גליק!“ ― האָט זיך גדליה אָפֿטלעך געקלאָגט פֿאַר די משוררים און יאָסעלען אױך בתוכם. ― „נישטאָ קײן מזל און גענוג! אַזאַ געראָטן מײדל, װי בײַ מיר איז, און ס'איז שװער צו געפֿינען דאָס גלײַכן אירס; װאָרעם אַבי װעמען װיל זי נישט, און דאָס װאָס זי װיל, איז נישט צו געפֿינען, װי געװײנלעך, הײַנטיקע מײדלעך“… אָט אַזױ פֿלעגט גדליה באַס אָפֿט אונטערשמועסן פֿאַרשטעלט, װי זײַן שטײגער איז געװען, תּמיד רײדן האַלבע װערטער, אױפֿן װוּנק, יענער זאָל זיך אָנשטױסן. מע האָט באַדאַרפֿט זײַן שױן גאָר אַ גראָבער נאַר, מע זאָל זיך נישט אָנשטױסן, װאָס גדליה האָט געמײנט, רײדנדיק פֿאַר יאָסעלען מכּוח זײַן טאָכטער. ער האָט דאָס גאַנץ גוט פֿאַרשטאַנען און האָט זיך געמאַכט נישט װיסנדיק. יאָסעלע איז שױן געװױנט געװאָרן צו אַזעלכע זאַכן. אין איטלעכער שטאָט, װוּהין ער איז אָנגעקומען און האָט אָפּגעדאַװנט אַ שבת, האָבן נאָכדעם די שדכנים אים אָפּגעשלאָגן די טירן; מע האָט אים גערעדט שידוכים אײנעם גרעסער פֿונעם אַנדערן, מיט צען טױזנט, פֿופֿצן טױזנט, צװאַנציק טױזנט… עס האָבן זיך געפֿונען צװישן נגידים אַ סך בעלנים, װאָס האָבן געװאָלט שײן באַצאָלן, אַבי צו באַקומען יאָסעלע סאָלאָװײ פֿאַר אַן אײדעם, ובפֿרט נאָך אין יענער צײַט, װען יאָסעלע האָט נאָך נישט אָנגעװאָרן דעם גלאַנץ און האָט זיך געפֿירט ייִדישלעך. געװײנלעך, האָט מען זיך געװענדט נישט צו אים גלײַך, נאָר צו גדליה באַס, װי צו אַן עלטערן מענטשן. גדליה פֿון זײַן זײַט, רײדנדיק האַלבע װערטער, אױפֿן װוּנק, האָט געזען מיט אַלע מעגלעכקײטן אָפּצושלאָגן, צערײַבן, אַװעקמאַכן מיט דער האַנט, דען עס האָט אים זײער נישט געפּאַסט אַקעגן יענעם קוק, װאָס ער אַלײן האָט געהאַט אױף יאָסעלען. עס איז אָבער געקומען די צײַט, װען גדליה האָט אַרױסגעזען, אַז זײַן קוק איז קײן קוק נישט, פּוסטע חלומות, װאָס מע דאַרף זײ אַרױסשלאָגן פֿון קאָפּ און פֿאַרגעסן, נישט לעבן מיט קײן נאַרישע מחשבֿות. יאָסעלע האָט אים בפֿירוש געזאָגט, אַז ער האָט אַפֿילו נישט אין זינען אַ חתן צו װערן. ער װיל שױן פֿאָרן אַהײם, זײַן באַשערטע װעט ער זיך געפֿינען דאָרטן, צװישן זײַניקע. גדליה האָט אַרױסגעזען, אַז די שפּיל איז פֿאַרן טײַװל… דערצו האָט זיך אונטערגעװאָרפֿן אַ זײַטיקער ענין, װאָס האָט גדליהן פּריטשמעליעט דעם קאָפּ, געפּלעפֿט דעם מוח און פֿאַרבלענדט די אױגן מיט היפּשע עטלעכע קערבלעך, אױף װעלכע גדליה איז תּמיד געװען אַ גרױסער בעלן: ומעשׂה־שהיה כּך־היה.

קאַפּיטל 18.
פּערעלע די דאַמע האַלט בײַ אַװעקפֿאָרן פֿון דער שטאָט סטרישטש, נאָר צוליב יאָסעלען בלײַבט זי איבער

צװישן יאַמפּעלע און צװישן מאַאַקרעװקע, פּונקט אױף דעם מיט װעג, געפֿינט זיך דאָס געװיסע שטעטל סטרישטש, װאָס איז באַקאַנט אין דער װעלט מיט אירע מיוחסים, אײניקלעך, מקובלים און גלאַט אַזױ שײנע ייִדן, אָרעמע לײַט, װאָס פֿאָרן אַרום אױף דער װעלט, איטלעכער מיט אַ ייִחוס־בריװל, אַז כּפֿי ער איז דעם זײדנס אַן אײניקל, קומט אים דעריבער אַ שײנע נדבֿה… פֿון װאָס די ייִדן לעבן דאָרטן ― איז שװער צו זאָגן; אַז מע טוט אַ כאַפּ אַ סטרישטשער בעל־הבית און מע פֿרעגט אים, װיִאַזױ און פֿון װאַנען דער ייִד שלאָגט זיך דאָרטן דורך, ענטפֿערט ער: „אָט אַזױ, װי איר זעט“… און מײנט, אַז דערמיט איז ער שױן יוצא לכל־הדעות. זײער הױפּט־מיסחר איז דאָרטן מעקלערײַ; דער פֿרעמדער, אַז ער קומט אַהין צו פֿאָרן, װערט ער נבֿהל־ונשתּומם, זעענדיק פֿאַר זיך אַזאַ מחנה פֿון מעקלערס: מעקלערס פֿון תּבֿואה, מעקלערס פֿון געלט פֿאַרלײַען, מעקלערס פֿון הײַזער, מעקלערס פֿון דינסטן, מעקלערס פֿון חזנים, ― כּמעט אַלע סטרישטשער בעלי־בתּים זײַנען מעקלערס. עס געפֿינען זיך דאָרטן אַ גוזמא בטלנים און חבֿרות אַלערלײ: אַ „חבֿרה־משניות“, אַ „חבֿרה תּהילים“, אַ „חבֿרה שומרים־לבוקר“, און נאָך און נאָך חבֿרות אָן אַ שיעור. אױך געפֿינען זיך דאָרט עטלעכע בתּי־מדרשים, אַ חוץ קלײַזלעך און מנינים, אַ באָד אַן אײגענע, און צװײ בית־עלמינס, אײנער אַן אַלטער און אײנער אַ נײַער, און ס'איז אַ סבֿרה, אַז מע שמועסט שױן מכּוח פֿאַרנעמען אָרט אױף אַ דריטן בית־עולם… נגידים איז פֿאַראַן דאָרט געצײלטע; מע רופֿט זײ „די סטרישטשער אַקציזניקעס“. אַ פּנים, עס איז זײ פֿאַרבליבן דער דאָזיקער נאָמען נאָך פֿונעם אָטקופּоткуп: אױסלײזגעלט, פֿונעם אַקציז. די דאָזיקע ברידער, די אַקציזניקעס, לאָזן זיך הערן אױף דער װעלט נישט אַזױ מיט זײער צדקה, װי מיט זײער גרױס עשירות: „זײ זײַנען רײַך ממון־קורח, ― אַזױ זאָגט מען אין סטרישטש ― מע לעבט װי די שׂררות, נאָר יענעם גיט מען נישט אַ גראָשן אַפֿילו. גאָט־ברוך־הוא טײלט אײַן אײנעם גאָר און דעם אַנדערן גאָרנישט“… פֿונדעסטװעגן, אַז אײנער פֿון די ברידער איז געשטאָרבן, זײַנען יענעם טאָג געװען צוגעמאַכט די קלײטן, און די גאַנצע שטאָט האָט באַװײנט רב משה־װאָלף עם אַקציזניק, װי עס געהער צו זײַן, אַז עס שטאַרבט דער נגיד פֿון שטאָט. געשטאָרבן איז רב משה־װאָלף אָן קינדער און האָט זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן איבערגעלאָזט זײַנע ייִנגערע צװײ ברידער, מאיר־הערש און פּסח־לײב. און אױך אַ היפּשע סומע געלט האָט ער אָפּגעשריבן זײַן דריט װײַב, אַ יונגע אַלמנה, װאָס ער האָט נאָר װאָס געבראַכט פֿון באַרדיטשעװ, אַ פּאָר יאָר פֿאַרן טױט. אַחוץ דעם האָט זיך אָט די יונגע אַלמנה נאָך פֿאַרן מאַנס לעבן אַראָפּגעשאַרט היפּשע עטלעכע גראָשנס ― אַזױ זאָגט מען ― און האָט געזאָלט אַרױספֿירן פֿון סטרישטש, װי מע האָט געשמועסט, אַ צװײ הונדערט טױזנט קערבלעך, אַװעקפֿאָרן צוריק קײן באַרדיטשעװ און ערשט דאָרט קריגן איר זיװג, דאָס הײסט, אַ מאַן אַ יונגן, נישט קײן זקן, װי משה־װאָלף איז געװען. האָט זיך אָבער פּונקט אין יענער צײַט אונטערגעכאַפּט יאָסעלע סאָלאָװײ, און משה־װאָלפֿס װײַבל, די יונגע אַלמנה, פּערעלע די דאַמע, איז געבליבן לעת־עתּה אַ דאָרטיקע.

„פּערעלע די דאַמע“ האָט מען זי אין סטרישטש גערופֿן דערפֿאַר, װײַל זי איז געװען דאָרטן כּמעט די אײנציקע, װאָס איז געגאַנגען אָנגעטאָן װי אַ פּריצה, אַרױסגעפֿאָרן אין אַ קאַרעטע, געהאַט בײַ זיך אין שטוב אַ הונט און געשפּילט „אױפֿן פֿאָרטעפּיאַן“. נאָך בשעת משה־װאָלף איז געזעסן שיבֿעה, האָט מען שױן אין סטרישטש געשמועסט, אַז אַצינד װעט ער חתונה ראַבן פֿאַר אַ יונגער, װאָס זאָל זײן פֿון הײַנטיקער װעלט, װאָרעם פֿאַרװאָס נישט? געלט האָט ער ― מעג ער זיך פֿאַרגינען אַלצדינג… און דאָס שטעטל האָט טאַקע געטראָפֿן: משה־װאָלף, איבערװאַרטנדיק שלושים, איז זיך אַװעקגעפֿאָרן ערגעץ. פֿאַרשטײט זיך, קײן באַרדיטשעװ, און האָט אין גיכן געבראַכט צו פֿירן מיט זיך אַ „דאַמע“… װאָרעם זינט סטרישטש איז אַ שטאָט, געדענקט מען נאָך נישט, אַז אַ ייִדענע זאָל האָדעװען אַ הונט און זאָל שפּילן אױפֿן פֿאָרטעפּיאַן. געװײנלעך, האָט מען, דאָס ערשטע מאָל דערהערנדיק זי שפּילן, באַלאַגערט די גאַס, װוּ משה־װאָלף איז געזעסן: „אַ ייִדענע אַ קלעזמערטע גאָר!“ און עס האָבן אָנגעהױבן צו פֿליִען װערטלעך אױף אַלע זײַטן װעגן דעם הונט מיטן פֿאָרטעפּיאַן.. „די דאַמע“, אָדער „פּערעלע די דאַמע“ ― אַזױ איז פֿאַרבליבן איר נאָמען שױן אױף תּמיד. אַ סך מענטשן האָבן זיך געשאַרפֿט די צײן, גענײט זיך אַ בײַטעלע: ס'טײַטש, אַזאַ דאַמע! עס װעט איר דען אָנשטײן צו דינגען זיך? אַ נדבֿה ― שמועסט מען נישט; די לײַט האַלטן פֿון דעם!“… מע האָט אָבער גיך דערזען, אַז מע האָט זיך אָפּגענאַרט פֿון אױבן ביז אַראָפּ: פּערעלע די דאַמע, װאָס איז אױסגעװאַקסן אין אַזאַ מיסחר־שטאָט, װי באַרדיטשעװ, האָט זיך געקאָנט דינגען שענער פֿון אַלע סטרישטשער װײַבער די מאַכליאַרקעס, און אַ נדבֿה געבן האָט זי נאָך ערגער פֿײַנט געהאַט, װי איר מאַן. „אַװדאי באַדאַרף מען קאָנען צימבלען אױפֿן טאָפּטשאַן, ― האָבן איר די סטרישטשער װײַבער געזאָגט מיט אַ שטאָך ― אַװדאי באַדאַרף מען נאָך זײַן אַ צעדמטע, אַז מע זאָל אַזױ קאָנען יענעם אױסקאָכן דאָס װאַסער“… אָדער: „פּערעלע, זאָלט איר געזונט זײַן! שענקט אונדז אַ ברױט; לאָז זיך אײַך דאַכטן, עלעהײ איר גיט דאָס אַװעק אײַער הונט“…

נאָך בשעת יאָסעלע איז געװען אין מאַקאַרעװקע, האָט מען אים אײַנגעלאַדן קײן סטרישטש אױף אַ שבת. יאָסעלע האָט זיך אַפֿילו געקנײטשט, זײער נישט געװאָלט פֿאָרן אין אַזאַ העק, אַ שטעטל פֿון סאַמע קבצנים. אױסערדעם האָט ער גערעכנט פֿון מאַקאַרעװקע זיך אַריבערכאַפּן קײן קאַשפּערעװ און פֿון דאָרטן אַראָפּכאַפּן זיך אַהײם קײן מאַזעפּעװקע. עס איז אים שױן, קאָן מען זאָגן, נימאס געװאָרן דאָס אַרומפֿאָרן, נע־ונד זײַן, אָפּגעריסן פֿון דער הײם; ער האָט זיך שױן אַפֿילו געגרײט אָנשרײַבן אַהײם עטלעכע װערטער (שױן אַזאַ צײַט קײן בריװל נישט געשיקט! ) ― איז אַרײַנגעקומען גדליה, ימח־שמו, מיט זײַנע גוטע רײד און האָט אים איבערגערעדט, אַז ס'איז פֿיל גלײַכער צו מאַכן דעם מאַרשרוט פֿריִער קײן סטרישטש אױף „שבת־חזון“, פֿון דאָרטן קײן פֿליאַסקעדריגעװקע, און ערשט פֿון דאָרטן גלײַך קײן מאַזעפּעװקע, אַזױ אַז מע קאָן אױסמײַדן קאַשפּערעװ, פֿאַרבײגן דאָס אין אַ זײַט. ― „װאָרעם װעדליק אַקשפּערעװ איז זײער אַ לײַטיש אָרט אױף חזנים, מעג דאָס פֿריִער דרײַ מאָל פֿאַרשׂרפֿעט װערן, צו־נ־אַלדי שװאַרצע יאָר!“ ― אַזױ האָט גדליה געעצהט און אַזױ איז דאָס געבליבן, אָן טענות.

אָנקומענדיק קײן סטרישטש אױף שבת, האָט יאָסעלע סאָלאָװײ מיט דער קאָמפּאַניע זײַנער אַנידערגעלײגט אַ דאַװענען, אַזױ אַז דאָס גאַנצע שטעטל איז געגאַנגען כאָדאָראָם, און מע האָט באַלאַגערט די אַכסניא, װוּ יאָסעלע איז געשטאַנען, אָנצוקוקן כאָטש פֿונדערװײַטנס דעם מאַזעפּעװקער סאָלאָװײ. צװישן די אַלע נײַגעריקע צו זען יאָסעלען איז געװען אױך רב משה־װאָלפֿס יונגע אַלמנה, פּערעלע די דאַמע, װאָס האָט אים געהערט דאַװענען און איז געקומען פֿון שול אַהײם אַ צעקאָכטע, אַ צעשרױפֿטע, גאָר אַ געפּלעפֿטע. „איך װאָלט אים אַ בעלנטע געװען אָנקוקן אין פּנים“, ― האָט פּערעלע די דאַמע געזאָגט צו אירע נאָענטע לײַט. זי האָט זיך שבת בײַטאָג אָנגעטאָן אין אירע זײַדענע מלבושים און באַהאָנגען זיך מיט איר טײַערער צירונג, מיט די פּערל, דימענטן און בריליאַנטן, און איז אַרױסגעגאַנגען מיט איר פּאָקאָיאָװע שפּאַצירן איבער דער שטאָט, און פּונקט פֿאַרבײַ דער אַכסניא, װוּ עס זײַנען געשטאַנען יאָסעלע מיט זײַנע לײַט. זומער־לעב, די פֿענצטער פֿון דער אַכסניא זײַנען אָפֿן; אָנגעשפּאַרט אױף בײדע הענט, שטײט יאָסעלע סאָלאָװײ בײַם אָפֿענעם פֿענצטער און באַטראַכט די שטאָט סטרישטש מיט אירע לײַט. אױפֿן קאָפּ טראָגט ער אַ יאַרמעלקעלע, מיט גאָלד געשטעפּט און מיט אַ זילבערנעם קאָטעס; די לאַנגע רוסיאַװע האָר פֿאַרשאַרט אַרונטער און צעװאָרפֿן איבער די אַקסלען; דאָס פּנים איז אים לױטער־װײַס; די קאַרע אױגן, גרױסע, גלאַנצנדיקע, קוקן אַרױס שמײכלענדיק פֿון די געדיכטע ברעמען. אַרום אים שטײען די חבֿרה משוררים און מע שפּעט און מע לאַכט אױס די שטאָט סטרישטש מיט אירע לײַט.

― װאָס זאָגסטו אױף דעם דאָזיקן „טרישטש“? ― שמועסן די חבֿרה־לײַט צװישן זיך. ― דאָס שטעטל איז פֿאַרבליבן פֿונעם אַלטן עיפּוש.

― װער איז אָט אַ יענץ װײַבל, באַהאָנגען מיט בריליאַנטן פֿון קאָפּ ביז די פֿיס? ― פֿרעגט יאָסעלע, באַטראַכטנדיק פּערעלע די דאַמע און באַגעגענענדיק זיך מיט אירע שײנע אױגן. פּערעלע איז נישט קײן מיאוס װײַבל, אַ דיקע, נאָך גאָר אַ יונגע, װײַס, װי אַ געראָטענע בולקע, מיט אַ װײַסן פֿעטן גױדער, באַהאָנגען מיט גרױסע פּערל, מיט אַ סך בריליאַנטענע פֿינגערלעך, מיט בראַסלעטן, קײטעלעך, פֿליטערלעך אָן אַ שיעור, אָנגעטאָן זײער רײַך, אײַנגעטונקען אין זײַד און אין סאַמעט נאָך דער לעצטער באַרדיטשעװער מאָדע, און טרעט אַרױס װי אַ פּאַװע. דורכגײענדיק עטלעכע מאָל פֿאַרבײַ דער אַכסניא, כאַפּט זי אַ קוק אױף יאָסעלען, און קומענדיק אַהײם, דערפֿילט פּערעלע, װי עס ציט איר דאָס האַרץ און עס גײט איר אױס דאָס חיות. נאָך בשעת משה־װאָלף האָט געלעבט, האָט זי נישט אײן מאָל געקלערט בײַ זיך אין האַרצן, אַז זי װעט בלײַבן אַן אַלמנה, װעט זי נעמען אַ בחור אָדער אַזױ אַ יונגן מאַן, װאָס זאָל זײַן אַ שײנער, אַ בלאָנדין… און אַן אַלמנה װעט זי דאָך מוזן אַמאָל בלײַבן, דען משה־װאָלף איז געװען אַלט און קראַנק. גענומען האָט ער זי, געװײנלעך, נאָר פֿאַר איר שײנקײט אַלײן. ער האָט זי גאָר גליקלעך געמאַכט; אַ כּתובה האָט ער איר געשריבן אױף מאה אלף קערבלעך, און צוגעזאָגט איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר זי באַפֿרידיקן, נישט פֿאַרגעסן זי בשעת דער צואה… פּערעלע איז געװען נאָך זײער אַ יונג מײדל דעמאָלט. נאָר זי האָט ליב געהאַט זיך שײן אָנטאָן, װי אַלע באַרדיטשעװער מײדלעך, געהאַלטן פֿון דער מאָדע, תּמיד אַרױסגעקוקט אױף אַ רײַכן חתן. געװײנלעך, איז איר משה־װאָלף נישט געװען צום האַרצן, נאָר די „מאה־אלף“ מיט זײַן קאַרעטע, מיט זײַן שײן מעבל, מיט אַלעם מיט אַנאַנדער האָבן איר אַזױ פֿאַרדרײט דעם קאָפּ, אַז ס'איז בײַ איר גיך געװאָרן רעכט אַלצדינג. נאָר אײן זאַך האָט זי נישט געקאָנט איבערטראָגן ― דאָס, װאָס די שטאָט הײסט „סטרישטש“: „נאַ דיר גאָר סטרישטש! אַ שײנער נאָמען! פֿע, חלשות!“… אַזױ האָט זיך פּערעלע געקלערט, און עס האָט זי גוט געקרענקט. משה־װאָלף האָט איר אָבער אַ טובֿה געטאָן ― ער האָט תּיכּף נאָך דער חתונה אָנגעהױבן צו קרענקען, און האָט אַזױ אַװעקגעקרענקט אַ פּאָר יאָר, ביז ער איז געשטאָרבן, און פּערעלע די דאַמע איז אױפֿגעבונדן געװאָרן. פֿונדעסטװעגן האָט זי זיך באַגאַנגען, װי אַן ערלעך װײַבל, אַ ייִדישע טאָכטער, דהײַנו: זי איז אָפּגעזעסן שיבֿעה, איבערגעװאַרט שלושים, װי עס געהער צו זײַן, און ערשט נאָכדעם זיך גענומען מיט איר שטובמײדל, לאהצי די פּאָקאָיאָװע, זיך צונױפֿלײגן די מלבושים, זיך קלײַבן אין װעג אַרײַן. געװײנלעך, האָבן זיך צו איר געלאָזט שדכנים פֿון דער װעלט, אָנשלאָגנדיק איר גרױסע שידוכים: פּערעלע די דאַמע האָט אָבער נישט געװאָלט הערן און זען ― זי װיל נישט קענען דאָס װיסטע סטרישטש, זי װאָלט שױן גערן גיכער פֿון דאַנען פּטור װערן. זי האָט שױן אַפֿילו אַװעקגעשריבן אַהײם צו איר טאַטע־מאַמע, אַז נאָך שבת, אם־ירצה־השם, פֿאָרט זי אַהײם קײן באַרדיטשעװ. צום סוף האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז זי איז פֿאָרט געבליבן אין סטרישטש. און איבער װעמען? איבער יאָסעלע סאָלאָװײ!

― װאָס זאָגסטו אױף דעם יאָסעלען? ― מאַכט פּערעלע די דאַמע צו לאהצי דער פּאָקאָיאָװע, שפּאַצירנדיק פֿאַרבײַ דער אַכסניא מיט איר און װאַרפֿנדיק אַהינצו אַ קוק.

― װאָס זאָל איך זאָגן? ― ענטפֿערט לאהצי די פּאָקאָיאָװע. ― ער איז אַװדאי שײן, אַזױ װי דער מאָרגן־שטערן איז שײן, פּונקט אַזױ װי יענער סאַלאָמאָן, װאָס שטײט באַשריבן אינעם ראָמאַנס: הױך געװאַקסן, שײן געבױט און מיט בלאָנדע האָר…

לאהצי די פּאָקאָיאָװע האָט ליב געהאַט צו לײענען ביכלעך, פֿון יענע מעשׂה־ביכלעך, װאָס אױפֿן ערשטן בלעטל שטײט אָנגעצײכנט: „אַ העכסט־אינטערעסאַנטער ראָמאַן, נאָכדרוק פֿאַרבאָטן“. די דאָזיקע מעשׂיות פֿלעגט לאהצי די פּאָקאָיאָװע לײענען הױך אױף אַ קול פֿאַר פּערעלע דער דאַמע, בשעת משה־װאָלף איז געלעגן אױפֿן קראַנקן־בעט. פּערעלע פֿלעגט זי כּלומרשט אױסלאַכן מיט אירע מעשׂהלעך און טאַקע בשעת־מעשׂה האָבן פֿון זײ הנאה… געבראַכט האָט פּערעלע די דאָזיקע פּאָקאָיאָװע מיט זיך פֿון באַרדיטשעװ; איר אַרבעט איז געװען נאָר אָנטאָן די מאַדאַם, גײן מיט איר שפּאַצירן, זײַן שטענדיק נעבן דער מאַדאַם; זי איז געװען בײַ איר דער גאַנצער בעל־סוד און האָט גלײַך מיט דער מאַדאַם אַרױסגעקוקט בײַ זיך אין האַרצן, אַז דער בעל־הבית זאָל זיך שױן גיכער אָפּטראָגן, כאָטש אַרױסרײדן דאָס עפֿנטלעך האָבן זײ זיך בײדע געשעמט. מע האָט זיך גוט פֿאַרשטאַנען אײנס דאָס אַנדערע אָן װערטער און מע האָט גוט געװאָלט דערלעבן שױן פֿאָרן אַהײם… לאהצי, כאָטש זי איז געװען אַ מיאוסע מױד און אַ געשטופּלטע, פֿונדעסטװעגן האָט זי זיך געהאַט איר חתן אין באַרדיטשעװ. געהײסן האָט ער לוי־מאָטל און איז געװען „בײַ אַ טיטון־געשעפֿט“, דאָס הײסט, ער איז געװען אַ פּאַפּיראָסניק. בײַ אַנדערע האָט לוי־מאָטל געמעגט הײסן װאָס ער װיל זיך, ער האָט געמעגט זײַן אַן אַלטער פּרישטשעװאַטער בחור מיט געלע האָר, ― נאָר בײַ איר אין די אױגן האָט ער אױסגעזען, װי „אַן ענגעלEngel: מלאך, הױך געװאַקסן, שײן געבױט“, און דערפֿאַר האָט זי זיך מיט אים „געליבט“, פּונקט אַזױ װי עס שטײט באַשריבן אין יענע „ראָמאַנסן“, װאָס זי לײענט. לאהצי האָט ליב געהאַט איר חתן, זי איז אים געװען אמת געטרײַ, לעצט איבערגעגעבן. װוּ זי האָט נאָר ערגעץ אַ קערבל, האָט זי דאָס איבערגעשיקט צו לוי־מאָטלען; דאָס גאַנצע דאָברע־מזל איז בײַ איר אַרײַן צו אים; זי האָט זיך נישט פֿאַרגונען מאַכן קײן איבעריק קלײד, קײן בורנעסל, קײן שטיװעלע: „מע באַדאַרף דאָס אַװעקשיקן לוי־מאָטלען, ער קער אַװדאי באַדאַרפֿן האָבן געלט!“ דערפֿאַר האָט איר לוי־מאָטל געשיקט גוטע בריװלעך אַלע װאָך, און אײן בריװל מיטן אַנדערן זײַנען געװען װי אַ צװילינג, גלײַך װי אײן מאַמע האָט זײ געהאַט.

„און איך גריס דיך“ ― פֿלעגט איר לוי־מאָטל שרײַבן אַלע װאָך ― „און איך דאַנק דיר מײַן ליבע כּלה פֿאַר דער מתּנה און איך האָב זיך געמאַכט נײַע שטיװל מיט גאַלאָשן און איך ביט דיך שרײַב מיר װאָס מאַכסטו איר דײַן געזונט און צי דײַן בעל־הבית לעבט נאָך און איך בין דאַנקען גאָט געזונט און קײן אַרבעט מאַכט זיך נישט גילזיסгильзы: אַרבל קאָסט הײַנט װאָלװל און קײן געלט פֿאַרדינט זיך נישט און שיק מיר מײַן ליבע כּלה אױף אַ נײַעם גאַרניטער און יענער גאַרניטער איז שױן אַלט געװאָרן און שרײַב מיר װאָס מאַכסטו אין דײַן געזונט און צי דײַן בעל־הבית לעבט נאָך…“ די דאָזיקע בריװלעך זײַנען געװען בײַ לאהצין טײַערער װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג. זי האָט געלעבט מיט דעם חיות, אַז לוי־מאָטל טוט זיך אָן װױלטאָג פֿאַר איר געלט און גײט אין איר „גאַרניטער“ מיט אירע „שטיװל מיט גאַלאָשן“.

― נאַר, נאַר! ― פֿלעגט איר פּערעלע די דאַמע זאָגן. ― נאַרישע מױד! ער װעט דיר מסתּמא שטעלן אַ גאָלדענע מצבֿה, דער חתן דײַנער! װי מײנסטו?

לאהצי די פּאָקאָיאָװע האָט דערױף נישט געהאַט װאָס צו ענטפֿערן; זי האָט זיך געװוּסט אירס: זי האָט געצײלט די מינוט, די רגע, זי זאָל שױן דערלעבן קומען אַהײם קײן באַרדיטשעװ און שטעלן חופּה מיט לוי־מאָטלען. „װײס איך װאָס זי זאָגט דאָרטן, די מאַדאַם, װאָס איר קומט אױס! איך זאָל איר קאָנען אַרױסנעמען מײַן האַרץ און באַװײַזן, װאָלט זי געװוּסט, װיִאַזױ צו חוזק מאַכן פֿון אַזעלכע זאַכן“…

עס איז אָבער געקומען די צײַט, װען פּערעלע די דאַמע האָט אַנדערש גערעדט; עס איז געקומען די צײַט, װען זי איז געװאָר געװאָרן, אַז „ליבע איז נישט קײן מעלקשעפֿל“, װי לאהצי זאָגט, אַז מע מאַכט דאָס אַװעק מיט דער האַנט, װי זי האָט געמײנט פֿריִער. קומענדיק אַהײם פֿונעם שפּאַצירן־גײן, האָט זיך פּערעלע אַ װאָרף געטאָן אין אַ פֿאָטעל אַרײַן, האָט צוגערופֿן לאהצי די פּאָקאָיאָװע און האָט איר געהײסן צולײגן איר האַנט צום קאָפּ.

― דער קאָפּ טוט אײַך, אַ פּנים, װײ, מאַדאַם? אַ מכּה איז מיר אַ גרױסע! ― האָט לאהצי אַ זאָג געטאָן.

― דער קאָפּ, זאָגסטו? דאָס האַרץ, נאַרעלע, דאָס האַרץ טוט מיר װײ. איך בין אױס מענטש, עס ברענט מיך, עם ציט מיך, איך גײ אױס, זאָגט זי גאָר דאָס!

― װאָס־זשע איז אײַך, מאַדאַם? דערצײלט מיר אױך, לאָמיר אױך װיסן.

― אױ װײ, לאהצי, װאָס קאָן איך דיר זאָגן? ס'איז מיר שלעכט, ס'איז אַן עק פֿון מײן לעבן! אָט־דאָ ברענט מיר אַ פֿײַער, אָט־דאָ־אָ, אין האַרצן בײַ מיר! פֿון דער ערשטער שעה אָן, װאָס איך האָב אים דערהערט זינגען, און זינט איך האָב אים דערזען, איז אַן עק פֿון מײַן לעבן!

פּערעלע די דאַמע האָט זיך אַזש צעװײנט פֿאַר גרױס האַרצװײטיק. לאהצי איז געבליבן שטײן פֿאַרטיפֿט אין אירע מחשבֿות, צוקלערנדיק אַ פּלאַן, װאָס טוט מען דאָ? לאַנג טראַכטן האָט זי נישט באַדאַרפֿט, און קײן חכמות האָט זי נישט געװוּסט, האָט זי זיך מישבֿ געװען און האָט אַזױ געזאָגט:

― װײסט איר װאָס, מאַדאַם? װעמען הערט איר? איר זײַט הײַנט, דאַנקען גאָט, אײן אױפֿגעבונדענע, און דערצו אַ גבֿירטע, אָן עין־הרע, חוץ אײַער שאָדן אױף מיר געזאָגט געװאָרן. אָט פֿאָלגט מיך, נעמט האָט פֿאַר אים חתונה.

פּערעלע די דאַמע איז אַזש אונטערגעשפּרונגען פֿונעם פֿאָטעל פֿאַר גרױס התפּעלות און האָט זיך צעלאַכט מיט טרערן אױף די אױגן.

― נאַרישע מױד! װאָס הײסט „נעמט אים“? מע דאַרף דאָך אים אױך פֿרעגן, צי נײן?!

― נו, װאָס־זשע האָט איר מורא? ער װעט נישט װעלן אפֿשר? װאָס איז? איר זענט אפֿשר אַ מיאוס װײַבל? צי איר זענט חלילה געמײן? אַי װאָס, איר זענט אַן אַלמנה? אַ שײנע כּפּרה! אַ סך װײַבלעך װאָלטן זיך געװוּנטשן זײַן אױף אײַער אָרט, כ'לעבן! אָדער ס'איז אפֿשר אַן עװלה, װאָס איר נעמט אַ בחור? דאָס װעט, דאַכט זיך, אַ משוגענער אױך נישט זאָגן! װאָס איז? די שײנע װעלט, װאָס איר האָט געהאַט פֿאַר אײַער מאַן? אָפּגעװאַלגערט זיך דריטהאַלבן יאָר אין דעם װיסטן סטרישטש, טאָמער װײסט איר װאָס? די גרױסע גליקן, װאָס מע האָט געהאַט? דאַכט זיך, אָפּזײַן מיט אַ קראַנקן מאַן אין אײן שטוב איז אױך עפּעס װערט… קײנער װײס נישט װעמען דער שוך קװעטשט, און גײ דערצײל איטלעכן אַ מעשׂה!…

― אַך, לאהצי! נשמה מײנע! האַרץ מײנס! ― האָט פּערעלע די דאַמע געזאָגט און האָט זיך אַרײַנגעװאָרפֿן צו לאהצין אין די הענט אַרײַן.

אין אַ גרױס װאַסער געפֿינען זיך אַלערלײ פֿיש; אין אַזאַ גרױסער שטאָט װי באַרדיטשעװ זײַנען פֿאַראַן אַלערלײ מענטשן. דאָס אָרט, פֿון װאַנען פּערעלע די דאַמע האָט געשטאַמט, איז געװען נישט אַזאַ געהױבן אָרט: איר פֿאָטער, מאיר זײַטשיק, איז געװען דאָס, װאָס מע רופֿט בײַ אונדז אַ „קונה־הכּל“. אױף אַלץ אין דער װעלט איז ער אײַך געװען אַ קונה, און קײן באַזונדער געשעפֿט האָט ער נישט געהאַט קײנמאָל. האָט זיך געמאַכט, ערגעץ פֿאַרקױפֿט זיך אַז אַלטער זאַװאָד, אַ פֿאַבריק, אַ שטוב „אױף־סנאָסснос: פֿונאַנדעראַרבעטונג“, אַ פּאָסעסיע, אַ שלאַק, אַ צרה ― איז אַהין מאיר זײַטשיק אַ קונה; אַן אַלטע קאַרעטע האָט עמעצער אַרױסגעפֿירט, אַלט מעבל וכדומה ― איז מאיר זײַטשיק געװען דער ערשטער בעלן דערױף, אַבי אַ קערבל צו פֿאַרדינען. בײַ מאיר זײַטשיק האָט איר געקאָנט געפֿינען אַלצדינג, װאָס אײַער האַרץ גלוסט; װילט איר אײַזן ― איז אײַזן; מעש ― איז מעש; פֿעדערן ― איז פֿעדערן. אַז מע שמועסט אַלץ ― איז אַלץ! קײן קאַפּיטאַלן אײגענע האָט ער נישט געהאַט קײנמאָל, זיך געדרײט שטענדיק מיט פֿרעמדס; אַמאָל געװען פֿון אױבן און אַמאָל דערונטער, װי געװײנלעך, אַ סוחר. נאָר געפֿירט האָט ער זיך מעשׂה־מענטש, אױפֿן בעל־הבתּישן אופֿן: געבאָרגט, געכאַפּט, געגעבן, גענומען און ― געלעבט. די קינדער האָט ער געפֿירט אױפֿן ייִדישן אופֿן און האָט אַפֿילו נישט אין זינען געהאַט זײ צו בילדן, לערנען שפּילן פּיאַנע און נאָך אַזעלכע לערנעכצן, װי דער שטײגער איז הײַנט בײַ ייִדן. „צו מײַנע טעכטער ― האָט מאיר געזאָגט ― באַדאַרף איך נאָר האָבן נדן, צו װאָס טױגן די חכמות?“ עס האָט זיך אָבער געמאַכט „על־פּי סלוטשאַיслучаи: פֿאַרלױפֿעניש“, עס איז אַרױסגעפֿאָרן אַ פּריץ, און מאיר זײַטשיק האָט אָפּגעהאַנדלט בײַ אים אַן אַלטן פֿאָרטעפּיאַן, װאָלװל, אַ מציאה גדולה. עס האָט זיך אָבער אױף אים אַזױ גיך קײן קונה נישט געפֿונען, און דער פֿאָרטעפּיאַן איז אױף אַ היפּשע צײַט פֿאַרבליבן שטײן, איבערגעדעקט מיט אַ לײַלעך, ביז מאירן איז אײנמאָל אײַנגעפֿאַלן אין קאָפּ אַזאַ מין געדאַנק: „אַ פֿאָרטעפּיאַן שטײט; פּערעלע װאַקסט אונטער; שײן איז זי אַזױ װי גאָלד; ― פֿאַרװאָס זאָל זי זיך נישט צולערנען ברומקען? אַ קשיא הײַנטיקע צײַטן ― אפֿשר דורך דעם קאָן זי קומען צו אַ פֿײַנערן שידוך? װי זאָגסטו, מלכּה? האַ?“ מאירס װײַב מלכּה האָט אױך מסכּים געװען דערצו, און ס'איז געבליבן נאָר אײַן זאַך: װי קריגט מען דערצו אַ לערער, װאָס זאָל קאָסטן אין גלײַכן געלט?

ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז האָט פּערעלע אָנגעהױבן צו לערנען זיך שפּילן און האָט דװקא אַרױסבאַװיזן גרױס בריהשאַפֿט צום פֿאָרטעפּיאַן, כאָטש צו אַנדערע זאַכן האָט זי געהאַט אַפֿילו זײער אַ פּלאַטשיק קעפּל. איר שפּילן פּיאַנע האָט אָנגעמאַכט בײַ מאירן אין שטוב אַ גאַנץ איבערקערעניש: „דאָרט שפּילט מען פּיאַנע!“ ― האָבן שכנים געזאָגט. צוליב דעם האָט שױן פּערעלע פֿאַרנומען אין שטוב גאָר אַן אַנדער אָרט. אין דער צײַט, װען אירע קלענערע שװעסטער זײַנען געװען פֿאַרנומען מיט שטוב־אַרבעט, פֿלעגט פּערעלע זיצן צונױפֿגעלײגט די הענט, אָדער אָנטאָן זיך שבתדיק און אַרױסגײן שפּאַצירן „אינמיטן מיטװאָך שבת־צו־נאַכטס“. אַלע האָבן איר באַדאַרפֿט אונטערטראָגן דאָס גרײטע, האָבן פֿאַר איר דרך־ארץ: „זי שפּילט פּיאַנע ― אַ קלײניקײט?“ אַפֿילו מאיר מיט מלכּהן האָבן אױף איר געלײגט כּבֿוד, און פּערעלע האָט אױף זײ געקוקט מיט גרױס גדלות, גערעכנט זיך העכער פֿון זײ אַלעמען. פֿאַר פֿרעמדע האָבן זיך די „זײַטשיקעס“ (אַזױ האָט מען גערופֿן מאירן מיט מלכּהן אין שטאָט) שטענדיק באַרימט נאָר מיט זײער פּערעלעס שפּילן.

― שפּיל אונדז אַ ביסל, פּערעלע, אױפֿן פֿאָרטעפּיאַן! ― פֿלעגן זײ זי בעטן, בשעת עס איז געזעסן אַ פֿרעמדער מענטש, און בעת־מעשׂה אָנקװעלן, װערן ברײטער װי לענגער: „פּערעלע שפּילט פּיאַנע!“

שפּעטער אָבער, אַז פּערעלע איז געװאָרן אַ ביסל עלטער, איז זײ איר שפּילן פּיאַנע אױסגעפֿאַלן באָקאָם: זי איז דאָך נישט גלײַך צו קײן אַבי װאָסער אַ מײדל; זי מוז דאָך שױן אַרױסגײן פֿײַן אָנגעטאָן, זי מוז האָבן אַ שײן היטעלע, אַ זאָנטיקל, הענטשקעלעך און די אַלע איבעריקע שאַלעמױזן, װאָס אַ „מאַמזעל“ באַדאַרף האָבן. נו, אין טעאַטער אַרײַן מוז זי דאָך גײן; װי געשיקט זיך דאָס, אַז אַ מײדל, װאָס שפּילט פּיאַנע, זאָל נישט גײן אין טעאַטער אַרײַן? נאָר דאָס איז נאָך געװען גאָרנישט אַקעגן דעם, װאָס אירע עלטערן האָבן זיך אָנגעליטן, בשעת עס איז געקומען די צײַט איר אַ שידוך רײדן. דעמאָלט ערשט זײַנען זײ געװאָר געװאָרן, װי טײַער לעבערלעך. דעם חתן, װאָס זײ ראַבן איר געקאָנט געבן, ― האָט אױף אים פּערעלע געשפּיגן קלעק, און דעם חתן, װאָס איר האָט זיך געװאָלט, ― האָבן זײ אים, אױ־װײ, נישט געקאָנט גרײכן; װאָרעם די חתנים, װאָס פּערעלע האָט געװאָלט, האָבן געשמועסט מכּוח געלט … אָט דעמאָלט ערשט האָבן מאיר מיט מלכּהן געװוּסט, װאָס פֿאַר אַ גאָט מיר האָבן! די טאָכטער האָט זיך מיט זײ גערעכנט זײער מיאוס, עפּעס נישט װי אַ מאַמזעל, װאָס שפּילט פּיאַנע, נאָר װי אַ פּשוט באַרדיטשעװער מײדל, װאָס קאָן עפֿענען אַ מױל אַקעגן דעם טאַטן מיט דער מאַמע. גאָט װײס, װאָס זײ װאָלטן געטאָן מיט איר, װען עס זאָל זיך נישט געװען אונטערכאַפּן דער שידוך פֿון סטרישטש, אַזאַ גליקלעכער, גאָלדענער שידוך! מאיר האָט אױפֿגעהױבן בײדע הענט צו גאָט און האָט געזאָגט „ברוך שפּטרני“, פֿאַרזאָגנדיק שױן אױף קינדס־קינדער מער קײן פֿאָרטעפּיאַן אין שטוב נישט האַלטן.

אַרױסבאַגלײטנדיק די טאָכטער קײן סטרישטש אין אַזאַ גוטן אופֿן, האָבן זיך אירע עלטערן פֿון איר נישט פּאָזשיװעט אַפֿילו אױף אַ גראָשן; און אױך פֿון דאָרטן, שרײַבנדיק זײ גוטע פֿרײלעכע בריװלעך, האָט זײ פּערעלע נישט אונטערגעהאַלטן אַפֿילו מיט אַזױ פֿיל, װיפֿל אַ טרונק װאַסער איז װערט. זי האָט זיך אַקעגן אירע אײגענע זײער נישט פֿײַן אױסגעשטעלט.

אָט אַזאַ מין סאָרט „מאַדאַם“ איז געװען פּערעלע די דאַמע.

קאַפּיטל 19.
אַ נײַער פּאַרשױן באַװײַזט זיך ― בערל־אײַזיק הײסט ער ― און יאָסעלע פֿאָרט אין אַ קאַרעטע

דער נגיד האָט גליק צו אַלצדינג; לא־די װאָס ער איז רײַך און קאָן זיך אָנטאָן „כּל־הפֿאַרגעניגן“ אין דער װעלט, איז ער תּמיד צװישן אַ מחנה משרתים, װאָס זײַנען גרײט אים צו באַדינען אומזיסט, מײנענדיק, טאָמער װעט זײ עפּעס אַרױסקומען אַ טובֿה דורך דעם. די נגידים, זעענדיק פֿאַר זיך אַזױ פֿיל משרתים, מײנען, אַז עס קומט זײ, מע זאָל זײ באַדינען איטלעכער באַזונדער, מסתּמא זײַנען זײ דאָס װערט, און דערפֿאַר קוקן זײ אױף דעם גאַנצן עולם אַ ביסל פֿון דער הײך, אַזױ װי עס באַדאַרף צו קוקן אַ פּריץ אױף זײַנע קנעכט. אָט אַזעלכע מיני פּריצים זײַנען בײַ זיך געװען די סטרישטשער נגידים, די אַקציזניקעס, װי מע האָט זײ דאָרט אָנגערופֿן. יעדערער פֿון די דרײַ ברידער האָט געהאַט אַרום זיך זײַן מנין ייִדן, זײַנע חסידים, דאָס הײסט, זײַנע אומזיסטיקע משרתים. איטלעכער משרת האָט זיך געפֿלײַסט זײַן װאָס נענטער צו זײַן נגיד. און אַז דער נגיד האָט עמעצן באַװיזן אַ ביסל מער התקרבֿות, פֿלעגט זיך יענער שמעלצן, אײַנבײגן זיך אין דרײַען און קריכן אין דער ערך אַרײַן. אײנער פֿון די געטרײַסטע און נאָענטסטע אומזיסטיקע משרתים בײַ משה־װאָלף, זאָל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן, איז געװען בערל־אײַזיק. װער איז געװען דער דאָזיקער בערל־אײַזיק און װאָס איז ער געװען ― איז שװערלעך צו זאָגן אַקוראַט, מחמת קײן טועכץ עפּעס האָט ער נישט געהאַט גאָרנישט ; ער האָט זיך געדרײט אַרום משה־װאָלפֿן, זיך געריבן דאָרט און געהאַט זיך װי עס איז זײַן אױסקומעניש. ער האָט זיך גערעכנט אַפֿילו מיט משה־װאָלפֿן שטיקלעך קרובֿים דאָרטן, געשװעסטערקינדער; נאָר ער האָט אַרױסגעזען, אַז משה־װאָלף װיל דאָס נישט לײַדן, האָט ער די קרובֿישאַפֿט פֿאַרבױגן אין אַ זײַט ― אַ דאגה אַ ביסל, איז נישט קײן קרובֿ, אַבי אַ נגיד… אַ טבֿע האָט בערל־אײַזיק געהאַט גײן פּאַװאָליע, קוקן אין אַ זײַט, רײדן שטיל, בנעימותדיק, געצײלטע װערטער, נישט דעקוטשען יענעם, װי אַנדערע האָבן ליב, און תּמיד אױסװאַקסן נאָר דעמאָלט, װען מע האָט אים באַדאַרפֿט. דערפֿאַר האָט ער זיך טאַקע בײַ משה־װאָלפֿן אײַנגעקױפֿט מער פֿון אַלע אין שטוב אַרײַן. אַז עס פֿלעגט זיך מאַכן, װען מע האָט אים געגעבן אַ פּסק, אױסגעזידלט, פֿלעגט דער בערל־אײַזיק צונעמען, אַרײַנלײגן אין קעשענע אַרײַן ― און שאַ. „אַלע נגידים זײַנען אַזױ“, ― פֿלעגט נאָכדעם בערל־אײַזיק זאָגן. ― „עס קומט די צײַט, װען זײ באַדאַרפֿן שרײַען, מוז מען זײ לאָזן זיך אױסשרײַען“…

אין דער גאַנצער צײַט, װען משה־װאָלף איז געלעגן קראַנק, איז בערל־אײַזיק נישט אַרױסגעקראָכן פֿונעם הױף; װי אַ געטרײַער הונט, האָט ער געהיט די שטוב, אַכטונג געגעבן, נאָכגעשמעקט און נאָכגעקוקט איטלעכס ברעקעלע שטילערהײט, גײענדיק פּאַמעלעך און אױסקוקנדיק איטלעכס װינקעלע. ער האָט געהאַט אַ שטיקל אָנזאָג פֿון משה־װאָלפֿס צװײ ברידער, אַז בײַם, חלילה, משה־װאָלף װעט האַלטן שלעכט, זאָל ער תּיכּף־ומיד זײ געבן אַ ידיעה, מחמת אַלט און קראַנק איז ער דאָך, און קײן קינדער האָט ער נישט, און פֿאַרלאָזן זיך אױף איר, אױף דער בחורטע, איז נישט קײן פּלאַן… בערל־אײַזיק פֿאַרשטײט אַן עסק, קײן פֿינגער אין מױל באַדאַרף מען אים נישט לײגן. ער האָט זיך זײַנס, װוּ ער האָט געקאָנט, אָפּגעטאָן, אַזױ אַז בשעת משה־װאָלף האָט נאָר געהאַלטן בײַ דער גסיסה, זײַנען שױן בײדע ברידער געװען אין שטוב. נו, געװײנלעך, האָט בערל־אײַזיק דערצו נישט דערלײגט גאָרנישט. פֿונדעסטװעגן, אַז משה־װאָלף איז געשטאָרבן, איז זיך בערל־אײַזיק געבליבן בײַ זײַנעם: אַז דער נגיד איז נישטאָ, איז די נגידית אַ נגיד ― װאָס פֿאַרשטײט מען דאָ נישט? די גאַנצע צײַט פֿון שיבֿעה און פֿון שלושים האָט זיך בערל־אײַזיק שטענדיק געפֿונען אין הױף, נישט אַרױסגעטראָטן פֿון דאָרטן אױף קײן מינוט, טאָמער װעט מען אים באַדאַרפֿן. פּערעלע די דאַמע האָט אים אָבער באַדאַרפֿט אױף כּפּרות: יעדער סטרישטשער ייִד איז בײַ איר געװען טריף, נימאס־ומאָוס. אױך לאהצי די פּאָקאָיאָװע האָט אים פֿײַנט געהאַט שׂינאת־מװת. „אָט דער יונגערמאַן ― פֿלעגט זי זאָגן ― מיט זײַנע שטילער רײדעלעך און מיט זײַן קוקן אין אַ זײַט זיצט מיר אין האַרצן, איך קאָן אים נישט אָנקוקן!“ בערל־אײַזיק האָט דאָס גאַנץ גוט געװוּסט און ער האָט זיך געפֿלײַסט, װי װײַט מעגלעך, איר צו געפֿעלן, טרעפֿן איר משוגעת: „נישט הײַנט איז מאָרגן, ― האָט ער זיך געטרײסט ― עס װעט קומען אַ צײַט, ― פּרײדע קאָזאַ דאָ װאָזאַprzyjdzie koza do woza: די ציג װעט קומען צום פֿורל, ― װי זאָגט זיך דאָס“… און עס איז געקומען די צײַט.

יענעם שבת פֿאַרנאַכט, װען פּערעלע די דאַמע האָט אַנטפּלעקט איר האַרץ פֿאַר איר פּאָקאָיאָװע, האָט זיך לאהצי גראָד באַדאַרפֿט באַגעגענען מיט בערל־אײַזיקן, װי ער גײט זיך אַזױ אַרום איבערן הױף שבתדיק, מיט דער פֿאַטשײלע אױפֿן האַלדז, אונטערזינגענדיק שטיל אַ לידעלע, װי דער שטײגער איז, אַז עם קומט שבת פֿאַרנאַכט.

― װען רעכנט איר, הײסט דאָס, פֿאָרן? ― מאַכט בערל־אײַזיק צו לאהצין, פֿאַרגנבֿענדיק זיך צו איר מיט אַ זײַטיקן קוק.

― פֿאָרן? ― ענטפֿערט לאהצי, אָנגעברוגזט װי תּמיד. ― איר זײַט שױן פֿאַרטיק מיטן פֿאָרן!

װאָס זשע? נאָך נישט אינגאַנצן צונױפֿגעלײגט? ― פֿרעגט ער מיט אַ זיס שמײכעלע און דאָס גאַנצע פּנים װערט אים אײן קנײטש.

― װאַסער צונױפֿגעלײגט? ― מאַכט לאהצי מיט כּעס. ― עס גײט אים דערינען! ס'איז דאָ נײטיקערס דערפֿון!… הערט נאָר אױס, בערל־אײַזיק! איר זענט דאָך אַ גוטער באַרימער, איך קען אײַך דען נישט? איך װעל אײַך עפּעס פֿרעגן אַ זאָך, איך װעל אײַך עפּעס דערצײלן. נאָר איר זאָלט מיר פֿריִער שװערן בײַ אײַער װײַב און קינדער, אַז צװישן אונדז װעט דאָס בלײַבן.

בערל־אײַזיקס פּנים, װאָס האָט ביז אַהער געשמײכלט, איז מיט אַ מאָל געװאָרן ערנסט. לאהצי האָט ביסלעכװײַז, שטיקלעכװײַז אים אױסדערצײלט די גאַנצע מעשׂה און אים נאָך אַ מאָל באַשװאָרן, אַז קײן פֿױגל זאָל דערפֿון נישט װיסן. בערל־אײַזיק האָט אױסגעהערט, אַ ביסעלע אַ טראַכט געטאָן, װאַרפֿנדיק מיט די קאָסע אײגעלעך זײַנע אױף אַלע זײַטן, און האָט אַ זאָג געטאָן צו לאהצין: „ס'איז רעכט; הײַנט, נאָך הבֿדלה, איז ער דאָ“.

― געדענקט זשע, בערל־אײַזיק, איר האָט מיר געשװאָרן בײַ װײַב און קינדער, אַז ס'איז אַ סוד.

― אַ סוד, אַ סוד! ― האָט איר בערל־אײַזיק אַ זאָג געטאָן און איז פּאַװאָלינקע אַװעקגעגאַנגען אױף דער אַכסניא, װוּ יאָסעלע סאָלאָװײ האָט געהאַלטן סטאַנציע מיט דער גאַנצער חבֿרה משוררים.

דער שמועס, װאָס איז דאָרטן פֿאָרגעקומען צװישן בערל־אײַזיקן און גדליה באַס, איז געװען טיף דיפּלאָמאַטיש. מע האָט זיך בײדע גוט געהיט אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע, געבױגן זיך אױף אַלע זײַטן, װי צװײ געלערנטע, געניטע גיבורים, אַזױ לאַנג, ביז מע האָט זיך צונױפֿגעשמועסט, אױסגעגלײַכט און בײדע אינאײנעם צוגעקלערט אַ רעכטן פּלאַן, װיִאַזױ דעם ענין דורכצופֿירן, װי געהעריק איז.

לכתּחילה האָט גדליה געזען, אַז יאָסעלע זאָל זיך באַקענען מיט פּערעלע דער דאַמע און זאָל גאָרנישט אָנהײבן צו װיסן צוליב װאָס: „גלאַט, מהיכא־תּיתי, ― אַזױ האָט אים גדליה געזאָגט שבת־צו־נאַכטס נאָך הבֿדלה, ― ס'איז דאָ אַ נגידית, פּערעלע די דאַמע רופֿט מען זי, זי איז אַ בעלנטע זיך באַקענען מיט דיר. זי קען זיך מיט אַלע גרױסע חזנים פֿון דער װעלט און האַלט זײער פֿון זינגען, שפּילט אַלײן אױך פּיאַנע. װאָס קאָן עס דיך אַרן, אַז דו װעסט זיך דורכגײן אַהינצו?“… יאָסעלע האָט אים געפֿאָלגט. זײ זײַנען בײדע, ער און גדליה באַס, אַרױפֿגעגאַנגען צו פּערעלען אַהײם און דערזען פֿאַר זיך אַ גרױס, ליכטיק הױז, גאַנץ רײַך געמעבלירט, שײן אױסגעפּוצט, מיט סאַמעטענע דיװאַנעס, װײכע פֿאָטעלן, קרישטאָלענע און בראָנדזענע הענגלײַכטער, הױכע מוראדיקע שפּיגלען, װאַזאָנעס פֿאַרשײדענע מיט בילדער אַלערלײ אין גאָלדענע ראַמען. באַטראַכטנדיק דאָס אַלצדינג כּמעט דאָס ערשטע מאָל אין זײן לעבן, האָט זיך יאָסעלען דער קאָפּ פֿאַרדרײט. „װען דו זאָלסט זײַן אַ מענטש, ― האָט אים גדליה אײַנגערױמט אַ סוד אין אױער, ― קאָן דאָס אַלצדינג זײַן דײַנס“… יאָסעלע האָט אַ קוק געטאָן פֿאַרװוּנדערט אױף גדליהן, און האָט זיך אָנגעשטױסן, אַז עס האַנדלט זיך דאָ מכּוח אַ שידוך ― און יאָסעלע איז אין דער ערשטער מינוט גרײט געװען פֿאַרקערעװען דעם דישל צוריק און אַנטלױפֿן פֿון דאַנען; ער האָט געמײנט, אַז ער װעט אין דער ערד אַרײַן פֿאַר פּחד און פֿאַר בושה… „אַנטלױף, יאָסעלע, פֿון דאַנען, ― האָט ער זיך געטראַכט, ― אַנטלױף כּל־זמן די פֿיס טראָגן דיך, אַנטלױף אַהײם, אַנטלױף װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט, אַבי גיכער!“ נאָר עס איז שױן געװען צו שפּעט: עס איז אים געקומען אַקעגן פּערעלע די דאַמע, אַ שײן װײַבל, אײַנגעטונקען אין גאָלד און באַהאָנגען מיט אַ סך צירונג. באַטראַכטנדיק די דאָזיקע „דאַמע“, איז אים געקומען אױף די געדאַנקען אסתּר, די טײַערע געטרײַע אסתּר, מיט װעלכער ער װעט זיך זען, אם־ירצה־השם, גאָר אין גיכן, און פֿאַרגלײַכנדיק זי מיט אסתּרן, האָט ער אינעװײניק בײַ זיך געלאַכט: „װײס איך? איך װעל אַזעלכעס טאָן? איך װעל נעמען און װעל פֿאַרבײַטן אסתּרן אױף דער דאָזיקער? ס'אַ משל! אַ פֿאַרגלײַכעניש אַ ביסל!“… פּערעלע די דאַמע האָט אים געגעבן די האַנט, אַ קלײן װײַס הענטל און אַ קאַלטס און ער האָט דערפֿילט, אַז דאָס קאַלטע הענטל בריט אים, און פֿאַר זײַנע אױגן איז אים עפּעס װי אַ טומאַן איבערגעצױגן געװאָרן, אין די אױערן האָט אים געקלונגען, דער קאָפּ האָט זיך אים װי געשפּאָלטן, און ער האָט זיך גיך פֿאַרלאָרן.

כּמעט דאָס ערשטע מאָל אױף זײַן לעבן איז יאָסעלען אױסגעקומען צו הערן שפּילן פּיאַנע. הערן פֿון דער װײַטן האָט ער געהערט נישט אײן מאָל; נאָר זיצן בשעת שפּילן אַזױ נאָענט נעבן אַ שײן װײַבל און קוקן, װי מיט די קלײנע װײַסע פֿינגערלעך ציט זי אַרױס פֿון דאָרטן אַזעלכע װײכע קולות, אַזעלכע שײנע מעלאָדיעס ― דאָס האָט ער זיך קײנמאָל נישט געקאָנט פֿאָרשטעלן. עס איז געװאָרן פֿאַר אים פֿול די גאַנצע זאַל מיט די דאָזיקע קולות, און פּערעלע האָט באַקומען אין זײַנע אױגן נאָך מער חן, װי פֿריִער. עס באַקומט בײַ אים גיך, װי אַלע מאָל, אינגאַנצן גאָר אַן אַנדער פּנים: די שטוב זעט בײַ אים אױס װי אַ פּאַלאַץ, און פּערעלע ― אַ פּרינצעסין; ער קומט אַרײַן אַהער עפּעס מיט חידושים, מיט נסים־ונפֿלאָות, און הערט די געטלעכע קולות, װאָס שמירן אים דאָס האַרץ, װי מיט בױמל, װאָס גלעטן אים די נשמה, געבן אים אַרײַן אַ נײַעם מיט חיות, און עס װילט זיך אים מיטהעלפֿן, עס װילט זיך אים זינגען גלײַך מיט די קולות אינאײנעם. יאָסעלע סאָלאָװײ הײבט אָן צו זינגען. אונטערהאַלטן נאָכן טאַקט, צעגיסנדיק זיך אױף זײַן האַלדז, אױף זײַן זעלטענעם קונציקן האַלדז, אין אַזעלכע זיסע, צאַרטע געזאַנגען, אַז פּערעלע די דאַמע הערט אױף צו שפּילן און הערט זיך אײַן אין זײַן זינגען. נאָר יאָסעלע בעט זי, אַז זי זאָל אים שפּילן נאָך און נאָך. זי שפּילט און ער זינגט, פֿאַנטאַזירט, צעגיסט זיך, פֿאַרגײט זיך, צעשיט זיך און קנאַקט װי אַ סאָלאָװײ…

גדליה באַס, װאָס איז געזעסן צעלײגט אין אַ װײכן פֿאָטעל אין דער זײַט, האָט שױן לאַנג נישט געהערט פֿון יאָסעלען אַזאַ מין זינגען, װי יענעם שבת־צו־נאַכט בײַ פּערעלע די דאַמע. גדליהס פֿאַרדאָרבענע נשמה, װאָס האָט געװוּסט נאָר געלט, האָט זיך אױך אין דער צײַט, װען יאָסעלע האָט זיך צעזונגען, געפֿרײט, ממש מחיה געװען. פֿונדעסטװעגן האָט ער זיך באַטראַכט, אַז ס'איז אַ סך געזונטער פֿאַר אים אין אַלע אופֿנים, ער זאָל זיך בעסער אַװעקגײן אױף דער אַכסניא, און יאָסעלע זאָל בלײַבן דאָ דערװײַל אַלײן, אָן אים. לאהצי די פּאָקאָיאָװע האָט אים אַפֿילו מיט גרױס גדלות צוגעטראָגן אױף אַ זילבערנער טאַץ אַ פֿײַנע גלאָז טײ, נאָר גדליה האָט זיך פֿון דער טײ אָפּגעזאָגט, האָט אַ מרוקע געטאָן, אַז ער באַדאַרף ערגעץ גײן, און האָט זיך פּאַװאָלינקע פֿון דאָרטן אַרױסגערוקט.

ערשט אַרום האַלבע נאַכט, שױן קלײַבנדיק זיך גײן אַהײם, האָט זיך יאָסעלע אַרומגעקוקט, אַז גדליה איז נישטאָ. פּערעלע, יאָסעלע און לאהצי האָבן זיך אַלע דרײַ צעלאַכט, און ס'איז געבליבן, מע זאָל אױפֿװעקן דעם קוטשער, אײַנשפּאַנען די קאַרעטע און אָפּפֿירן אים אַהײם. מע האָט אָבער דעם קוטשער פֿאַרשפּאָרט שױן װעקן; ער איז געשטאַנען גרײט מיט דער קאַרעטע בײַ דער טיר; אױף דער שװעל איז געזעסן און האָט געדרימלט בערל־אײַזיק. לאהצי האָט אַ קוק געטאָן אױף זײַן פֿאַרשלאָפֿן־װאַכנדיק פּנים און האָט צו אים פֿרײַנטלעך אַ זאָג געטאָן: „דאָס האָט איר, רב בערל־אײַזיק, צוגעגרײט די קאַרעטע? ע, איר זײַט דאָך עפּעס גאָר…!',

― נו, װי מײנסטו, לאהצי, ער איז מײַנער? ― האָט פּערעלע די דאַמע אַ פֿרעג געטאָן בײַ איר פּאָקאָיאָװע, שטײענדיק שױן כּמעט אַ נאַקעטע און אַ װאָרף טוענדיק זיך אין בעט אַרײַן.

― נאָך אַ מין אײַערער! ― האָט איר לאהצי דערױף געענטפֿערט, איבערדעקנדיק די „מאַדאַם“ מיט אַ װײכער אַטלעסענער קאָלדרע. ― נאָך אַ מין אײַערער! איר האָט דען נישט אַרױסגעזען נאָך זײַנע גלאַנצנדיקע אױגן, אַז ער איז שױן אָפּגעקאָכט?

― לאהצי, האַרץ מײַנס, נשמה מײַנע! ― האָט איר פּערעלע געענטפֿערט, אַרומכאַפּנדיק די פּאָקאָיאָװע און צוקװעטשנדיק זי צום האַרצן שטאַרק־שטאַרק!

און יאָסעלע סאָלאָװײ, פֿאָרנדיק פֿון פּערעלען צו זיך אױף דער אַכסניא און זיצנדיק צעלײגט אין דער װײכער קאַרעטע, פֿילט עפּעס אַ נײַ מין לעבן אין זיך, און פּערעלעס געשטאַלט שװעבט אים פֿאַר די אױגן: ער פֿאַרגעסט זיך, װוּ ער איז אין דער װעלט; ער קלערט נאָר װעגן אײן זאַך: מאָרגן װידער קומען, װידער זען פּערעלען און װידער הערן זי שפּילן… אױך אַן אַנדער מחשבֿה פֿליט אים דורך אין קאָפּ: עס שטעלט זיך אים פֿאָר די „רי″ש אַלפֿים200,000“, װאָס גדליה האָט אים פֿאַרבײַגײענדיק אַ זאָג געטאָן… עם פּיקט זיך אים אין קאָפּ עפּעס אַ פּלאַן. עס שטעלט זיך אים פֿאָר, אַז ער פֿאָרט דאָס אַרײַן קײן מאַזעפּעװקע מיט אַ קאַרעטע און מיט פֿיר ברענענדיקע פֿערדלעך. די שטאָט שטײט, קוקט און חידושט זיך. דער טאַטע לױפֿט אַרױס אַקעגן: ברוך־הבא, יאָסעלע!“ ער כאַפּט אַרױס אַ פּאַק אַסיגנאַציעס און מאַכט צום טאַטן: „נאַ דיר, טאַטע, צען טױזנט… צװאַנציק טױזנט… װאַרף אַװעק דאָס חזנות, שױן צײַט, כ'לעבן!“…

און אסתּר? אין דער מינוט פֿאַרגעסט גאָר יאָסעלע, אַז ס'איז דאָ אַן אסתּר אױף דער װעלט, װאָס קוקט אַרױס אױף אים אַזױ לאַנג! און װען אסתּר קומט אים שױן אַרױף אױפֿן זינען, װיל זיך גאָר יאָסעלע נישט קײן פֿרעג טאָן: „װאָס איז דאָ קשה?“…

קאַפּיטל 20.
ער פֿאַלט אַרײַן אין דער נעץ און קוקט זיך אַרום שױן אַ ביסל צו שפּעטלעך

אַ סך שװערער איז פֿאַר יאָסעלען געװען אַרײַנצוקומען דאָס ערשטע מאָל צו פּערעלען אין שטוב אַרײַן, װי אײדער צו שרײַבן תּנאָים און גײן מיט איר צו דער חופּה… גדליה באַס האָט שױן אַלײן גענומען אױף זיך אַלצדינג, אָפּגעשמועסט מיט די רבנים, חזנים, שמשׂים. ער איז אַלײן געלאָפֿן אומעטום, אַלײן באַקומען װאָס מע באַדאַרף און אַלצדינג פֿאַרטיק געמאַכט צו דער חתונה. אַ ביסל האָט אים צוגעהאָלפֿן, געװײנלעך, בערל־אײַזיק זײַן שותּף. אַ גוט שטיקל אַרבעט האָט אױף זיך געהאַט גדליה; ער האָט באַדאַרפֿט אױסשטײן אַ מלחמה מיט פּערעלעס צװײ שװאָגערס די אַקציזניקעס. זײ האָבן זיך געשטעלט אַקעגן שטאָל־און־אײַזן און האָבן געזאָגט: אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, בלוט זאָל זיך גיסן אין די גאַסן, זײ װעלן נישט דערלאָזן בײַ זיך אין סטרישטש אַזעלכע בזיונות. „לאָז זי פֿאָרן געזונטערהײט קײן באַרדיטשעװ ― האָבן זײ געזאָגט ― און דאָרטן אױפֿהענגען זיך אױף װעמען איר איז ליב. מיר װעלן נאָר נישט דערלאָזן אַזאַ בזיון פֿאַר אונדזער געשטאָרבענעם ברודער, װאָס דער אָרט זײַנער איז נאָך נישט אָפּגעקילט געװאָרן. װאָס הײסט דאָס? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ הפֿקרות געװאָרן?! “

גדליה פֿון זײַן זײַט האָט אָבער אױך נישט געשװיגן. ער האָט געהאַט אַ כּוח, מיט האַלבע װערטער, װי זײַן שטײגער איז, איבעררײדן אַ האַלבע װעלט מיט מענטשן. ער האָט זײ באַװיזן, אַז, ערשטנס, איז דאָס פֿאַר זײער ברודער, עליו־השלום, גאָר אַ כּבֿוד, נישט קײן בזיון חלילה, מחמת װער װײס, צו װעמען די אַלמנה קאָן אַרײַנפֿאַלן מיט אַזאַ גוטס הײַנטיקע יאָרן? יאָסעלע איז פֿאָרט אַ טאַטנס אַ קינד; ער קומט אַרױס פֿון רבנים און האָט הײַנט אױך צװײ רבנים מיט דרײַ דײנים אין דער משפּחה. והשנית, מײנט ער דאָ חלילה נישט דאָס געלט אירס, מחמת ער איז אַלײן אױך גענוג רײַך, אַן עין־הרע, ער האַלט געלט אױף פּראָצענט. אַ קלײניקײט, אַזאַ גאָלדשפּינער? און אַ קערבל איז בײַ אים טײַער, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג!… גדליה, נישקשה, האָט געװוּסט מיט װאָס מע קאָן נעמען אַ סטרישטשער גבֿיר. דערצו איז ער געװאָר געװאָרן, אַז די אַקציזניקעס האָבן אַ טענה צו דער אַלמנה עפּעס מכּוח אַ בשותּפֿותדיקן קאָנטראַקט אױף אַ פּריץ, ― האָט זיך גדליה אַרײַנגעלײגט און געפּועלט בײַ איר, זי זאָל זײ דעם קאָנטראַקט אַװעקגעבן, כאַפּט זײ דער װאַטן־מאַכער! ― פּערעלע האָט זיך אַפֿילו גוט געקנײטשט דערבײַ, נאָר זי איז געװען אַזױ פֿאַרקאָכט אינעם שידוך, אַז זי האָט מיט אַ שװער האַרץ דעם קאָנטראַקט אַװעקגעגעבן, און אױפֿן דריטן טאָג נאָך די תּנאָים האָט מען געשטעלט אַ חופּה, און דער עולם איז זיך צעפֿאָרן איטלעכער אין זײַן רו אַרײַן. גדליה האָט זיך צערעכנט מיט זײַן חבֿרה משוררים און איז אַװעקגעפֿאָרן אַהײם מיט אַ היפּשער „אַפּותּיקי“, װאָס װעט אים קלעקן אי אױף חתונה מאַכן די טאָכטער, אי איבערלאָזן זיך אױך עטלעכע קערבלעך. אים איז דאָס אָפּגעראָטן אין אַלע אופֿנים אַרום און אַרום. די לעצטע צײַט האָט גדליה באַס געהאַט יסורים פֿון דעם, װאָס יאָסעלעס שטימע הײבט אָן צו פֿאַלשעװען אַ ביסל, און אָט־אָט װעט ער זי אָנװערן אינגאַנצן, װײַל ס'איז געקומען די צײַט, װאָס „דאָס קול בײַט זיך“, און ביז ער װעט באַקומען די רעכטע שטימע, קאָן אַװעקגײן אַ יאָר און צװײ. „אַצינד ― האָט זיך גדליה געקלערט ― מעג ער שױן באַקומען אַ קול פֿון אַ בת־היענה און זינגען װי אַ שלײַען, װעל איך מיך אױך נישט זעצן װײנען“… נאָר געזעגנט האָט ער זיך מיט יאָסעלען װי מיט אַן אײגן קינד, צוגעװוּנטשן אים, ער זאָל זיך „מיט איר“ עלטערן אין עושר און אין כּבֿוד, און שױן מער נישט באַדאַרפֿן אָנקומען צום עמוד װײַל ער װעט לעבן.

און פּערעלע די דאַמע האָט זיך אױפֿגעהאָנגען יאָסעלען אױפֿן האַלדז, נישט אָפּגעטרעטן פֿון אים אױף קײן מינוט. לאהצי די פּאָקאָיאָװע האָט זינגענדיק אײַנגעלײגט די קלומקעס אין װעג אַרײַן. דאָס האַרץ האָט איר געפּלאַצט פֿאַר שׂימחה, דערמאָנענדיק זיך, אַז אין עטלעכע טעג אַרום װעט זי זיך קאָנען זען מיט לוי־מאָטלען. בערל־אײַזיק האָט איר צוגעהאָלפֿן פּאַקעװען, געלאָפֿן, געטאָן, געהאָרעװעט, גלײַך װי ער געהער זיך עפּעס הײַנט אָן מיט פּערעלען. „אױף די נגידים ― אַזױ האָט זיך בערל־אײַזיק געקלערט ― װערט קײן זאַך נישט פֿאַרפֿאַלן; איך זאָג מיר מײַנס: פּרײדע קאָזאַ דאָ װאָזאַ ― צולײגן לײגט מען צו זײ נישט צו“… בערל־אײַזיק האָט אָבער, אױ־װײ, אַ גראָבן טעות געהאַט. צום געזעגענען זיך האָט אים פּערעלע די דאַמע „אַפֿילו אױף דער האַנט נישט אָנגעשפּיגן!“… װי אַ קעצעלע, װי אַ נעבעכל, איז זיך בערל־אײַזיק געשטאַנען, דעם קאָפּ אױף אַ זײַט, אַ ביסעלע צוגעשמײכלט און אַלץ געהאָלפֿן, אַלץ באַדינט איטלעכן באַזונדער און צוגעװינטשעװעט שטיל מיט אַ רחמנות־פּנים : „פֿאָרט געזונטערהײט! פֿאָרט געזונט!“ און אין האַרצן האָט אים געברענט אַ פֿײַער: „אַזאַ כּלבֿטע, אַזאַ געשלײערטע האַנזי ־ האַלדז און נאַקן זאָל זי זיך ברעכן אױפֿן גלײַכן װעג, רבונו־של־עולם!“… „פֿאָרט געזונטערהײט! פֿאָרט געזונט!” ― האָט בערל־אײַזיק געזאָגט צום לעצטן מאָל, אונטערהײבנדיק דאָס היטל און אײַנבײגנדיק זיך אין דרײַען, און די מחשבֿות האָבן אים אַװעקגעטראָגן צום פּעקל אַסיגנאַציעס, װאָס גדליה האָט אים געגעבן חלק פֿונעם שדכנות־געלט און װעלכער האָט אים געװאַרעמט דעם בוזעם און געגלעט, װי עפּעס אַ טײַערע־טײַערע זאַך… און אַזױ זײַנען אונדזערע דרײַ פּאַרשױנען, פּערעלע, יאָסעלע און לאהצי די פּאָקאָיאָװע, געזעסן אין אַ גרױסן, װײכן טאַראַנטאַס, מיט פֿיר פֿערד געשפּאַנט, און מען איז געפֿאָרן פֿון סטרישטש קײן באַרדיטשעװ מיט פֿרײלעכע הערצער. לאהצי האָט דעם גאַנצן װעג כּלומרשט געדרימלט, זי זאָל נישט זען, װי די „מאַדאַם“ הענגט בײַ יאָסעלען אױפֿן האַלדז און מע לאַכט און מע קושט זיך און מע האָלובעט זיך, װי די טײַבעלעך… „קױם דערלעבט! ― האָט זיך לאהצי געקלערט אין האַרצן. ― קײן בינטל גראָז אױפֿן קבֿר נאָך נישט אױסגעװאַקסן, די נשמה נאָך נישט אױסגעלײַטערט אױף יענער װעלט, און זי הענגט זיך שױן! און אָפּגעזוכט ― טאַטעניו! נישט געקאָנט צוּװאַרטן אַ ביסל, נישט אױפֿהענגען זיך אױף אַ חזן גאָר, כי־כי־כי! מײַן לוי־מאָטל זאָל דאָ זײַן, װאָלט ער עס געקאָנט לאַכן אַ ביסל! די נגידים װײסן שױן דען װאָס אױסצוטראַכטן פֿאַר גרױס ראָסקאָש?… מאָל דיר, מײַן מאַדאַם איז אױך אַ גוטע שטוקע, נישקשה, מיט די גוטע רײדעלעך: נשמהניו, האַרצעניו, ליובעניו ― ביז דער קעשענע. איך לײג־צונױף דאָס גרעט אירס, ליבער גאָט, כאָטש האַלב אױף מיר געזאָגט געװאָרן; האָב כאָטש אַ ברעקל סאָװעסט, נעם אַרױס אַ פּאָר זאָקן, פֿון יוצא װעגן, צי אַ העמד, צי אַ קלײדל אַן אַלטס, צי װעלכע גוטע יאָר, און זאָג: נאַ, לאהצי, האָב פֿון מיר אַ געדעכעניש… װער, װאָס? אַן אַנדערע אױף מײַן אָרט װאָלט מסתּמא געװאַרט אױף כּבֿוד, יאָ־נו? זי װאָלט איר צעטראַסקעט די בײנער, קײן פֿאָדעם נישט איבערגעלאָזט. װאָס דען? אַזױ װי איך בין אַ דורנאַдурной: נאַר איז גוט? פֿון מײַנעטװעגן לאָז זי זיך אָנצינדן מיט איר גאַנץ פֿאַרמעגן, מיט אַלע אירע שמאַטעס, און איך ― לאָז מיר גאָט העלפֿן קומען אַהײם בשלום און קלערן מכּוח אַ חופּה שטעלן“…

אַזעלכע רעיונות שװעבן אַרום בײַ לאהצין אין קאָפּ, בשעת פּערעלע און יאָסעלע קושן זיך, האַלדזן זיך, האָלובען זיך, און די פֿערד טראָגן דעם טאַראַנטאַס מיט די דרײַ פּאַרשױנען, דורכלאָזנדיק פֿאַרבײַ פֿעלדער און װעלדער, דערפֿער און שטעטלעך. קײנער פֿון זײ באַמערקט נישט, װוּהין די צײַט גײט אַװעק. איטלעכער איז זיך פֿאַרנומען מיט זײַנע מחשבֿות, יעדער האָט זיך זײַנע השׂגות, זײַן פֿאַרגעניגן. פּערעלע איז נאָך קײנמאָל אין איר לעבן נישט געװען אַזױ גליקלעך, װי אַצינד, פֿאָרנדיק מיט איר שײנעם „העלד“, איר „ענגעל“. ער איז אירער, אירער! פֿון דעם אײנציקן געדאַנק, אַז אַזאַ „העלד“, װאָס נאָר אין אַ ראָמאַן טרעפֿט זיך אַזעלכן צו באַגעגענען, אַז אַזאַ „ענגעל“ איז אירער, ― װערט איר דער קאָפּ פֿאַרדרײט, זי װערט װי פֿאַרשיכּורט און זיס פֿאַרשלאָפֿן…

און יאָסעלע סאָלאָװײ?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

יאָסעלע סאָלאָװײ, אַז ער האָט זיך נאָכדעם אַרומגעקוקט, װוּ ער איז אין דער װעלט, װאָלט ער געמעגט שװערן, אַז ער געדענקט לחלוטין נישט, װאָס מיט אים האָט זיך געטאָן אין יענער צײַט. װען, װוּ, װיִאַזױ האָט ער חתונה געהאַט פֿאַר פּערעלע דער דאַמע, ― געדענקט ער נישט. ער געדענקט נאָר, װי אַ געדיכטער טומאַן האָט אים אַרומגענומען אַרום און אַרום, װי עס האָבן אים געשעמערירט פֿאַר די אױגן גאָלד און דימענטן און בריליאַנטן, װיִאַזױ עס האָבן זיך אַװעקגעצױגן פֿאַר אים עטלעכע ליכטיקע, פֿרײלעכע, יום־טובֿדיקע טעג, װיִאַזױ מענטשן האָבן אים באַדינט, גלײַך װי ער װאָלט זײַן אַ פּרינץ, אַ בן־מלך, און זי, די בת־מלכּה, פּערעלע, בײַ דער זײַט, זי טרעט נישט אָפּ פֿון אים אױף קײן מינוט, הענגט איבער אים, האַלדזט אים, קושט אים, האָלובעט אים: , יאָסעלע, יאָסעלע מײַן זיס לעבן, נשמה מײַנע, מײַן העלד, מײַן ענגעל!“ און נאָך אַזעלכע זיסע װערטער… און עס דרײט זיך אים דער קאָפּ. ער פֿילט, װי ער איז אין אַ טשאַד, װי פֿאַרטומלט, פּריטשמעליעט. און ער געפֿינט זיך אין אַ מין גן־עדן־התּחתּון, דאָרטן װוּ בשׂמים מיט אַלערלײ געװירצן שמעקן, װוּ עס רינט װײַן און בױמל און מאַנדלען װאַקסן, װוּ פֿײגעלעך זינגען און מענטשן גײען אַרום פֿראַנק און פֿרײַ. און עס זינגט זיך אים אַזױ געשמאַק און אַזױ זיס, גאָר אָן אַן אױפֿהער. פּערעלע שפּילט פּיאַנאָ און ער זינגט, און די גאַנצע װעלט איז אים פֿול מיט קולות, מיט געזאַנגען. ער װאָלט אײביק־אײביק אַזױ אַרומגײן פֿראַנק און פֿרײַ אינעם דאָזיקן גן־עדן און װאָלט נאָר געזונגען און געזונגען… אױך דאָס פֿאָרן זײַנס פֿון סטרישטש קײן באַרדיטשעװ, אינעם װײכן טאַראַנטאַס, אױף דער װאַרעמער, שמעקנדיקער לופֿט, מיט פּערעלען בײַ דער זײַט, האָט אױסגעװיזן יאָסעלען װי אַ זיסער חלום. ער האָט זיך גאָר נישט געװאָלט אָפּגעבן קײן דין־וחשבון. װוּהין ער פֿאָרט און צו װאָס ער פֿאָרט; ער האָט נאָר געװאָלט, אַז דער חלום זאָל געדױערן לאַנג־לאַנג, אָן אַן אױפֿהער, אָן אַ סוף. אַ חלום אָבער דאָ אױף דער װעלט, װוּ דאָס לעבן איז נאָר אַ מינוט, אַ רגע, קאָן אײביק נישט געדױערן; אַ חלום מוז האָבן אַמאָל אַ סוף; עס קומט די צײַט, מוז מען זיך אױפֿכאַפּן, עס העלפֿט נישט קײן װעלן דערצו… און אַז ער האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, האָט ער זיך גענומען אַרומקוקן, װוּ ער איז אין דער װעלט, װי אַ שיכּור, אַז ער כאַפּט זיך אױף דעם אַנדערן טאָג אַן אױסגעניכטערטער, און האָט אָנגעהױבן זיך אַרומצוקוקן אױף אַלע זײַטן. „רבונו־של־עולם! ― טראַכט ער זיך. ― װוּ בין איר דאָס!“

ער דערזעט פֿאַר זיך אַ גרױסע שטאָט, נאָר אַ פֿינצטערע, אַ װיסטע, אַ בלאָטיקע. ייִדן און װײַבער שיטן זיך אױף־און־אָפּ. ער הערט אַ געשרײ פֿון בעלי־עגלות, אַ גערעדערײַ פֿון קרעמערינס, אַ געשעלטערײַ פֿון סעדעכעס. די בלאָטע מיט אירע ריחות לאָזט זיך הערן אַזױ שטאַרק, אַז מע מוז פֿאַרשטעלן די נאָז. װוּ איז ער דאָס? ― אין באַרדיטשעװ. דער טאַראַנטאַס שטעלט זיך אָפּ בײַ אַ גרױסן בלאָטיקן פֿיר־גאָרנדיקן מױער, און דורך אַ פֿינצטערן קאָרידאָר מיט בלאָטיקע טרעפּ קומט מען אַרײַן אין אַ שטוב אַרײַן. יאָסעלע דערזעט פֿאַר זיך אַ לאַנגן טרוקענעם ייִדן מיט אַ קאַפּעליוש און אַ נידעריקע גראָבע ייִדענע מיט אַ „מושקע“ און מיט אַ שטערנטיכל; דער לאַנגער ייִד גיט אים אָפּ שלום, צעקושט זיך מיט אים, און די גראָבע ייִדענע זאָגט אים „דו“, גיט אים אָפּ „מזל־טובֿ“, און מע קוקט אױף אים אַ ביסל פֿון דער זײַט… דאָס זײַנען זײַנע שװער־און־שװיגער, װעמען פּערעלע האָט שױן דורך אַ בריװל מודיע געװען, אַז זי פֿאָרט אַהײם מיט אַ פֿײַנער ירושה און מיט נאָך אַ מער פֿײַנעם מאַן… אַ שׂימחה, אַ פֿרײד: די טאָכטער איז געקומען, דאַנקען גאָט, דאַנקען גאָט! חוץ איר שאָדן אױף אַלע ייִדישע טעכטער געזאָגט געװאָרן!… עס קומען זיך צונױף צו פּערעלעס עלטערן אַלע זײערע פֿרײַנט; מע גיט זיך אָפּ מזל־טובֿ און מע קוקט אױף יאָסעלען, קײן אױג נישט אַראָפּצולאָזן פֿון אים. ער קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, װי אַ קלײן קינד בשעת מע ברענגט דאָס דעם ערשטן מאָל אין חדר אַרײַן. עס ציטערט אױף אים דאָס הײַטל, עס זעט אים אױס אַלצדינג עפּעס זײער נײַ און זײער פּריקרע. ער טוט אַ קוק אױף זײַן בת־מלכּה, אױף פּערעלען ― גאָרנישט די פּערעלע, װאָס אין סטרישטש; גאָר אַן אַנדער װײַבל! דאַרט האָט זי אױסגעװיזן בײַ אים מיט אַזױ פֿיל חן, אירע אױגן האָבן דאָרטן געהאַט גאָר אַן אַנדער מין גלאַנץ, און גערעדט האָט זי מיט אים דאָרט גאָר מיט אַן אַנדער מין שפּראַך; און דאָ איז די פֿריִעריקע פּערעלע װי פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און גאָר אַן אַנדערע האָט זיך באַװיזן פֿאַר זײַנע אױגן. הײַנט דאָס לעבן אין באַרדיטשעװ! ער איז גאָרנישט געװױנט צו אַזאַ מין לעבן, צו אַזעלכע שמועסן מיט אַזעלכע ענינים, ― אַלץ, אַלץ איז אים געװען פֿרעמד, און ער אַלײן בײַ זיך האָט עפּעס אױך אױסגעװיזן װי אַ װילד־פֿרעמדער. װאָס טוט ער דאָ און װעלכע גוטע יאָר האָבן אים אַהער אַראָפּגעבראַכט? װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז ער מיט מאיר זײַטשיק און װאָס געהער זיך אָן מיט אים זײַן מסדר? װאָס פֿאַר אַ שײַכות האָבן צו אים פּערעלעס הלװאות מיט די װעקסלען מיטן פּראָצענט און מיט אַלע זײערע געשעפֿטן דאָרטן (פּערעלע, קומענדיק אַהײם, האָט זיך באַלד גענומען פֿאַרטאָן איר קאַפּיטאַל אין „רעכטע הענט“…), אַז אים װילט זיך גאָר אַהין, אױף דער פֿרײַער װעלט? אַך, רבונו־של־עולם? צי דען אַזױ האָט ער געקלערט בשעת חתונה האָבן פֿאַר פּערעלען, אַז ער װעט באַדאַרפֿן נאָכדעם ליגן ערגעץ אין אַ לאָך, צװישן װילד פֿרעמדע, נישט אָנצוקוקן די ליכטיקע שײַן, נישט צו װיסן פֿון אַ װעלט צו זאָגן? װער רעדט גאָר פֿון זינגען, צי פֿון שפּילן? אױפֿגעשטאַנען אינדערפֿרי ― געטרונקען קאַװע. אַ קוק געטאָן אינדרױסן דורכן פֿענצטער ― חושך, װיסט, אַ בלאָטע ― זאָל גאָט שומר־ומציל זײַן. נאָכדעם אױסגעהערט אַ לאַנגן שמועס פֿון מסדר ― װידער מיסחר, װידער פּראָצענט, װידער געלט. אָפּגעגעסן מיטאָג ― פּערעלע גײט אַװעק מיט דער מאַמע איבער די קלײטן אָפּנאַרן די קרעמער, האַנדלען מציאות. יאָסעלע קוקט זיך צו און װערט נבֿהל־ונשתּומם, צוהערנדיק, װי פּערעלע שמועסט זיך אױס מיט די װײַבער אױף זײער לשון, שװערט זיך און זידלט זיך, װי אַ געניטע סעדעכע. טאָג װי נאַכט קולות, שבֿועות, קללות: פּערעלע קריגט זיך מיט די שװעסטער, קױלעט זיך מיט זײ, נעמט־צו און טראָגט־אָפּ ספּלעטניעס. טאַטע און מאַמע געבן איר תּמיד גערעכט ― פֿאָרט די נגידית אין דער משפּחה! װאָס װײַטער װערט יאָסעלע אַלץ מער אױסגעניכטערט און דערקענט זײַן װײַבל, װאָס זי איז. קוקנדיק אױף איר, װי זי ציטערט איבער אַ גראָשן, באַמערקנדיק אַלע אירע מיאוסע תּנועות, קלערט ער בײַ זיך: „שױן זשע איז דאָס יענע פּערעלע, װאָס האָט זיך מיר פֿאָרגעשטעלט דאָרט פֿאַר אַזאַ װױלע און אַ גוטע, אַזאַ אײדעלע, אַזאַ טײַערע ― צום סוף!“… ער פּרוּװט זיך נאָך אַ מאָל אַ רײד טאָן מיט איר מכּוח זײַנע פֿריִערדיקע פּלאַנען: פֿאָרן קײן אױסלאַנד… שטודירן… זינגען… שפּילן… װער, װאָס? „אַ חזן װילסטו זײַן? ― זאָגט זי צו אים און הענגט זיך אױף בײַ אים אױפֿן האַלדז. ― װאָס טױג עס דיר, נאַרעלע? האַר אױס אַ ביסל, איך װעל „פֿאַרטאָן“ מײַן געלט אין „רעכטע הענט“, װעלן מיר זיך בײדע דורכפֿאָרן בעסער אין די „בעדער“ אױף טרױבן, „אױף דער קור“, פֿאַרשטײסטו מיך, אַהין פֿאָרן אַלע גבֿירים, נאַרעלע, ― אַז דו זאָגסט גאָר חזנות, שטודירן! פֿע, נשמה מײַנע, פֿאַרגעס, מײַן זיס לעבן, פֿאַרגעס און געב, לאָמיר דיר בעסער אַ קוש טאָן אין דײַנע בריליאַנטענע אױגן מיט דײַנע שײנע בלאָנדע האָר, מײַן ענגעל, טײַערער העלד מײַנער!“…

װאָס װײַטער זעט יאָסעלע אַלץ מער אַרױס, װאָס ער האָט דאָ געטאָן, װיִאַזױ ער האָט זיך גענומען אַלײן און האָט זיך געבונדן, געפּענטעט אױף תּמיד, אױף אײביק. ער פּרוּװט זיך אַ װאָרף טאָן אַהער ― אַהין, װי דאָס פֿײגעלע, װאָס זיצט פֿאַרשפּאַרט אין שטײַגל, און זעט, אַז די שפּיל איז פֿאַרן טײַװל… יענע אַלע זיסע חלומות, װאָס ער האָט געזען פֿריִער, װערן ביסלעכװײַז, װי אַ טומאַן, פֿאַרשװוּנדן, יענע גאָלדענע רײַכע מחשבֿות װערן, װי רױך, צעטריבן, און אױף זײער אָרט קומען־אָן אַנדערע מחשבֿות, אַנדערע געדאַנקען. נישטאָ יענע זיסע קולות װאָס פֿריִער! ניטאָ יענע שײנע בילדער, װאָס ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט פֿריִער! די קאַרעטע, דאָס אַרײַנפֿאָרן קײן מאַזעפּעװקע, דאָס פֿאַרװוּנדערן זיך פֿון זײַנע באַקאַנטע און גוטע פֿרײַנט, דאָס גליקלעך מאַכן דעם טאַטן ― אַװעק, אַװעק! אַנדערע בילדער זעט ער, אַן אַנדער לעבן לעבט ער. און אױפֿן אָרט פֿונעם פֿריִערדיקן שמעקנדיקן גן־עדן שטײט פֿאַר אים די באַרדיטשעװער מוראדיקע בלאָטע. אױפֿן אָרט פֿון פּאַלאַצן ― אַ בלאָטיקע שטוב מיט בלאָטיקע מענטשן. אױפֿן אָרט פֿון זינגען הערט ער טאָג װי נאַכט: „װעקסל, פּראָצענט, פּרנסה, געלט, הוצאה“… אױפֿן אָרט פֿון אַ שײן, װײַס װײַבל ― אַ גראָבע ייִדענע, װאָס הענגט אים שטענדיק אױפֿן האַלדז, האַלדזט אים און קושט אים און לאָזט אים נישט אָפּ פֿון זיך. און אַלץ איז אַזױ װאָכעדיק! אַזױ געמײן! עס װערט אים נימאס, נימאס־ומאָוס די װעלט און דאָס לעבן. און הינטער די פּלײצעס הערט ער רײדן װעגן זיך: „אָט דאָס איז ער, יאָסעלע, װאָס האָט גענומען די רײַכע אַלמנה“… און עס טוט אים אַ שטאָר אין האַרצן. און אַזױ, קוקנדיק אױף פּערעלען, דערמאָנט זיך יאָסעלע אין אסתּרן, און ער הײבט זיך אָן צו באַרעכענען און גוט באַקלערן, אַז ער האָט דאָ אָפּגעטאָן זײער אַ מיאוסע מעשׂה, זיך אַלײן אָפּגעשפּילט אַ חתונה און אױסגעהאַנדלט זיך אַזױ נישט לײַטיש, אי פֿאַר אסתּרן. אי פֿאַר זײַן טאַטן, אי פֿאַר זיך אַלײן. ער גײט אַרום פֿאַרזאָרגט, באַטריבט, פֿינצטער, װי די ערד.

― יאָסעלע, נשמה מײַנע, האַר מײַנס, מײַן טײַער סאָלאָװײטשיקל! ― זאָגט צו אים פּערעלע זײַן װײַב, װען זי בלײַבט מיט אים אַלײן, שפּילנדיק זיך מיט זײַנע שײנע, לאַנגע האָר. ― װאָס איז דיר? װאָס ביסטו אַזױ צעטראָגן? גײסט אַרום פֿאַרטראַכט און פֿאַרזאָרגט? זאָג מיר, װאָס פֿעלט דיר? שױן־זשע האָב איך בײַ דיר נישט פֿאַרדינט, דו זאָלסט מיר זאָגן דעם אמת, װאָס דיר איז? איך בין דיר שװער, איבעריק, נימאס? נימאס?…

„נימאס? ― קלערט זיך יאָסעלע. ― נימאס־ומאָוס!“ נאָר ער האַלט זיך אײַן, ער שטאַרקט זיך און זאָגט איר אַ גראָבן ליגן:

― נימאס זאָגסטו? חס־ושלום! װאָס הײסט נימאס? ― און זײַנע מחשבֿות, זײַן קאָפּ און זײַן האַרץ און אַלע זײַנע געפֿילן זײַנען װײַט פֿון דאַנען; זײ זײַנען אים דאָרטן ― אין מאַזעפּעװקע.

קאַפּיטל 21.
מאַזעפּעװקע רעדט ― און אסתּר נעבעך האָט צרות

קלוגע מענטשן האָבן זיך שױן װיפֿל מאָל געבראָכן דעם מוח צו טרעפֿן, װיִאַזױ װערט דאָס מאַזעפּעװקע געװאָר פֿון אַלע נײַעסן, װאָס אױף דער װעלט טוט זיך? כאָטש פֿון גאַזעטן ― דאָס װײסן אַלע ― האַלט מען דאָרט װײניק װאָס, נאָר לאָז װערן אַ שמועס דאָרט ערגעץ, אין די הױכע פֿענצטער, װעגן מלחמה, ― אַזױ װײסט מען דאָס באַלד אין מאַזעפּעװקע. אַ נײַער זאַקאָן, נאָר אײדער ער װערט געבױרן, קומט ער אַראָפּ אַהין, און ייִדן לערנען דעם פּשט, קנײטשן אים אַהער און אַהין, איטלעכער מיט זײַן גאַנג. זײ האָבן אַ זעלטענעם חוש־הריה, די מאַזעפּעװקער, און אַ סך זאַכן קומט בײַ זײ אױס על־פּי דרך־הטבֿע, אַז עס באַדאַרף אַזױ צו זײַן, װאָרעם דער שׂכל איז מחייבֿ.

מע װײס נישט, פֿון װאַנען עס האָט זיך גענומען דער קלאַנג, אַז יאָסעלע סאָלאָװײ האָט ערגעץ חתונה געהאַט, גענומען מאה־אלף נדן און איז געװאָרן אױס חזן. דער האָט געזאָגט, אַז אַ גרױסער גבֿיר האָט אים געהאָרכט דאַװענען, האָט ער אים פֿאַררופֿן צו זיך און האָט אים געגעבן די טאָכטער פֿאַר אַ װײַב. און דער האָט געזאָגט, אַז יאָסעלע האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַ רײַכע אַלמנה פֿון פֿופֿציק יאָר. אַנדערע האָבן געדרונגען פֿאַרקערט, אַז נישט קײן אַלמנה, אַ גרושה האָט ער גענומען, און דערבײַ דערצײלט זײער אַ שײנע מעשׂה, װיִאַזױ יאָסעלע איז געװען אײַנגעלאַדן צו אַ גבֿיר אױף אַ מלװה־מלכּה; האָט דער גבֿיר געהאַט דאָס אַנדערע װײַב פֿון הײַנטיקער װעלט, אַ גאַנצע מלומדת, אַ „צעדמטע“; בקיצור, אַז זי האָט אים דערהערט זינגען, האָט זי זיך אין אים פֿאַרקאָכט און האָט געװאָלט מיט אים אַנטלױפֿן אין עק װעלט; האָט זיך מישבֿ געװען דער גבֿיר און זאָגט צום װײַב: „װאָס טױג דיר נאָך אַנטלױפֿן און מיר אָנטאָן בזיונות? נאַ דיר גט און נעמט דיר אים“… װאָס טוט זי? זי איז דאָך אָבער אױך נישט קײן נאַר, מאַכט זי צו אים אַזױ: „װעסטו מיר געבן די מאה־אלף, איז רעכט, אלא נישט ― װעסטו האָבן צו געדענקען!“ הכּלל, אַהער, אַהין, עס האָבן זיך אַרײַנגעלײגט מענטשן און מען איז מושװה געװאָרן פֿאַר אַכציק טױזנט. בקיצור, װיִאַזױ די מעשׂה איז שױן דאָרט, אונדזער יאָסעלע איז אַ לײַט. נאָר פֿאַרװאָס ער שיקט נישט דעם טאַטן קײן געלט ― אין אַן עולה!…

אַז דער קלאַנג איז אַרױס אױף דער שטאָט, האָבן אַלע געזאָגט, אַז על־פּי דרך הטבֿע באַדאַרף עס אַזױ זײַן, װאָרעם דער שׂכל איז מחייבֿ, אַז יאָסעלע האָט באַדאַרפֿט גרײכן אַ גרױסן שידוך; דאָס האָט איטלעכער אַרױסגעזען נאָך פֿריִער, און װי האָט דאָס דען געקאָנט אַנדערש זײַן?

― עס קומט אײַך אַ מזל־טובֿ? ― האָט מען זיך געװענדט צו שמואליק דעם חזן אין שול. ― מע זאָגט, אַז אײַער יאָסעלע האָט חתונה געהאַט? װאָס, איר װײסט גאָרנישט? געשיקט זיך עס? אַװדאי, אַװדאי דערצײלט מען, אַז ער איז גאָר גליקלעך, מאה־אלף, זאָגט מען, רי″ש אַלפֿים! װי קומט עס? אַ סבֿרה, אַז ער שרײַבט אײַך גאָר קײן בריװל נישט, רב שמואליק? הײַנטיקע קינדער! גײ, װער פֿאַרשװאַרצט צוליב אַ קינד, זײַ זיך מפֿקיר! מע דאַנקט נאָכדעם אָפּ מיט שטײנער. אַ שײנע װעלט הײַנט געװאָרן, נישטאָ װאָס צו רײדן, אַ לײַטיש װעלטל!

שמואליק, אַז ער האָט דאָס דערהערט, איז ער בײַ זיך שטאַרק אַראָפּגעפֿאַלן. „ס'טײַטש, יאָסעלע זאָל מיר אַזעלכעס אָפּטאָן, אַן אײגענעם טאַטן?!', עס איז אים אָן דעם געװען אַ חרפּה, אַ בושה, פֿאַר לײַטן, װאָס ער האָט כּמעט אַ יאָר נישט געהאַט קײן אײַנגעטונקטע פּען פֿון יאָסעלען, נישט װיסנדיק, װאָס איבערצוטראַכטן, און דאָ ― נאַ דיך גאָר אַזאַ נײַס! „אַ מעשׂה, אַ מעשׂה! חתונה האָבן, װערן אַ נגיד און פֿאַרגעסן אַ טאַטן! עס קאָן גאָרנישט זײַן!“ דאָס איז געװען שמואליקס אײנציקע טרײסט: „עס קאָן גאָרנישט זײַן!“ װען נישט דער בטחון, אַז נישט הײַנט איז מאָרגן, װעט יאָסעלע קומען צו פֿאָרן, װאָלט דאָס שמואליק נישט אױסגעהאַלטן. ער האָט אַזױ אױך געהאַט גענוג צרות; עס איז אים די לעצטע צײַט, פֿון אַ פֿאַרקילונג אַ פּנים, די שטימע, מישטײנס געזאָגט, קאַליע געװאָרן. שמואליקס האַלדז, װאָס האָט אַמאָל געשמט אױף דער װעלט, איז געװאָרן געכאַפּט, און זײַן „שאגת־אַריה־קול“ איז אים געװאָרן משונה פֿאַרדומפּן מיט אַ הײזעריקײט, װי אַ קול פֿון אַן אָנגעשפּאָלטענער כּלי. דאָרט, װוּ שמואליק פֿלעגט זיך אַמאָל פֿאַרקאַטשען אױף זײַן פֿיסטל, זינגען טרילעריש און אַראָפּלאָזן זיך אױף זײַן בײַ־קול ביז דער לעצטער „שפּינדע“, ― האָט זיך הײַנט מיאוס געלאָזט הערן אַ כאָרכלען פֿון אַ געקױלעטן אַקס, אָדער אַ קרײ פֿון אַ יונגן, נאָך נישט אױסגעזונגענעם האָן. שמואליקס דאַװענען האָט אָנגעהױבן צו זײַן געמוטשעט, מחילה, זײער געמלאָכהט; װיפֿל ער האָט זיך נישט געבריהט, רײַסנדיק זיך אױף די גלײַכע װענט ― נישטאָ די כּוחות פֿון אַמאָל! אױס האַלדז, אױס דיבור, אױס, אױס שמואליק ― ערגער װי געשטאָרבן! געהאַלטן האָט אים בײַם עמוד נאָר דאָס שטיקל חזקה. לאָזן אַ געפֿאַלענעם פֿאַלן, צונעמען בײַ יענעם דאָס לעצטע שטיקל ברױט אינגאַנצן, אָפּקױלען אַן אָרעמאַן פֿון פּרנסה ― דאָס טוען נישט אַזױ גרינג די מאַזעפּעװקער ייִדן, װאָס זײַנען בטבֿע װײכע, באַרעמהאַרציקע לײַט, און איבערהױפּט פֿרומע, ערלעכע ייִדן. נאָר זאָגן אױף זײ, אַז זײ זײַנען גאָר צדיקים, מענטשן מיט יושר ― דאָס קאָן מען אָבער אױך נישט, דען זײ זײַנען זיך מיט שמואליק דעם חזן באַגאַנגען נישט אַזױ מענטשלעך, נישט גאָר על־פּי יושר; מע האָט אים דעקוטשעט מיט שטעכװערטלעך, געגעבן אים אָנצוהערענישן, געפֿרעגט אים, װאָס מאַכט עפּעס יאָסעלע, געהאַט צו אים טענות פֿאַר זײַן דאַװענען, פֿאַר זײַן זינגען. אמת, מע קאָן זײ, די בעלי־בתּים פֿון דער קאַלטער שול, אױך אינגאַנצן נישט שולדיק מאַכן: זײ זײַנען אין דעם ענין געבאַלעװעט זײער: זײ זײַנען פֿון תּמיד אָן געװױנט געװאָרן צו רעכטע חזנים, צו שײנע בעל־תּפֿילות; װאָס־זשע זאָלן זײ טאָן? שמואליקס דאַװענען איז פֿאַר זײ געװען על־אַפּם ועל־חמתם, און פֿאַר שמואליקן אַלײן איז זײַן חזניש לעבן געװען אַ מיאוס געמוטשעט לעבן. נאָר צו די צרות מיטן האַרצװײטיק, װאָס ער האָט געהאַט בײַ זיך אין דער הײם, איז דאָס נאָך נישט געװען קײן משל אַפֿילו, װאָרעם זינט עס איז אַרױס דער שם אין שטאָט, אַז יאָסעלע האָט חתונה געהאַט, האָט שמואליק דעם חזנס װײַב װידער אַ מאָל איבערגעביטן איר מײנונג װעגן יאָסעלען און האָט גענומען עסן און טאָטשען שמואליקן נעבעך, שיטן אים זאַלץ אױף די װוּנדן מיט אַ פּה קדוש, װי זי קאָן.

― פֿײַן אױסגעשטעלט זיך אַקעגן אַ טאַטן, גאַנץ לײַטיש! נישט אומזיסט זאָגט די װעלט אַ װערטל: „פֿון אַ חזירשן װײדל קאָן מען קײן שטרײַמל נישט מאַכן!“ דײַן יאָסעלע איז געװען אַ שאַרלאַטאַן און איז געבליבן אַ שאַרלאַטאַן. הײַנט פֿאַרשטײ איך שױן, פֿאַרװאָס איך האָב אים פֿון קינדװײַז אָן אַזױ פֿײַנט געהאַט. נישקשה, איך האָב אַ גוטן חוש־הריח, איך שמעק־אָן באַלד אַ מענטשן, װאָס ער איז; מסתּמא איז ער פֿונעם שורש אַ דער־רוח־װײסט־װאָס! און איך פֿאַרשטײ גאָרנישט, װאָס זלאַטע לײגט אײַן די װעלט נאָך זײַן מאַמען און זאָגט, אַז אַזאַ צדקת, װי דײַן זעלדע איז געװען, איז גאָר אױף דער װעלט נישטאָ. לאָז זי מיר דאָרטן מוחל זײַן, װוּ זי איז…

שמואליק האָט אױסגעהערט די אַלע רײד און אַראָפּגעשלונגען זײ, װי אַ ביטערן טראָפּן. אַ סך ערגער איז אים געװען זיך באַגעגענען מיט זײַנע גוטע פֿרײַנט, מיט זלאַטען און מיט אסתּרן: װאָס קאָן ער זײ זאָגן, טאָמער מאַכן זײ מיט אים אַ שמועס מכּוח זײַן זון? ער האָט אָבער אין דעם אַ גרױסן טעות געהאַט: זלאַטע האָט זיך װידער צעקריגט מיט דער חזנטע און איז געװען פֿאַרנומען מיט אירע עסקים, געהאַט גענוג אײגענע צרות, גענוג אײגענע זאָרג: מע באַדאַרף חתונה מאַכן אַ קינד, אסתּר איז שױן, קײן עין־הרע, אַ מײדל צו לײַטן, און ס'איז נישטאָ מיט װאָס: אָן קײן נדן װיל מען הײַנטיקע יאָרן קײן מײדל נישט נעמען; אַ ליאַדע בחורל, אַן אונטערשלאַג, הײסט זיך אַנידערלײגן עטלעכע הונדערט קערבלעך, אַחוץ מתּנות ― און דאָ דערװײַל װאַקסט אסתּר, עס גײט איר שױן דאָס צװאַנציקסטע יאָר, װײ געשריגן! עס דרײט זיך אַפֿילו אַ שידוך, נישט אַזאַ גלײַכער, נאָר אַ גליק, אַ פֿאַרטיקע זאַך, אַ שמאַלץ־גרוב. גײ, בינד־צונױף, מאַך עפּעס אײנע אַלײן, אַ װיסטע אַלמנה מיט פּיצלעך קינדער יתומים!…

און אסתּר, אַז זי איז געװאָר געװאָרן, אַז יאָסעלע האָט חתונה געהאַט, ― װאָס האָט זי געקאָנט קלערן בשעת־מעשׂה? װער קאָן זיך פֿאָרשטעלן איר באַלײדיקט, באַטריבט, פֿאַרװאָגלט, צעבראָכן האַרץ נעבעך? עס האָט זיך איר געדאַכט, אַז זי קען יאָסעלען אױסגעבונדן, און האָט אים פֿון תּמיד געגלײבט, און אַלץ װאָס ער האָט געזאָגט איז געװען בײַ איר הײליק; צום סוף זאָל ער זי אַזױ מיאוס אָפּנאַרן, אָפּליגנערן פֿון קאָפּ ביז פֿיס? אסתּרן האָט זיך אױסגעדאַכט, אַז אַזױ ליב האָבן און אַזױ געטרײַ זײַן, װי יאָסעלע האָט ליב און איז געטרײַ דעם טאַטן זײַנעם, איז גאָר דער צװײטער צו אים נישטאָ. נאָך שטײט ער איר פֿאַר די אױגן, װי ער האָט זיך איר דעמאָלט געשװאָרן, בשעת אַװעקפֿאָרן פֿון דער הײם, אַז ער װעט דעם טאַטן נישט פֿאַרגעסן אױף קײן מינוט אַפֿילו, און װעט אים גאָר גליקלעך מאַכן; נאָך קלינגען איר אין די אױערן יענע גוטע װערטער זײַנע, יענע זיסע געזאַנגען, אין װעלכע ער האָט פֿאַר איר זײַן האַרץ אױסגעגאָסן, און װאָס האָבן זיך איר געדאַכט, װי ער זאָגט איר צו אײביק בלײַבן דער יאָסעלע, דער אײגענער יאָסעלע, נישט פֿאַרגעסן קײנעם נישט פֿון זײַנע ליבע און געטרײַע. צום סוף גײט אַװעק שױן באַלד אַ יאָר צײַט, און מע הערט נישט און מע זעט נישט פֿון אים, און פּלוצעם ― נאַ דיר אַזאַ מין ידיעה! יאָסעלע האָט גאָר חתונה געהאַט! און נאָך אַזױ חתונה געהאַט! גענומען אַן אַלמנה, אַ גרושה ― צוליב געלט! און אָפּגעטאָן דאָס בסוד, זיך באַגראָבן! … „גװאַלד, גװאַלד, יאָסעלע זאָל אַזעלכעס קאָנען טאָן?!', אסתּר האָט דאָס נישט אַרױסגעזאָגט קײנעם; זי איז געװען רויִק, װי תּמיד, פֿאַרנומען מיט דער קראָם, אין זינען געהאַט די שטוב, שטיל, פֿײַן. װאָס האָט זיך אָבער געטאָן בײַ איר אין האַרצן אינעװײניק? ― דאָס האָט נישט געקאָנט װיסן קײנער, אַזױ װי ס'האָט בײַ איר קײנער נישט געװוּסט פֿון יענע זיסע גאָלדענע חלומות, אין װעלכע זי האָט פֿאַרבראַכט גאַנצע צװײ יאָר, זינט יאָסעלע איז אָפּגעפֿאָרן פֿון דער הײם. מע קאָן זאָגן, אַז יענע צװײ יאָר זײַנען געװען פֿאַר אסתּרן אַ לאַנגער זיסער חלום; יאָסעלעס געשטאַלט איז פֿון איר נישט אָפּגעטראָטן אױף קײן מינוט, און װאָס זי האָט נישט פֿאַרקלערט, און װוּ זי האָט זיך נישט געװענדט, איז געװען נאָר יאָסעלע און יאָסעלע. נישט אײן מאָל פֿלעגט זיך מאַכן, אַז זלאַטע האָט איר באַמערקט, אַז זי איז עפּעס נישט אױף דער װעלט: „װאָס איז דאָס מיט דיר געװאָרן, ― פֿלעגט זי מיט איר טענהן, ― װאָס ביסטו געװאָרן אַזױ צעטראָגן? דו מעסט אָפּ דרײַצן אַרשין און רעכנסט נאָכדעם צװעלף, און גדליה מאיר דער צעלניקער הײסט בײַ דיר גאָר מאיר־גדליה, פֿאַרקערט דאָס שלימזל?“ אַן אַנדער מאָל פֿלעגט אסתּר, זיצנדיק איבער אַן אַרבעט נעבן דער קראָם אױף אַ בענקעלע, פֿאַרטראַכטן זיך און צעזינגען זיך תּחילת גאַנץ שטיל, און װאָס װײַטער ― אַלץ העכער און שטאַרקער, נאָכמאַכנדיק װי יאָסעלע זינגט, און גאָרנישט באַמערקנדיק, אַז דאָ נישט װײַט זיצן מאַנצבילן… די מחשבֿות פֿלעגן זי פֿאַרטראָגן אַמאָל גאַנץ װײַט אַהין, װוּ יאָסעלע געפֿינט זיך, און דאָרט אינאײנעם מיט אים האָט זי זיך אױך געפֿונען, געקוקט אױף אים און געהערט זײַן זיס קול, זײַן געטלעך זינגען, פּונקט װי יענעם שבת בײַטאָג בײַ שמואליק דעם חזן אין שטוב. און אַמאָל פֿלעגט זיך איר אױסװײַזן, אַז אָט קומט מען איר אָנזאָגן אַ בשׂורה: „אסתּר, דו װײסט, װער ס'איז געקומען? יאָסעלע שמואליקס, יאָסעלע סאָלאָװײ איז געקומען!“ און אַן אַנדערס מאָל פֿלעגט איר דורכפֿליִען אין קאָפּ אױך אַ שלעכטע מחשבֿה; עס גײט דורך אַ כמאַרע פֿאַרבײַ דער זון און פֿאַרשטעלט אױף אַ מינוט איר ליכטיקע שײַן ― אסתּרס געדאַנקען באַקומען אַן אַנדער מין מראה, און זי הײבט אָן צו זאָרגן, איבערטראַכטן, אַרױסלאָזנדיק אַ זיפֿץ פֿונעם טיפֿן האַרצן; נאָר די כמאַרע גײט אַװעק און די זון שײַנט װידער מיט איר חן. אַ שלעכטע מחשבֿה טרײַבט אסתּר אַרױס פֿונעם קאָפּ, און יענע ליכטיקע געדאַנקען קומען װידער אָן, און דאָס האַרץ רירט זיך װידער פֿון פֿרײד און פֿון נחת, און יענע זיסע חלומות קומען װידער אָן, און עס װעבן זיך איר גאָלדענע פֿאַנטאַזיעס, און זי זינגט שױן װידער אױף יאָסעלעס שטײגער. „װאָס איז דאָס מיט דיר געװאָרן, טאָכטער? ― פֿלעגט איר זלאַטע איבערשלאָגן די בעסטע מחשבֿות אינמיטן. ― װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט דאָס, איך פֿרעג דיך, אַװעקזעצן זיך דאָ אין מיטן דרױסן זינגען? און פֿאַר פֿרעמדע מענטשן נאָך!“… אסתּר פֿלעגט זיך אױפֿכאַפּן װי פֿונעם שלאָף און פֿרעגן פֿאַרװוּנדערט: „זינגען? װער זינגט דען?“…

דאָס לעצטע יאָר, װאָס יאָסעלע האָט אױפֿגעהערט צו שרײַבן בריװ, האָט אסתּר, געװײנלעך, געהאַט יסורים דערפֿון; נאָר זי איז געװען אין אים אַזױ פֿאַרגלײבט, אַז זי האָט גאָרנישט צוגעלאָזט קײן שלעכטע מחשבֿה. זי האָט אים אַלײן בײַ זיך פֿאַרענטפֿערט: „אַ מענטש פֿאָרט אַרום כּסדר, איז נע־ונד ― װאָס איז דאָס חידוש?“… און זי האָט געהאָפֿט און געהאָפֿט. פּלוצעם ― נאַ דיר גאָר אַזאַ שלאַק! דערױף האָט זיך אסתּר גאָרנישט אָנגעהױבן צו ריכטן. װי אַ דונער האָט איר די דאָזיקע ידיעה דערלאַנגט אין קאָפּ אַרײַן. זי האָט זיך װי אױפֿגעכאַפּט פֿון אַ לאַנגן שלאָף און דערזען, אַז אַלע אירע פֿרײד מיטן גאַנצן גליק אירס איז אַ חלום, אין װעלכן זי האָט פֿאַרבראַכט צװײ יאָר כּסדר, די בעסטע צװײ יאָר אין איר לעבן. זי איז מיט אַ מאָל געװאָר געװאָרן פֿון אַזױ פֿיל פֿאַלשקײט און שלעכטיקײט אױף דער װעלט; זי האָט מיט אַ מאָל דערזען פֿאַר זיך אַזאַ מיאוס, ביטער, פֿינצטער לעבן! נאָר װער האָט דאָס בײַ איר געקאָנט װיסן? װעמענס עסק איז דאָס? װער קוקט זיך אַרום אין מאַזעפּעװקע אױף אַן אָרעם מײדל, װאָס אָט איז זי געװען גליקלעך װי די גאַנצע װעלט, און איז זי אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם הימל ביז צו דער ערד? אסתּר האָט זיך בײַנאַכט בײַ זיך אױפֿן געלעגער גוט אױסגעװײנט שטילערהײט, נישט אײן מאָל, נאָר עטלעכע מאָל, געשמאַק אױסגעװײנט. נאָר דאָס װײנען האָט איר אָבער נישט פֿאַרגרינגערט איר ביטער האַרץ אַפֿילו אױף קײן האָר. דען חוץ דעם, װאָס איר מזל איז געװען אַזױ װיסט און פֿינצטער, האָט זיך אױף איר גענומען אַ נײַער אומגליק, אַ גאָטס שטראָף, אַ מלאך־המות אױף אירע יונגע יאָרן. דער דאָזיקער מלאך־המות איז געװען ― הנגיד רב אַלטער פּעסיס!

קאַפּיטל 22.
אַלטער פּעסיס זיצט אַן אַלמן, און רב קלמן שדכן לײגט אײַן די װעלט

אַלטער פּעסיס איז אַ פֿײַנער בעל־הבית. ער האָט זײער אַ טײַערע, אַ גרינגע פּרנסה אין מאַזעפּעװקע: ער איז זיך אַ בעל־הלװאה. נאָר ער איז נישט גלײַך צו אַנדערע פּראָצענטניקעס, װאָס װײסן נישט פֿון קײן לעבן צו זאָגן. אַ מאַזעפּעװקער פּראָצענטניק גײט אַרום שטענדיק אין אײן זאָרג. ער איז אין פּחדים, טאָמער װעט דער אָדער יענער נישט אָפּגעבן, און שלאָפֿט נישט קײן נעכט. ער װערט מיט דער צײַט אַ גרױסער מרה־שחורהניק. עס שטעלט זיך אים אַלץ פֿאָר, אַז יעדער מײנט בײַ אים אױסנאַרן, צונעמען, אַװעקראַבעװען, ירשענען אים בײַ זײַן לעבן. עס דאַכט זיך אים אַלץ, אַן איטלעכער שאַרפֿט אױף אים די צײן, ― און װאָס װעט זײן דער תּכלית, אַז עס װעלן אים שױן אַלע אָנזעצן? עס קומט דאָך אים דעמאָלט נאָר נעמען אַ טאָרבע, חלילה, און גײן איבער די הײַזער! אַזעלכע געדאַנקען ברענגען אים דעם מאַזעפּעװקער פּראָצענטניק, דערצו, אַז ער מוז װערן קאַרג, אַ נהרג־על־פּחות־משװה פּרוטה, גײן קריעה־פּליאה, נישט פֿאַרגינען זיך דאָס שטיקל ברױט, װאָס ער עסט. נײן, אַלטער איז נישט פֿון דעם מין. ער קען זײַנע ייִדעלעך און װײס גאַנץ גוט, אַז ער קאָן פֿון זײ ציִען זײַן באַדערפֿעניש כּסדר. כאָטש ער ליגט בײַ יעדן אין מױל און הינטער די אױגן מאַכט מען פֿון אים אַ תּל, מע רופֿט אים „עשׂו“, „פּיאַװקע“, „המן“ און נאָך אַזעלכע צונעמענישן, ― אָבער אין די אױגן, נישקשה, גיט מען אים אָפּ כּבֿוד: „רב אַלטער“ רופֿט מען אים! אַ ברירה האָט מען? ער האָט פֿאָרט די קלינגערס, און אַלע דאַרפֿן צו אים אָנקומען. דערום לעבט זיך אַלטער אַ גוטן טאָג, קוקט אַרײַן אין טעפּל אַרײַן, דאָס עוף זאָל זײַן זיס און דאָס יײַכל פֿעט, און היט זיך אָפּ דאָס בײַכל זײער גוט, ניט צולאָזנדיק זיך קײן יסורים פֿון קײן שום זאַך אױף דער װעלט. װי דאָס װערעמל, אַז עס פֿאַרקלײַבט זיך אינעם בעסטן עפּל אַרײַן, ליגט דאָס זיך דאָרטן רויִק, גאָרנישט אָנזיכטיק, זױגט און נאָגט די זאַפֿט פּאַװאָלינקע, מיט ייִשובֿ־הדעת, און װיל גאָרנישט װיסן, װאָס װײַטער, אױף יענער זײַט עפּל, טוט זיך, ― פּונקט אַזױ לעבט זיך אַלטער אױף זײַן געשעפֿטל אין מאַזעפּעװקע, און װאָס גײט דאָס אים אָן, װאָס יענער זאָגט, צי װאָס יענער רעדט דאָרטן, װײס איך װאָס? אױפֿן הימל אַ יריד! אַבי אים איז װאַרעם… פֿאַרקערט, טאָמער װעט איר אים זאָגן מוסר: „רב אַלטער, אים דאַרפֿט מיר אוּװאַזשען, כ'לעבן, און װאָס װעט אײַך שױן אַרױסקומען, אַז איר װעט שױן בײַ מיר אַרױסרײַסן נאָך אַ האַלב קערבל, מישטײנס געזאָגט? איר װעט שױן דאָ גליקלעך װערן? איר האָט קאַרג, דאָס װײַב מיט די קינדער האָבן אײַך באַזעצט?“ ― װעט ער אײַך אױסהערן גאַנץ קאַלטבלוטיק, און אױך קאַלטבלוטיק, מיט אַ שמײכעלע, ענטפֿערן: „כ'קאָן נישט, בנאמנות!“ און נאָכדעם מעגט איר שױן רײדן, װיפֿל איר װילט. אָדער פּרוּװט װעלן נעמען בײַ אים אַ נדבֿה מער מיט דרײַ גראָשן װי ער גיט, װעט ער אײַך נאָר ענטפֿערן אַזױ בנעימות, אַזױ אָנגענעם: „איך געב נישט מײַן, בנאמנות! ” ― איז דאָס הײליק, איר מעגט שױן זײַן זיכער. ― אָט אַזאַ מין ייִדל איז זיך אַלטער.

אַלטער פּעסיס איז אַ פֿײַן, אױסגעפּוצט ייִדל, אַ געפּאַקטס, שױן אין די יאָרן, נאָר מחמת ער איז זײער געזונט און געלײַטערט אױפֿן פּנים, און אַ בערדל האָט ער אַ קלײנס, װײַזט ער אױס נאָר גאָר אַ יונגערמאַנטשיק. ער האָט אַ היפּש בײַכל, פֿון ייִדיש בלוט ― זאָגט מען: דאָס מײַלכל איז בײַ אים צונױפֿגעצױגן, אײַנגעשנורעװעט, די ליפּן רױט און פֿעט און מסוגל צום זײגן, װי בײַ אַ פּיאַװקעלע; די בעקעלעך זײַנען בײַ אים תּמיד רױטפֿאַרביק און אָנגעבלאָזן, װי די פּאַמפּעשקעס. בכלל איז אַלטער אַ גאַנץ פֿײַן ייִדל, נאָר אױגן האָט אַלטער נישט קײן שײנע: אײן אױג האָט ער אַ גרױס און דאָס אַנדערע אַ ביסל קלענער, און אָט מיט דעם קלײנעם אײגל, אַז ער טוט אַ קוק אױף עמעצן, װערט יענעם פֿאַרקילט אינעװײניק. גײן גײט ער פּאַװאָליע, רעדט שטילערהײט, אַ ביסל מיט אַ קװיטש, שטענדיק מיט אַ שמײכעלע. אַרום זיך האָט אַלטער ליב צו גײן רײן, זױבער; דאָס זײַדענע קאַשקעטל, דאָס ליוסטרינענע קאַפּאָטקעלע און די גאַנצע הלבשה אױף אים זינגט, ס'איז תּמיד שפּאָגל־נײַ, די שטיװל גלאַנצן, קײן שפּרענקעלע לאָזט ער אױף זיך נישט פֿאַלן. תּמיד איז ער פֿרײַ, שטענדיק צופֿרידן מיט זיך, האָט קײנמאָל קײן עגמת־נפֿש נישט. נאָכן װאַרמעס שלאָפֿט ער זיך אױס און גײט אַרױס אַ ביסל אין מאַרק אַרײַן, גלאַט אַזױ זיך, זען זיך מיט דעם און מיט יענעם. אַ ביסל רײדן, נעמען אַ ציגאַר־טיטון בײַ יענעם. נעמען בײַ יענעם איז בײַ אים דאָס חיות, און כאָטש ער װײס גאַנץ גוט, אַז הינטער די אױגן רופֿט מען אים דערפֿאַר „דבֿר־אַחר“, נאָר ער האָט דערפֿון אױך לאַנג עגמת־נפֿש: „ס'אַ דאגה אַ ביסל!“, ― מאַכט ער מיט אַ שמײכעלע, אַז מע קומט צו אים אין שטוב אַרײַן, נעמט ער צו איטלעכן באַזונדער בסבֿר־פּנים־יפֿות, מיטן שענסטן כּבֿוד, װײס גאָרנישט װי יענעם אַנידערצוזעצן און קאַרגט נישט קײן גוטע, זיסע רײדעלעך קײנמאָל און קײנעם נישט. נאָר פֿונדעסטװעגן האָט מען אים אין מאַזעפּעװקע נישט ליב, מע קאָן אים נישט סובֿל זײן מיט אַלע זײַנע זיסע גענג. האָבן האָט מען צו אים, דאַכט זיך, גאָרנישט. ער טשעפּעט נישט קײן פֿליג אױף דער װעלט, פֿונדעסטװעגן האָט מען אים פֿײַנט אין שטאָט ערגער, װי דעם טױט, אַ פּנים, ער מוז זײ ליגן דאָרטן טיף אין דער לעכער! נאָר אפֿשר מײנט איר, אַז ער װײס דאָס נישט, צי עס אַרט אים? עס זאָל דאָס אים אַפֿילו אָנהײבן צו אַרן! ― אָט אַזאַ מין ייִדל איז זיך אַלטער.

„אַלטער פּעסיס“ רופֿט מען אים נאָך זײן מאַמע פּעסי, עליה־השלום: פּעסי איז געװען אַ בריה אַ ייִדענע, אַ גאַנץ פֿײַנע, און אין די יונגע יאָרן, זאָגט מען, איז זי געװען גאָר אַ פּאַרשױן, און דורך איר שײנקײט און בריהשאַפֿט האָט מען גאָרנישט אַרױסגעזען דעם מאַן אירן, רב חײם־ישעיהן, װאָס איז כּל־ימיו געזעסן איז קלױז און געלערנט און געדינט גאָט. די שטוב האָט שױן געפֿירט פּעסי אַלײן; איר פּרנסה איז געװען אַ שענקל. „עט, אַזױ זיך, נישקשה, דאָס שטיקל ברױט שלעפּט זיך“, ― האָט זי געזאָגט. און פֿון דעם „עט“ האָט פּעסי אָנגעקליבן אַ היפּשע קאָפּיקע, אָבער טאַקע גאָר אַ היפּשע, אַזױ אַז מיט דער צײַט האָט זי זיך פּאַװאָלינקע אױסגעבױט אַ שטוב, צוגעקױפֿט אַ פּאָר קלײטלעך, זיך דאָביװעט אַ ביסל צירונג, פֿאַרליִען עטלעכע קערבלעך אױך אַמאָל, אַז מע האָט בײַ איר שטאַרק געבעטן, און צום מײנסטן ― גלחים; מיט גלחים האָט פּעסי ליב געהאַט צו האַנדלען: „אַ כּפּרה ― פֿלעגט זי זאָגן ― דרײַ ייִדן פֿאַר אײן גלח, להבֿדיל!“… מע האָט אַפֿילו געשמועסט אין שטאָט, אַז… נאָר װאָס מע קאָן אין מאַזעפּעװקע אױסטראַכטן! „אַ בריה נפֿלאה אָט די פּעסי! ” ― האָט מען אױף איר געזאָגט, קוקנדיק אױף רב חײם־ישעיהן, װעלכן ס'האָבן מקנא געװען אַ סך ייִדן. ― „אַ גוטע בחורטע, אײַערע!“ ― האָבן חבֿרה צו אים געזאָגט אין קלױז. ― „אַ גוטע בחורטע, זי באַשטײט אַקעגן דרײַ מאַנסבילן, אײַער פּלוניתטע“… רב חײם־ישעיה פֿלעגט דערױף נישט ענטפֿערן גאָרנישט, נאָר אַ קוק טאָן פֿון אױבן, אַריבער די ברילן, אױפֿהײבנדיק די געדיכטע ברעמען, אַרױסלאָזן אַ זיפֿץ, זיך פֿאַרטראַכטן, קראַצנדיק זיך מיט דער האַנט אונטערן טלית־קטן, און זיך װידער נעמען צו דער גמרא. און אָט אַזױ, זיצנדיק אין קלױז, איז זיך רב חײם־ישעיה אַמאָל אַנטשלאָפֿן געװאָרן אױף אײביק שױן. קײנער האָט נישט געװוּסט די סיבה פֿון זײַן אַװעקשטאַרבן פּלוצעם אין מיטן דרינען: „דאַכט זיך, געװען אַ געזונטער ייִד, אַ גבֿר, ― פּלוצעם נאַ דיר!“ ― „נו, מסתּמא האָבן זיך אים אױסגעלאָזט די יאָרן, זאָל ער האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן דאָרט ― אַ װױלער ייִד געװען, אַן ערלעכער!“ ― אַזױ האָט מען געשמועסט אין שטאָט. און רב חײם־ישעיה האָט געהאַט אַזאַ לװיה, אַז פֿיל מענטשן האָבן זיך געװוּנטשן איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר האָבן נישט קײן קלענערן כּבֿוד. „או־װאַ, אַ װױלער ייִד געװען, אַ שטילער זײער און אַ גרױסער למדן!“ ― „ס'איז אַ סבֿרא, אַז ער איז געװען אַ פּרוש“… ― „יאָ אַ פּרוש, צי נישט קײן פּרוש, אַן ערלעכער ייִד, אַ כּשרער ייִד איז ער געװען געװיס, כאָטש נישט קײן איבערגעשפּיצטער, זאָל ער מיר מוחל זײַן“… אָט אַזעלכע שבֿחים האָט מען נאָכגעזאָגט רב חײם־ישעיהן אין שטאָט אַ קלײנע צײַט און מע האָט אין אים גיך פֿאַרגעס.

פּעסי איז זיך געבליבן בײַ איר פּרנסה, װי פֿריִער, מיט אירע גלחים גאָר נישקשהדיק, נישט צו פֿאַרזינדיקן, און קײנער האָט נישט אַרױסגעזען אױף איר, אַז זי איז אַן אַלמנה, דאָס הײסט, זי האָט זיך קײנמאָל נישט געקלאָגט, למשל, װי אַן אַלמנה קלאָגט זיך אױף איר װיסט מזל, געװײנלעך. פּעסי איז זיך אָפּגעזעסן נאָר איר מאַן זײַן שיבֿעה, פֿײַנע שלושים האָט זי אים אױך אָפּגעגעבן, װי ער האָט בײַ איר פֿאַרדינט, זי האָט דאָס גאַנצע יאָר געטראָגן אַ שװאַרצן פֿאַרטעך, „קלאָג“, װי עס באַדאַרף צו זײַן, און איז זיך געבליבן די אײגענע פּעסי, װאָס פֿריִער, האָבנדיק אין זינען נאָר דאָס געשעפֿט אירס, די גלחים און, להבֿדיל, דאָס קינד, ― אַלטער זאָל לעבן. פּעסי איז געװען זײער אַ געטרײַע מוטער; אַלטער איז בײַ איר געװען תּמיד טײַער, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג. פֿון קינדװײַז אָן ביז כּמעט דער חתונה זײַנער האָט ער זיך געהאַלטן בײַ דער מאַמעס פֿאַרטעך, און פּעסי האָט אױסגעהאָדעװעט אַלטערן אַזױ, אַז אַלע װײַבער האָבן איר מקנא געװען: „זי האָט דאָס אױסגעפּאַשעט דעם בן אירן, קײן בײז זאָל אים נישט שאַטן!“ אין אים האָט פּעסי אַרײַנגעלײגט אינגאַנצן איר ליבשאַפֿט. „אײַן אױג אין קאָפּ ― האָט פּעסי געזאָגט ― און אָנגעקומען איז ער מיר גענוג שװער : כּמעט פֿון העכער זיבן יאָר נאָך דער חתונה האָב איך קײן קינדער נישט געהאַט. איך האָב שױן געמײנט, אַז איך בין אַן עקרה. װוּ בין איך נישט אױסגעװעזן, ביז איך האָב זיך דערלעבט דאָס דאָזיקע? און מיט דעם איז שױן די ערד פֿאַרשלאָסן געװאָרן“. פּעסי האָט אים נישט אָפּגעלאָזט פֿון זיך אױף אײן מינוט; צען מאָל אַ טאָג פֿלעגט זי קומען אין חדר אַרײַן, זען װאָס דאָס קינד מאַכט, ברענגען אים אַלע מאָל אַן אַנדער מין זאַך: אַן עסנװאַרג, אַ נאַשערײַ, אַ לאַקעטקע. אַלע ייִנגלעך פֿון חדר האָבן אים מקנא געװען, געשלונגען די סלינע, זיך געװוּנטשן זײַן אױף אַלטערס אָרט… שלאָגן אָדער שמײַסן אַלטערוניון האָט דער רבי נישט געטאָרט בשום־אופֿן; אַ פֿינגער אַז עמעצער האָט געפּרוּװט אױפֿהײבן אױף אים, האָט פּעסי אױסגעריסן די אױגן יענעם. װינטער אין די גרױסע פֿרעסט און זומער אין די גרױסע היצן האָט אים פּעסי פֿון דער שטוב נישט אַרױסגעלאָזט: „די תּורה, נישקשה, װעט נישט אַנטלױפֿן“ ― האָט זי געזאָגט. צום לערנען האָט אַלטער געהאַט אָן אַלעמען זײער אַ פּלאַטשיק קעפּל, און קײן גרױסער מתמיד איז ער אױך נישט געװען. פּעסי האָט געװוּסט, אַז קײן רבֿ װעט ער געװיס נישט זײַן, און האָט אָבער דערפֿון װינציק־װאָס יסורים געהאַט: „נו, מילא, װעט ער נישט זײַן, װי דער טאַטע זײַנער“… ― אַזױ האָט זי געזאָגט און האָט אים צו זעכצן יאָר אָפּגענומען פֿונעם חדר, אױסגעהאַלטן לעבן זיך אַ פּאָר יאָר און דערנאָך חתונה געמאַכט צו מזל.

אַ װײַבל האָט אים פּעסי געגעבן זײער אַן אײדל קינד, אַ „רוחנית“; און װי פּעסי איז געװען אַ גוטע מוטער, אַזױ איז זי נאָך מער געװען אַ גוטע שװיגער. פֿײגל ― אַזױ האָט געהײסן אַלטערס װײַב ― איז בײַ איר געװען פֿאַררעכנט פֿאַר אַן אײגן קינד, און פּעסי איז אױסגעגאַנגען נאָך אירע טריט, נישט אָפּגעלאָזט זי פֿונעם אױג אױף קײן מינוט: „פֿײגעלע, אפֿשר װילסטו אָט־אָ־דאָס? טאָמער װילסטו יענץ?“ גוט װי דער װעלט איז דאָרטן געװען פֿײגעלען, זי איז געװען גאָר גליקלעך; אָבער נישט לאַנג האָט געדױערט איר גליק. אַרום־און־אַרום גוט גאָרנישט זײַן: גאָט האָט פֿײגעלען געשטראָפֿט און האָט איר נישט געגעבן קײן קינדער. אַלטער האָט אַזױ געגאַרט אַ קינד, פּעסי האָט אַזױ געװאָלט אַן אײניקל, אַ נחת פֿון אַלטערן, אַז מע האָט פֿײגעלען פֿאַראומערט דאָס לעבן. פֿריִער האָט זיך דאָס אָנגעהױבן פֿון אַ װערטל אױף צו כּלומרשט, פֿאַרבײַגײענדיק, אַ זאָג גלאַט אַזױ: „דו ביסט דאָך אַ בעזדיעטניצע, פֿײגל, װאָס האָט מען מיט דיר צו שמועסן? ” און נאָכדעם האָט אַלטער אָנגעהױבן ביסלעכװײַז זיך בלאָזן אױף פֿײגעלען, און פּעסי פֿון איר זײַט האָט זי אָנגעהױבן אונטערטרײַבן, זי זאָל פּרוּװן דאָס און פּרוּװן יענץ, פֿאָרן אַהער און פֿאָרן אַהין, טאָמער װעט פֿאָרט עפּעס העלפֿן… „איך האָב אַלײן, טאָכטער מײַנע, אַ צײַט קײן קינדער נישט געהאַט, ― האָט מיט איר פּעסי געטענהט, ― און אַז איך האָב דערזען, אַז ס'איז שלעכט, האָב איך אַװדאי געטאָן כּל־המיטלען; איך בין געװען װוּ דו װילסט: אי בײַם טאָטער, אי בײַם רבין, להבֿדיל, אי בײַ יענער גױע, װאָס איך זאָג דיר, און האָב אין די עטלעכע יאָר אױסגעטרונקען קרײַטער ― טאַטעניו! װאָס דען? אַזױ איז גוט? װאָס איז אַ ייִדענע, מישטײנס געזאָגט, אַן זי האָט נישט קײן קינדער? אַז מע האָט קינדער, האָט דער מאַן אױך ליב, און אַז נישט, חלילה, פֿאַרדרײט ער מיט דער נאָז, אָדער ער טוט גאָר אַ שפּײַ“… װײַטער־װײַטער האָט פּעסי געאַרבעט אַלץ מער, זי האָט אײַנגעלײגט די װעלט, אױף יעדן טריט פֿאַרצאַפּט פֿײגעלען דאָס בלוט. „װאָס טױג זי דיר, די סאָטע ציג? ― האָט פּעסי געטענהט מיט אַלטערן. ― גט זי אָפּ און פּטר אַן עסק!“ פֿײגל האָט דאָס אַלץ געהערט, און עס האָט זי גוט געקרענקט. נאָר זי האָט געטראָגן די צרות אינעװײניק, טיף אין האַרצן באַהאַלטן. זי האָט אָנגעהױבן צו קרענקען, קורירן זיך, טרינקען קרײַטער און פֿלעשלעך מיט פּראָשקעס, אַזױ לאַנג, ביז זי איז געשטאָרבן.

פּעסין איז נישט באַשערט געװען צו דערלעבן אַ נחת פֿון איר קינד. מע האָט אַפֿילו אַלטערן גערעדט שידוכים אַ סך, עס האָט זיך אַלץ געבונדן און געבונדן. עס האָט זיך אָבער גאָרנישט אױסגעבונדן. עפּעס האָט אַלטער קײן גליק נישט געהאַט צו שידוכים, און איז אַזױ אָפּגעזעסן אַן אַלמן אַ היפּשע צײַט. פּעסי האָט זיך שױן איבערגעפּעקלט אױף יענער װעלט, און אַלטער זיצט אַלץ אַן אַלמן. נאָר עס זאָל אים טאַקע שטאַרק אַרן, װאָס ער זיצט אַלײן ― נײן! עס זאָל זיך מאַכן אַ רעכטער שידוך ― מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס נישט? נאָר יאָגן זיך, לױפֿן נאָך דעם ― עט, נישט כּדאַי!… רב קלמן שדכן שװײַגט אין דעם אַפֿילו נישט און טוט זיך זײַן זאַך גאַנץ פֿעסט: ער שרײַבט בריװלעך, רײַסט אײַן די װעלט און פֿאַלט אָפֿט אַרײַן צו אַלטערן מיט אַ גװאַלד:

― ביז װאַנעט איז דער שיעור ביז װאַנעט, רב אַלטער, צו מוטשען? עס מוז דאָך האָבן אַן עק מוז דאָך עס!

― האָסט טאַקע, אַ פּנים, קײן צײַט נישט, חוזק אײנער? ― מאַכט צו אים אַלטער מיט אַ שמײכעלע, װי זײַן שטײגער איז.

― גיט זשע מיר כאָטש עטלעכע גראָשן גיט מיר דערװײַלע, רב אַלטער!

― גראָשנס? פֿע!

― אױף הוצאָות, רב אַלטער, אױף הוצאָות!

― װײס איך נו! ― ענטפֿערט אים רב אַלטער און מער ענטפֿערט ער אים שױן הײַנטיקס מאָל קײן װאָרט נישט.

אָט אַזאַ מין ייִדל איז זיך אַלטער פּעסיס.

קאַפּיטל 23.
אַלטער איז גראָד קײן נאַר ניט, און די מומע יענטל לײגט זיך אַרײַן אין געשעפֿט

אַלצדינג איז ביז אַ צײַט. עס האָט זיך אײנמאָל געטראָפֿן אַזאַ מעשׂה: אַלטער האָט זיך פֿאַרשפּאַרט מיט רב קלמן שדכן בײַ זיך, דאָרט אין יענעם חדרל, װוּ דער קאַסטן שטײט, ― דער אָרט, װאָס אַלטער פֿלעגט תּמיד באַנוצן אױף צו רײדן מיט עמעצן אַ סוד־זאַך, און האָט דאָרט מיט אים עפּעס לאַנג געשמועסט, מחמת אַז רב קלמן איז פֿון דאָרטן אַרױסגעגאַנגען, איז ער געװען אױפֿן פּנים רױטלעך און האָט אַלץ געסמאָרעט מיט דער נאָז, צושאָקלענדיק מיטן קאָפּ און רײדנדיק צו זיך אַלײן: „פֿײַן, פֿײַן“… און דאָס איבעריקע, װאָס ער האָט דאָרטן אונטערגעברומקעט, װײס מען נישט. רב קלמן האָט צעלאָזט די פּאָלעס און איז באַלד אַװעק צו זלאַטעס שװעסטער, צו יענטלען. מיט איר האָט זיך רב קלמן געסודעט אַ היפּשע צײַט, סמאָרענדיק מיט דער נאָז און הוסטנדיק, װי אַ מענטש, װאָס װיל עפּעס זאָגן. יענטל איז געשטאַנען די גאַנצע צײַט אינמיטן שטוב, האַלטנדיק דעם קאָפּ אױף דער האַנט, און האָט אַלץ צוגעהערט, װי רב קלמן לעפּעטשעט מיט דער צונג, רײדנדיק האַלבע װערטער. און אַז ער האָט זיך שױן אױסגעקװעטשט אינגאַנצן, האָט זיך פּלוצעם יענטל אַ פּאַטש געטאָן מיט בײדע הענט איבער די ליטקעס, אױסשרײַענדיק אױף אַ קול מיט אַזאַ כּעס, אַז רב קלמן האָט אין גרױס ציטערניש געמאַכט אַ היפּשן „בואי־בשלום“ צוריק.

― צי איר זענט משוגע, צי חסר־דעה, צי גלאַט אַזױ פֿונעם זינען? ― האָט יענטל געשאַטן אױף אים מיט פֿײַער. ― װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט און פֿאַראַיאָרן װינטער, זאָל פֿאַלן אױף מײַנע שׂונאימס קעפּ! גוט צונױפֿגעפּאָרט! איך האָב אַלץ געמײנט, איר שמועסט מכּוח זלאַטען. צום סוף זענט איר גאָר פֿאַרקראָכן, אָהאָ! װי זאָגט ער: ,,„קורץ געטראַכט און גוט געמאַכט!“ ער איז גאָר קײן נאַר נישט, אײַער אַלטער, אַ פּנים? װײס איך װאָס! משוגע מײַנע שׂונאים? אַזאַ יונגס, אַ פּיסקליאַ, בלוט און מילך! גוט צונױפֿגעפּאָרט ― דעם זומער מיטן װינטער! אַזאַ פּאַרשױן צו אַזאַ אַלטן כּלבֿ, אַ רעטעך, זײַט מיר מוחל, אַ רעטעך!

― אַ רעטעך, זאָגסטו, יענטל, אַ רעטעך? אָבער אַ זאַפֿטיקער רעטעך, אַ פֿעטער, אַ געפּאַקטער, זאָג איך דיר, אָנגעשטאָפּט מיט געלט! לאָמיך האָבן אַזאַ יאָר לאָמיך, װאָס פֿאַר אַ גליק דאָס איז פֿאַר דײַן זלאַטקען איז דאָס. לא־די װאָס איך װיל איר געבן אַ זאַך, װי זאָגט מען, אַ שמאַלץ־גרוב, גליקלעך מאַכן, איז זי נאָך ברוגז זי! דו װילסט נישט, װי דו װילסט זיך! איך האָב מיר מײַנס אָפּגעזאָגט איך, און די ברירה איז בײַ דיר די ברירה.

― אַ שמאַלץ־גרוב? ― זאָגט יענטל אַ ביסל װײכער. ― דאָס שמאַלץ דינט אױס, די גרוב בלײַבט איבער. איך האָב מיך אױך געראַדעװעט אױף אַ שמאַלץ־גרוב, װי איר װײסט דאָך, װי זאָגט ער: כאַטע פּאָקרישקע… נאָר גאָרנישט, איר װילט, איך זאָל רײדן מיט מײַן שװעסטער, װעל איך רײדן, אַ װאָרט איז נישט קײן פּאַטש. נאָר איך זאָג אײַך פֿריִער, רב קלמן, עס װעט נישט גײן. אסתּר איז אַן אַנדער מין קינד, נישט גלײַך צו אַנדערע היגע מײדלעך.

― נײן איז נײן. װאָס איז? מען נױט דען דאָ עמעצן חלילה פֿון קהילה נױט מען דאָ? אַ מײדל איז אַ האַנטעך: יעדער װישט זיך יעדערער. און װאָס איז אסתּר װאָס? אַ נקבֿה. נאַ דיר אַ גראָשן נאַ דיר. געװײנלעך, אַז דו װעסט זיך אַרײַנלײגן, װעט מסתּמא זײַן רעכט מסתּמא.

― יאָ, ― זאָגט יענטל, באַקלערנדיק דאָס געשעפֿט פֿון אַלע זײַטן, ― װי מײנט איר אָבער, פֿון זײַן זײַט װעט נישט זײַן קײן שום מניעה?

― פֿון אַלטערס שמועסטו? ― זאָגט רב קלמן, צוטרעטנדיק נענטער צו יענטלען. ― אַ שײנע מעשׂה, כ'לעבן! יענער גײט אױס, חלשט, זאָגט זי גאָר אַ מניעה, זאָגט זי!

― נישט דאָס מײן איך דאָך. ― זאָגט יענטל. ― איך שמועס פֿון נדן שמועס איך. זלאַטע, װײסט איר דאָך, איז, צװישן אונדז רײדנדיק, נישט אימשטאַנד אַרױסצונעמען אַפֿילו קײן הונדערט קערבלעך נדן. גענוג, אַז זי באַדאַרף הײַנטיקע צײַטן חתונה מאַכן אַ טאָכטער און האָט נישט מיט װאָס נעבעך. װי זאָגט מען: „עס איז גרינגער אױפֿצוהײבן אַ שיכּור אײדער אַ קבצן“.

― װײס איך װאָס דו רעדסט, יענטל, װאָס. אַלטער שטײט טאַקע אין דײַן זלאַטעס געלט שטײט ער? נישטאָ װער ס'זאָל לאַכן, כ'לעבן, נישטאָ!

― אױב אַזױ ― זאָגט יענטל, אַרײַנלײגנדיק אַ פֿינגער אין מױל, און פֿאַרטראַכט זיך ― אױב אַזױ, װעלן מיר זען. מע באַדאַרף זיך פּרוּװן: אַז מע קאָן נישט אַריבער, מוז מען אַרונטער.

― ממה־נפֿשך, יאָ ― יאָ, נײן ― נײן! ― זאָגט רב קלמן, צענעמענדיק מיט בײדע הענט און אײַנבײגנדיק דעם קאַפּ. ― נאָר אַװדאי װען דו װילסט נאָר דו, װעט דאָס געװיס גײן, גאָר נישטאָ װאָס צו רײדן. די צונג פּיקן דאַרף מען דיר נישט, ברוך־השם. מע באַדאַרף זיך נאָר אָנטאָן אַ ביסל אַ כּוח, און דער עיקר ― נישט לאָזן אָפּקילן דאָס, װי זאָגט ער… אַ גוטן!

― אַ גוטן! ― ענטפֿערט יענטל. ― איך װעל מיך נאָך איבערלײגן מיט מײַן בײנישן, װעלן מיר הערן, װאָס װעט עפּעס בײניש זאָגן דערױף: אין צװײען איז שטאַרקער.

― אױך רעכט! ― ענטפֿערט רב קלמן. ― אױב דו װילסט זיך איבערלײגן מיט אים, איז װי דו פֿאַרשטײסט װי. פֿאָרט אַ מאַן, װי זאָגט ער… אַ גוטן!

― אַ גוטן! זעט זשע, רב קלמן, כאַפּט זיך נאָר נישט אַרױס מיט קײן װאָרט פֿאַר דער צײַט, נישט פֿאַר זלאַטען, נישט פֿאַר מײַן בײנישן. עס זאָל נישט אױסקומען אַ סך זמירות ― װינציק לאָקשן, איר פֿאַרשטײט?

― פֿײַן, פֿײַן! ― זאָגט רב קלמן און גײט אַװעק פֿון יענטלען זײער צופֿרידן, רײדנדיק צו זיך אַלײן דעם גאַנצן װעג.

דאָס איז אָבער געװען פֿון יענטלס זײַט נאָר אַ תּנועהלע פֿון אַ דיפּלאָמאַט. עס האָט איר אַזױ געפּאַסט צו זאָגן, אַז זי באַדאַרף איבעררײדן מיט איר בײנישן. אין אמת רײדנדיק, האָט זי דאָס גאָרנישט געטאָרט מגלה זײַן פֿאַר אים. בײניש האָט איר נאָר געקאָנט קאַליע מאַכן, נישט פֿאַרריכטן. בײניש איז געװען אַזאַ מין סאָרט יונגערמאַן, װאָס האָט זיך אַמאָל גערעכנט פֿאַר אַ שטיקל משׂכּיל אין מאַזעפּעװקע. אַלײן איז ער געװען אַ קאַשפּערעװער, פֿון דער גרױסער שטאָט קאַשפּערעװ, און אים האָט דאָס בתיה געקריגן, װי אַן אַנטיקל, פֿאַר איר קלענערער טאָכטער יענטל. חתנװײַז האָט בײניש געשמט פֿאַר אַ צאַצקע, אַ ייִנגל פֿון לערנען; נאָר נאָך דער חתונה האָט ער זיך אַרױסבאַװיזן נישט אַזױ פֿײַן: ער האָט דאָס לערנען פֿאַרבױגן און האָט זיך אָפּגעגעבן צו אַנדערע מינים לערנעכצן: צו ביכלעך גאָר. נאָר מען איז פֿון דעם באַצײַטנס געװאָר געװאָרן און מע האָט אים פֿון די ביכלעך אָפּגעריסן. בתיה האָט גענוג געאַרבעט; זי האָט אים געװאָלט נאָר גטן און גענוג: זי דאַרף נישט אַזאַ סחורה. זי האָט זיך פֿאַרנאַרט אינעם „פּרעדמעטпредмет: זאַך“ ― האָט זי אַלץ געטענהט, אַרױסרופֿנדיק פֿון קאַשפּערעװ בײנישעס עלטערן און צוזאַמען מיט זײ האָט מען אַזױ לאַנג געאַרבעט, ביז מע האָט בײנישן פֿאָרט געשטעלט אױף די פֿיס און געמאַכט אים פֿאַר אַ מענטשן, גלײַך מיט אַלע אַנדערע מאַזעפּעװקער יונגעלײַט. פֿון דער צײַט אָן איז בײניש געװאָרן אַ סוחר און האָט שױן מער קײן ביכל נישט אָנגעקוקט אין די אױגן. דערױף איז יענטל אױך געװען אַ גוטער קאָזאַק און האָט מיט אים געלערנט בלק, ― ער זאָל װיסן, װאָס אַ װײַב באַדײַט, און געדענקען, אַז אַ װײַב באַדאַרף מען פֿאָלגן. אין האַרצן אָבער איז בײניש פֿאַרבליבן אַ משׂכּיל; ער האָט ליב געהאַט משׂכּילים, װי דאָס לעבן, און האָט נישט געקאָנט אָנקוקן די אַלע מאַזעפּעװקער לײַט, ובפֿרט אָט אַיענע שײנע ייִדן, די פּראָצענטניקעס, װאָס גײען אַרום מיט די שטעקעלעך איבערן מאַרק, עסן און טאָטשען דעם אָרעמאַן, װי די װערעם, זײגן אַרױס בײַם בעל־מלאָכה דאָס דם־התּמצית.

― אױ, האָב איך זײ פֿײַנט! ― פֿלעגט בײניש זאָגן אױף זײ. ― אײן גאָט װײס װױל דעם אמת! איך װאָלט זײ אױפֿגעהאָנגען אַלע אױף אײן שטריקל, און פֿריִער פֿון אַלעמען ― אָט אַיענעם פּעמפּיק, רב אַלטערן, אײַנגעזונקען זאָל ער װערן!

― װאָס האָט ער אַזעלכס געטאָן? קוק אים אָן אַביסל, װי ער האָט זיך צעפֿלאַקערט! ― פֿלעגט אים יענטל לעשן דאָס פֿײַער. ― זײַ נאָר בײַ זיך נישט אַזױ גײַציק, בײניש! עס װעט קומען אַ צײַט, װעסטו אַלײן באַדאַרפֿן אָנקומען צו אַלטערס לאַסקע, װעלן מיר הערן, װאָס דו װעסט דעמאָלט זאָגן! װי זאָגט ער: „פֿלי נישט צו הױך, בכדי דו זאָלסט נישט באַדאַרפֿן דערנאָך אַראָפּפֿאַלן“…

יענטל, אױ, האָט געטראָפֿן! אַז בײניש איז שפּעטער מיט דער צײַט געװאָרן אַ סוחר, האָט ער געמוזט אָנקומען צו אַלטערן נאָך אַ הלװאה, און פֿון דעמאָלט אָן האָט ער אים נאָך מער פֿײַנט געקריגן. אַז מע האָט גערעדט פֿון אַלטערן, האָט בײניש געציטערט פֿאַר כּעס. יענטלען איז די מעשׂה זײער געפֿעלן, און זי פֿלעגט דװקא אָפֿטלעך, בפֿרט נאָך רב קלמנס װיזיט, רײדן פֿון אַלטערן און װעגן זײַן רײַכקײט, װאַרפֿנדיק שטעכװערטלעך בײנישן אין בוזעם אַרײַן.

― און דװקא אָן ספֿרים און אָן ביכלעך! ― פֿלעגט יענטל זאָגן, געבנדיק אים דערמיט אָנצוהערן, אַז זי פֿאַרשטײט אױך אַן עסק.

― אָבער איך בעט דיך, ― פֿלעגט בײניש זאָגן, ― רײד נישט מיט מיר פֿון אָט דעם המן, דעם צורר־היהודים! איך קאָן זײַן נאָמען נישט הערן!

― טאָמער װײסטו, װאָס האָט ער דיר געטאָן אַזעלכעס! ― פֿלעגט אים יענטל ענטפֿערן פֿאַרדרײענדיק דאָס פּיסקל אױף אַ זײַט. ― באשר ער איז רײַך, װעמעס עסק איז דאָס? אַ סך װאָלטן געקאָנט רײַך זײַן, װי אַלטער, װען זײ זאָלן שׂכל האָבן, אַזױ װי ער… פּראָצענט, נאַרעלע, װאַקסט אָן רעגן…

― אָבער אַז איך בעט דיך, יענטל, דערמאָן מיר ניט זײַן טרײפֿענעם נאָמען! טו מיר צוליב און דערמאָן מיר אים נישט.

― קוק אים אָן אַ ביסל, װי דער כּהן האָט זיך אין אים צערעדט! ער האָט זיך דאָס אַ ביסל צעשריגן, גלײַך װי מע װערט פֿון אים גליקלעך. װאָס האָסטו מיך דאָ חושך צו זײַן? עס שמועסט זיך װעגן אַלטערן, זאָג איך, אַז ער איז גאָרנישט אַזױ, װי מע מאַכט. איטלעכער מענטש האָט שׂונאים, װי זאָגט מען אַ װערטל…

― װאָס טױג מיר דײַנע װערטלעך? זאָג מיר בעסער, יענטל, װאָס האָסטו זיך עפּעס פּלוצעם אַזױ צערעדט פֿון אַלטערן? עפּעס מוז דאָ זײַן, ס'איז עפּעס נישט גלאַטיק.

― אַ משל! דאָס איז יאָ װי מע זאָגט, אַז ציבעלע איז ציבולי איז קנאָבל קנאָבולי. אַ שטומער װאָלט דאָס נישט אױסגערעדט אין קײן יאָר, װאָס דו אין אַ מינוט.

― נײן, יענטל, איך קען דיך שױן אַ ביסל; מסתּמא איז דאָס נישט אומזיסט.

― װײסטו װאָס, בײניש? אָט װער בעסער גאָר אַנטשװיגן. װי זאָגט ער: װינציקער גערעדט און מער געמײנט. אַן אָקס, פֿאַרשטײסטו מיך, האָט אַ לאַנגע צונג און קאָן, זאָגט מען, קײן שופֿר נישט בלאָזן… אָט דאָס איז מיט דיר אױך. טאָמער װאָלט מען יאָ געקאָנט אַמאָל מיט דיר אױספֿירן אַ זאַך, קומסטו מיט דײַנע אײבערקעפּלעך באַלד. ס'האָט זיך אָפּגעזוכט אַ חכם ― בײניש! אָדם אַ מענטש ― קאַטשקע רוק זיך… גײ שױן, גײ, לאָמיך דיך כאָטש נישט אָנקוקן פֿאַר די אױגן!

אַ מין הצלחה! בײניש האָט ליב זײַן װײַב, און דװקא דעמאָלט, װען זי זידלט אים גוט אױס און שעלט אים דורך, װערט ער װײך װי טײג און לאָזט זיך קנעטן. און יענטל קנעט אים, מאַכט מיט אים, װאָס זי װיל:

― הערסטו, בײניש, מע בעט פֿון דיר נאָר אײן זאַך: זאָלסט הערן און זען און שװײַגן, װאָרעם קאַליע מאַכן קאָן אַ קאַץ אױך…

קאַפּיטל 24.
זי אַרבעט װי עס געהער צו זײַן, און אַלטער װערט גוט חוץ־לדרך־הטבֿע

אַרײַנמישן זיך אין יענעמס געשעפֿטן, זאָגן אַ דעה דאַרט, װוּ מע פֿרעגט אים נישט, געבן אַן עצה, װען מע בעט אים נישט, קוקן, נאָכשפּירן, זען, װאָס בײַ יענעם אין טעפּל קאָכט זיך, וכדומה, ― דאָס האָט ליב יעדער ייִד; אַרײַנמישן זיך אָבער אין אַזעלכע ענינים, װאָס זײַנען נוגע אינעם נפֿש, טראָגן אױפֿן קאָפּ דעמס ייִנגל און יענעמס מײדל, געפֿינען פֿאַר איטלעכן זײַן גלײַכן, מזװג־זוגים זײַן, רײדן אַ שידוך ― דערױף זעט איר, זײַנען די מאַזעפּעװקער גרױסע בריהס, אײנע אין דער װעלט. איטלעכער ייִד איז דאָרטן אַ שדכן ― נישט צוליב דאָס שדכנות־געלט חלילה; שדכנות־געלט אַז עס מאַכט זיך ― מהיכא־תּיתי, װער װאַרפֿט דאָס אַרױס אַ זײַטיק קערבל? עס זײַנען אָבער דאָ אַ סך אַזעלכע, װאָס קלערן אַפֿילו נישט פֿון רח″ש, זײ טוען דאָס בפֿירוש לשם־שמים: מע דערזעט אַ בחור מיט אַ בתולה, אַן אַלמן מיט אַן אַלמנה, אַ גרוש מיט אַ גרושה, ― פֿאַלט תּיכּף אַרײַן אין קאָפּ אַ געדאַנק: „אײַ װאָלט דאָס געװען גלײַך! כ'לעבן, אַ גלײַכער שידוך“… און מע הײבט אָן באַלד צו אַרבעטן אין געשעפֿט, טאַקע פֿון יענעמס טובֿה װעגן: דער אַלמן פּאַסט צו יענעם מײדל, יענער בחור, נישקשה, מעג נעמען די גרושה, און דער גרוש איז פּשוט אָנגעמאָסטן פֿאַר יענער אַלמנה. מע פֿױלט זיך נישט בײַ אַזעלכע עסקים, מע פֿאַרבײגט אַלע געשעפֿטן און מע גיט זיך אָפּ, מע לײגט זיך אַרײַן, און מע טוט אַלע מעגלעכקײטן, אַז דער שידוך זאָל זײַן אַ שידוך, גלײַך װי עס איז זײ נוגע אין לעבן אָדער אין פּרנסה. זײ קאָנען נישט לײַדן, עס שלאָגט זײ צו דער גאַל אַז זײ זעען אַן אַלטן בחור, אָדער אַ דערװאַקסן מײדל: „ביז װאַנען ― זאָגן זײ ― איז דער שיעור צו זיצן, טאַקע ביז דעם גרױען צאָפּ?“ ערגער פֿון אַלצדינג איז בײַ זײ, אַז אַ מײדל פֿאַרזיצט; מע שעמט זיך מיט איר צװישן לײַטן; מאַנצבילן האַלטן זיך מיט איר פֿרײַ, װי מיט אַ זכר, װײַבער קוקן אױף איר, װי אױף איבערגעװאַקסענעם כרײן, עס קומט עפּעס אױס זײער פּריקרע ― מע פֿאַרדרײט די נאָז. אַלע האָבן אױף איר רחמנות, און ס'איז אַ גרױסע מיצװה פֿאַר גאָט זי צו פֿאַרשלײערן.

― מעגסט דיר זײַן ברוגז, זלאַטע, נאָר דעם אמת אין אַ זײַט קאָן מען נישט אַװעקלײגן. װי זאָגט ער: „זאַ פּראַװדו ביוטза правду бьют: אַז מען זאָגט דעם אמת, װערט מען צעשׁלאָגן“. איך בין אַן עלטערע שװעסטער, מעג איך דיר זאָגן אַלץ, װאָס אױפֿן האַרצן בײַ מיר. דײַן אסתּר איז אַװדאי אַ װױלע, אַ טײַערע און אַן ערלעכע, אױף מיר אַזאַ יאָר; לאָמיך האָבן אַזאַ דאגה מיט פּרנסה, װי דו האָסט אַ דאגה מיט אַ שידוך; פֿונדעסטװעגן דאַרפֿסטו נישט פֿאַרגעסן, אַז זי הײסט שױן נישט קײן יונג מײדל, דו אין אירע יאָרן האָסט שױן געהאַט צװײ צי דרײַ קינדערלעך… לאָמיך האָבן אַזאַ לעבן, װאָס פֿאַר אַ שײנעם נאָמען זי האָט אין שטאָט; נאָר אַװדאי, אַז איך הער, מע זאָגט אױף דײַן טאָכטער: „אָן גײט זי, די אַלטע מױד“, ― שטעכט דאָס מיר געװיס אין דער זיבעטער ריפּ, װאָס האָט מען דאָ צו קלערן? װי זאָגט ער: „אַרן אַרט דאָס מיך נישט, נאָר סע בראָט מיך, און סע ברענט מיך“…

אַזױ האָט אײַנגעטענהט מיט זלאַטען איר עלטערע שװעסטער, ברײַנע, די קאָראַלניצע, אַ גראָבע פֿונדאַמענטאַלע ייִדענע, מיט אַ קול פֿון אַ מאַנצביל, מיט אַ קאָראַװע פּנים און מיט שװאַרצע װאָנצעס אױף דער אײבערשטער ליפּ; אין שטאָט האָט זי געשמט פֿאַר אַ גרױסן בר־דעת, אַן ערלעכע, אַ פֿרומע ייִדענע און זײער אַ צוגעלאָזטע צו אָרעמע לײַט, פֿאַר װעלכע זי פֿלעגט אָפֿט זײַן אַ שתּדלן, דאָס הײסט, נעמען אַ פֿאַטשײלע און אַרומגײן מיט נאָך אַ ייִדענע צונױפֿנעמען נדבֿות, פֿאַר אָרעמע קימפּעטאָרינס, אױף הכנסת־כּלה, אױף לחם־אבֿיונים וכדומה. מע קאָן נישט זאָגן, אַז אין שטאָט האָט מען זי שטאַרק ליב געהאַט, מחמת זי פֿלעגט זײער דעקוטשען מיט אירע אָפֿטע נדבֿות קלײַבן. „אָן גײט זי שױן, די גבאיטע מיט דער פֿאַטשײלע“, ― פֿלעגט מען זאָגן, באַמערקנדיק זי פֿון דער װײַטנס. איר מאַן, משה־אַבֿרהם זאַליאַזניקжелезо: אײַזן, האָט זיך געהאַט זײַן געשעפֿט ― אײַזן, און ברײַנע, װאָס איז אױסגעװאַקסן בײַ בתיה דער הורטאָװניצע, האָט נישט געקאָנט זיצן לײדיק אָן אַ שום באַשעפֿטיקונג, דעריבער האָט זי זיך אונטערגעהאַנדלט אױף איר געלט מיט קאַרעלן. איר מאַן האָט אַפֿילו פֿון אירע געשעפֿטן װינציק װאָס הנאה געהאַט, מחמת דאָס גאַנצע דאָברע־מזל פֿלעגט בײַ איר אַרײַנקומען אין די אָרעמע לײַט אַרײַן, די אָרעמע קימפּעטאָרינס מיט די אָרעמע כּלות, װאָס זי פֿלעגט חתונה מאַכן. נאָר װאָס האָט ער געקאָנט דערצו העלפֿן ? בתיהס טעכטער האָבן פֿײַנט געהאַט, אַז דער מאַן זאָל זײ זאָגן דעות. בײַ זלאַטען האָבן ברײַנעס רײד געהאַט אַ גרױסן װערט.

― װאָס זשע זאָל איך טאָז, אַז אַלמנה מיט ברעקלעך קינדער יתומים? ― האָט זי זלאַטע געפֿרעגט ― װאָס קאָן איך טאָן דערצו, אַז עס מאַכט זיך פֿאָרט נישט איר גלײַכן? מיט גװאַלד קאָן איך דאָך נישט נעמען, אַז עס קומט נישט אַלײן. עס איז מיר, מאָל דיר, גענוג ביטער און פֿינצטער, אַז איך טו אַ קוק אױף אסתּרן, קײן עין־הרע… ― פֿאַר גרױס עגמת־נפֿש האָט זיך זלאַטע צעװײנט, און ברײַנע האָט איר אױסגערעדט דאָס האַרץ, װי װײַט זי האָט געקאָנט, געדרונגען איר פֿאַרקערט, אַז אסתּר איז גאָרנישט אַזאַ „פּרעסטאַרעץ“, װאָס מע באַדאַרף זיך דאָ אַזױ שלאָגן. אַז עס װעט קומען די צײַט, װעט איר זיװג קומען, טרעפֿן אַלײן דעם אָרט, װאָרעם קײן סך אסתּרס איז נישטאָ דאָ אין שטאָט, װאָס זאָל מען זיך דאָ נאַרן? גאָט קאָן העלפֿן, אַז ער װיל נאָר. „װעסט נאָך, אם־ירצה־השם, האָבן אין איר גרױס נחת“…

נישט אַזױ אָבער האָט זיך באַגאַנגען זלאַטעס ייִנגערע שװעסטער, יענטל; זי האָט זיך גענומען צום עסק גאַנץ געטרײַ, גאָר אױף אַנדערע כּלים. זי האָט געקאָנט זיך אַרײַנלײגן אין אַזאַ ענין, װי עס געהער צו זײַן, און צײַט האָט זי געהאַט דערױף גענוג. יענטל איז געװען אַ הײמיש װײַבל, דאָס הײסט, נישט קײן מאַרק־ייִדענע, װי ברײַנע אָדער זלאַטע. זי איז געװען די ייִנגסטע פֿון אַלע דרײַ טעכטער בײַ בתיה דער הורטאָװניצע, די מיזינקע, און איז אױפֿגעצױגן געװאָרן בײַ בתיהן שױן אױף די עלטערע יאָרן, װען יענע האָט שױן נישט געקאָנט אַזױ זיך אָפּגעבן מיט איר טאָכטער און זי מאַכן פֿאַר אַ מענטשן, װי די עלטערע טעכטער. דערצו איז יענטל פֿון תּמיד אָן געװען אַ פֿױלע; זי האָט ליב געהאַט פֿרעמדע בענק מיט פֿרעמדע געשעפֿטן, און איבערהױפּט ― אַזעלכע ענינים, װאָס געהערן זיך אָן צו חתן־כּלה, מאַן און װײַב, שװעסטער און ברודער. דאָרט האָט יענטל שטאַרק ליב געהאַט אַרײַנצושטעקן אַ נאָז, אַרײַנװאַרפֿן אַ װאָרט, פֿאַרקאָכן אַ חתונה, און נאָכדעם, אַז יענע האָבן זיך שױן גוט געריסן פֿאַר די שלײערס, פֿלעגט זיך יענטל שטײן פֿונדערװײַטנס, שטיל, פֿײַן, גאָט די נשמה שולדיק. עס פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָרט, װוּ מע האָט זי געקענט ― און געקענט האָט מען זי אומעטום, װי אַ בײזן שילינגער! ― האָט מען זיך שױן געהיט פֿאַר איר. אַז צװײ װײַבער האָבן גערעדט אין מאַרק און יענטל איז אָנגעקומען, איז מען באַלד אַנטשװיגן געװאָרן: „שאַ, אָן גײט דער נישט־גוטער, כאַטע פּאָקרישקע“… אַפֿילו צװישן אירע אײגענע שװעסטער האָט יענטל פֿאַרקאָכט אַזעלכעס, אַז ברײַנע מיט זלאַטען פֿלעגן זײַן צװישן זיך ברוגז יאָרנװײַז. יענטל האָט געהאַט אין זיך אַזאַ כּוח, אַז זי האָט דערצײלט עפּעס אַ זאַך, האָט מען איר געמוזט גלײבן. איר טאַלאַנט איז געלעגן באַהאַלטן אין איר מױל, אין איר מינע, אין אירע אױגן. צײַט האָט זי געהאַט גענוג, קײן קינדער האָבן זיך בײַ איר נישט געהאַלטן, מיטן געשעפֿט איז געװען פֿאַרנומען בײניש (ער איז געװען אַ מוכר־תּבֿואהניק), און די טירן פֿון יעדער שטוב זײַנען געװען אָפֿן: פֿאָרט בתיה דער הורטאָװניצעס אַ טאָכטער! קײן נאַר איז יענטל נישט געװען. רב קלמן האָט געװוּסט, װעמען ער האָט אױסגעקליבן פֿאַר זײַן געשעפֿט מכּוח אַלטערן. יענטל האָט אָנגעהױבן צו אַרבעטן אינעם עסק אַזױ בריהש, אַזױ קונציק, אַז זלאַטע, װאָס איז געװען אױך נישט פֿון יענע, װי מע זאָגט, װאָס גײען צען אַ גראָשן, האָט דאָ נישט אַרױסגעזען קײן שום סימן פֿון אַ מאַשינע, פֿון אַן אונטערפֿיסל. אַדרבא, רײדנדיק מיט זלאַטען װעגן אַלטערן, האָט אים יענטל רק אױסגעלאַכט, געמאַכט חוזק פֿון אים און פֿון זײַן פֿירן זיך.

― אױך מיר אַ לעבן! ― האָט יענטל געזאָגט, גלאַט אַזױ בדרך־הליכה. ― אײנער אַלײן מיט די פֿיר װענט! עסט און טרינקט און צײלט געלט. רײַך צו־נ־אַלדי שװאַרצע יאָר, ממון־קורח, װאָס גײט אים אָפּ? קאָפּװײטיק, איך בעט דיך? ער זאָל זײַן כאָטש אַ ביסעלע יונגער, װאָלט מען אים געגעבן אַ כּלה, כאָטש אַפֿילו אָן געלט.

― געטראָפֿן דעם אָרט! ― ענטפֿערט איר זלאַטע. ― יענער װאָלט זיך אַלײן פֿאַרקױפֿט פֿאַר געלט, זאָגט זי גאָר דאָס!

― האַסט אַ גרױסן טעות, זלאַטע. מיר האָט קלמן געשװאָרן אַזױ, אַז מע מעג גלײבן אַפֿילו אַ הונט, אַז ער זוכט אַ שידוך פֿון זײַנעט װעגן, און דװקא פֿון געמײנעם גראַד, ס'הײסט פֿון בעל־הבתּישן שטאַנד, עס מעג זײַן אָן געלט, אַבי דאָס קרן איז אַ קרן, װעט ער נאָך צוצאָלן אין בײַטל אַרײַן. איך זאָג דיר דעם אמת, זלאַטע, װען איך האָב קינדער, נישט װי גאָט האָט מיך געשטראָפֿט, און כאָטש אַ טאָכטער אַ היפּשע, װאָלט איך קײן צװײ װערטער נישט גערעדט. כאַפּט אים דער װאַטן־מאַכער, װאָס ער איז אַ דבֿר־אַחר, אַבי פֿאַרזאָרגט אַ קינד. עי, הערסטו, זלאַטע, רוף מיך נאַר און געב מיר לעקעך…

אין אַזעלכע שמועסן האָט יענטל פֿאַרבראַכט מיט איר שװעסטער גאַנץ אָפֿטלעך, נאָר תּמיד אַזױ קונציק אַרױפֿגעקומען אױף אַלטערן, אַז יענע האָט זיך בשום־אופֿן נישט אָנגעשטױסן אױף יענטלס פּלאַן. אײנמאָל האָט זיך זלאַטע נאָכדעם פֿאַר איר אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט און האָט זיך אַ זאָג געטאָן:

― װי מײנסטו, יענטל, אַ שטײגער, מײַן אסתּר זאָל אים װעלן?

― װײס איך װאָס? משוגע מײַנע שׂונאים! ― האָט איר יענטל געענטפֿערט. ― װאָס איז? דײַן אסתּר איז דאָ די מיאוסע מױד, װאָס מע באַדאַרף זי פּטרן? װײס איך װאָס, אַבי גערעדט!

― אַי, זאָג עס נישט, יענטל! אײן גאָט איז יודע דעם אמת, װאָס איך טראָג. ס'איז מיר גוט צו הערן, מאָל דיר, די רײד, װאָס מע רעדט!

― װאָס זשע רעדט מען אַזעלכעס, װאָלט איך געװאָלט װיסן? ― מאַכט יענטל מיט אַ תּמעװאַטער מינע.

― װאָס האָסטו געװאָלט זאָל מען רײדן? ס'איז גענוג, אַז מע רעדט פֿון אסתּרן, אַז זי איז שױן אַ דערװאַקסענע, קײן עין־הרע, מע זאָגט…

― מע זאָגט? מע רעדט? װאָס טױג מיר, זלאַטע, דער „מע“? מע ― איז אַ ציג! לאָזן זײ דיר רײדן פֿון פֿײַער און פֿון װאַסער, אָט די אַלע, װאָס רײדן! לאָזן זײ בעסער אַ קוק טאָן אױף זיך אַלײן, און לאָז זײ נישט דאַרן דער קאָפּ פֿאַר יענעם! נײן, איך מײן טאַקע באמת, איך קאָן אַזױ נישט לײַדן, אַז מע מישט זיך אַרײַן אין יענעמס געשעפֿטן, אַז איך װאָלט זײ נאָר צעריסן, אָט די אַלע װאָס רײדן! װאָס גײט זײ אָן, װאָס אסתּר איז נאָך קײן כּלה נישט? װאָס אַרט דאָס זײ? פֿאַרװאָס אַרט דאָס מיך נישט, אַז לאה־ציפּורהס טעכטערל איז אָנגעשטאָפּט מיט יאָרן, װי אַ זאַק מיט פּאָלאָװע? פֿאַרװאָס זאָרג איך מיך נישט, װאָס מינציס מױד שמעקט שױן מיט קבֿרות־בלעטלעך? פֿאַרװאָס רײד איך נישט פֿון בנצי דעם רױטנס דרײַ טעכטער, װאָס זײַנען שױן לאַנג אַריבער דעם פּריזיװ, און קײן משוגענער חתן װיל אַפֿילו נישט אַרײַנשמעקן אַהין? פֿאַרװאָס גײ איך נישט אַרום און שרײַ נישט אױף מלכּה־העניס שנור, װאָס האָט פּלוצעם אַראָפּגעװאָרפֿן דעם פּאַרוק פֿונעם קאָפּ? װאָס איז? באשר איר מאַן האָט פֿאַרדינט געלט? האָסט מורא, ער װעט אַװדאי נישט אָנזעצן? און גאָלדע דער קאָראַלניצעס טאָכטער האָט זיך נישט געקושט יענע װאָך מיטן משרת אױפֿן יריד, אונטער דער סטױקע? איך קאָן עס נישט סובֿל זײַן, עס ברענט מיך, עס טראָגט מיך אונטער, אַז איך הער, װי מע באַרעדט יענעם און מע קוקט נאָר אױף יענעם, נאָר אױף יענעם!…

יענטל צעפֿלאַקערט זיך אַזױ, אַז זי גײט אַװעק אַ צעקאָכטע, פֿאַרגעסנדיק כּלומרשט װוּ זי האַלט. שפּעטער, אין אַ פּאָר טעג אַרום, קומט זי װידער צו זלאַטען אין קלײט אַרײַן, זעצט זיך נעבן איר אין דרױסן אױף דער באַנק מיט אַן אַרבעט אין דער האַנט און מאַכט צו איר אַזױ:

― הערסטו, זלאַטע, איך האָב מיך באַטראַכט אין דער הײם און גוט איבערגעלײגט זיך מיט מײַן בײנישן װעגן יענעם, װאָס דו האַסט מיר אַנומלט אַ זאָג געטאָן; איך האָב זיך באַקלערט, אַז ס'איז גאָרנישט אַזױ קרום, װי איך האָב געמײנט פֿון דער לכתּחילה. װי זאָגט ער: „קרום װי אַ קאָטשערע, גלײַך װי געטראָפֿן“… מע זאָגט דאָך פֿאָרט אױף אים, אַז ער איז רײַך, אָנגעשטאָפּט מיט געלט, און קײן קינדער האָט ער אױך נישט…

― װאָס זשע, ער האָט גאָרנישט געהאַט קײן קינדער? ― פֿרעגט זלאַטע פֿאַרטראַכט, קראַצנדיק מיטן דרעטל אונטערן שלײער.

― װעלכער רוח! ― זאָגט יענטל, אַװעקלײגנדיק די אַרבעט אױף אַ זײַט. ― דאָס הײסט, ער האָט יאָ עפּעס געהאַט אַמאָל. זײַן װײַב איז געװען אַ חלירע, דו געדענקסט נישט פֿײגלען? זי איז פֿון תּמיד אָן געװען אַ גרינע, לאָז זי מיר מוחל זײַן, אַ דער־רוח־װײס־װאָס, שטענדיק זיך געדאָקטערט און נאָר געדאָקטערט! זי האָט מפּיל געװען עפּעס אַ פּאָר מאָל און האָט אױפֿגעהערט צו קינדלען שױן ביזן טױט אַרײַן.

― איך האָב אַ רײד געטאָן מיט אסתּרן, ― זאָגט זלאַטע מיט אַ זיפֿץ, ― האָט זי אַפֿילו צוגעשװיגן. איך װײס, װאָס זי מײנט מיט איר שװײַגן? הײַנטיקע קינדער, גײ טרעף, װאָס סע טוט זיך בײַ זײ! נאָר אסתּר איז אַ קינד, קײן עין־הרע, װאָס פֿאַרשטײט איר תּכלית, און אַקעגן איז זי מיר קײנמאָל נישט געגאַנגען.

― נו, און יענער װיל טאַקע, אַ פּנים? ― טוט יענטל זיך אַ פֿרעג גלאַט אַזױ.

― צי ער װיל, פֿרעגסטו? אַ שײנע מעשׂה, כ'לעבן! יענער גײט אױס, ער האָט שױן עטלעכע מאָל אונטערגעשיקט קלמנען, און איז שױן אַלײן אױך עטלעכע מאָל געװען בײַ מיר אין קלײט, בשעת אסתּר איז גראָד געשטאַנען נעבן מיר, ― און דו פֿרעגסט, צי ער װיל! יענער װיל זי אָפּגילטן, און זי זאָגט גאָר דאָס!

― אַזױ גאָר? ― זאָגט יענטל, גלײַך װי זי װײס גאָרנישט פֿון די אַלע נײַעסן, און לאָזט איבער דעם שמועס אױף אַן אַנדערס מאָל, פֿאַרשלאָגנדיק הײַנטיקס מאָל מיט האַקע־באַקע: גענדז, אײַנגעמאַכטס, געראָטענע חלה אױף שבת און דעסגלײַכן.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

זלאַטע האָט זיך נישט אַװעקגעזעצט רײדן מיט אסתּרן מכּוח אַ שידוך, מכּוח חתונה האָבן, נאָר עס פֿלעגט בײַ זײ בײדע אַרױפֿקומען דערױף ממילא גאַנץ אָפֿטלעך. דער גרעסטער פֿאַרגעניגן זלאַטעס איז געװען, אַז זי האָט געקאָנט אָפּרײַסן אַן איבעריקן גראָשן פֿון דער הוצאה, בכדי אײַנצוברענגען דער טאָכטער אױף פּאָװעלע צו דער חתונה. בײַ זלאַטען אין קאַסטן זײַנען שױן געלעגן פֿון כּמה־וכּמה יאָרן אָנגעגרײט אַ האַלב טוץ העמדער מיט זײער שײנע אױסגענײטע געסטקעס און מיט פּראָשװעס נאָך דער לעצטער מאָדע. ציכלעך געשטיקטע, אַ פּאָר פּיקענעpiqué: אַ מין װעבערײַ קאָלדרעס און באַװעלעך אױף זאָקן וכדומה. הכּלל, דער קאַסטן איז געװען בײַ זלאַטען אַ מין קאַזנאַטשײסטװעказначейство: אוצר־קאַמער, אַ באַנק, װוּהין זי האָט אײנציקװײַז, ביסלעכװײַז אָפּגעלײגט איר פֿאַרמעגן פֿון אסתּרס װעגן.

― װאָס פּראַטעסטו? ― האָט צו איר יענטל אײנמאָל אַ זאָג געטאָן, דערזעענדיק זלאַטען זיך פּאָרען בײַם קאַסטן.

― װאָס איך „פּראַטע“? ― האָט איר זלאַטע אָפּגעענטפֿערט מיט פֿאַרדראָס. ― מסתּמא פֿונעם אַנדערן מאַנס װעגן, װאָס פֿאַרשטײסטו דאָ נישט?

― נישט לאַנג געטראַכט און גוט געמאַכט! ― האָט איר יענטל געענטפֿערט מיט אַ גלײַכװערטל, װי איר שטײגער איז. ― לאָז עס מיר אָנקומען, װאָס איך װינטש דיר, האָסטו געהערט? איך זע, דו קלײַבסט, פֿרעג איך פֿון װעמענס װעגן. פֿאַר אַ װאָרט קומט קײן פּאַטש. װײס איך? לאָז זײַן הײַנטיקס מאָל אַזױ.

― דו װײסט גאַנץ גוט, צו װאָס זאָלן מיר זיך נאַרן, אַז דאָס איז מײַן אסתּרס פּאָװעלע צו דער חתונה, גיב גאָט נאָר אינגיכן, רבונו־של־עולם, שױן צײַט!

אסתּר, װאָס איז דערבײַ געזעסן, האָט געמוזט אױסדרײען דעם קאָפּ צום פֿענצטער צו, בכדי מע זאָל נישט זען איר פּנים, אױף װעלכן עס האָט זיך צעגאָסן אַ רױטע פֿאַרב.

אײנמאָל, עס איז געװען אַ װינטער־נאַכט, איז זלאַטע געזעסן אױף דער לעזשאַנקע איבער אַ זיפּ מיט פֿעדערן, און בײַ דער זײַט אױף דער באַנק איז געזעסן אסתּר און האָט גענײט ציצענע אַרבע־כּנפֿותלעך פֿון די קינדערס װעגן, אפֿרים מיט מנשהן. צװישן זלאַטען מיט אסתּרן זײַנען שױן לאַנג אױסגעגאַנגען רײד, און זײ זײַנען שטיל געװען פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט. קײן שאָרך האָט זיך נישט געהערט, נישט אין שטוב, נישט פֿון דרױסן. נאָר דער אַלטער גרױער קאָטער האָט צײַטנװײַז אַרױסגעלאָזט אַ כאָרכלען, דרילנדיק דאָרט ערגעץ אױפֿן אױװן. פּלוצעם לאָזט זלאַטע אַרױס אַ שטאַרקן טיפֿן זיפֿץ, כּמעט װי אַ שלוקערץ, מיט אַ קװיטש און מיט אַן אױסלאָז: „װײ־װײ־װײ־װײ!“

― װאָס איז, מאַמע? ― פֿרעגט אסתּר װי דערשראָקן.

― װאָס „װאָס איז“? ― פֿרעגט זלאַטע איבער.

― װאָס זיפֿצסטו אַזױ שטאַרק? ― פֿרעגט אסתּר, אַװעקלײגנדיק די אַרבעט.

― װאָס איך זיפֿץ? ― זאָגט זלאַטע. ― עס זיפֿצט זיך ― זיפֿץ איך. אַװדאי ס'זאָל זײַן גוט אױפֿן האַרצן, װאָלט זיך נישט געזיפֿצט. נישט פֿאַר װױלטאָג, װאָס זאָלסטו דאָ קלערן? אַז מע הײבט זיך אָן באַרעכענען אַקוראַט אַרום־און־אַרום, גײען איבער אַלערלײ מחשבֿות איבערן קאָפּ. גאָרנישט, מע זאָרגט, מע װיל פֿאַרזאָרגן די װעלט.

― װאָס זשע העלפֿט דאָס זאָרגן? ― מאַכט אסתּר מיט אַ פֿרײַנטלעכער מינע צו דער מאַמע. ― זעסט דאָך, אַז גאָט פֿירט אונדז אױס, װי אַלע ייִדן. אָט גײען קראַסנע טאָרגעסкрасне торге: מאַרק־טעג, װען די קרעמער לײזן געלט פֿון די דאָרפֿסלײַט ― צו גאָט אַ האָפֿענונג, מע װעט לײזן געלט.

― געלט־שמעלט! ― מאַכט זלאַטע. ― ס'איז פֿאַראַן גרעסערע זאָרג: מע דערמאָנט זיך קינדער. זײ װאַקסן, עפּעס אַ תּכלית דאַרף מען דאָך, און איך האַלט נאָך גאָר פֿון פֿאָרנט. איך מײן טאַקע מיט דיר אַלײן, װאָס ― איך בעט דיך? װאָס קומט מיר אַרױס, איך מײן באמת, פֿון קלמנס קריכן, װאָס ער קריכט? אַז קײן נדן, מישטײנס געזאָגט, איז נישטאָ, און אַז נדן װיל יענער נישט, און הײסן הײסט מען נאָך לשון בעלי־בתּים, מײנט יענער, אַז סע קישעט גאָר, קריכט ער: גײ גיב יענעם אַרױס, װאָס אױפֿן האַרצן טוט זיך! און דערװײַל די צײַט שטײט נישט, און װאָס מער אַ טאָג, איז מער אַ יאָר חלילה, איך זאָל גאָרנישט דערלעבן, מע זאָל אױף מײַן קינד זאָגן „ביז דעם גרױען צאָפּ“…

אין דער מינוט עפֿנט זיך די טיר און עס פֿליִען אַרײַן אפֿרים מיט מנשהן פֿון חדר, בײדע פֿאַרפֿלאַמט פֿונעם פֿראָסט, מיט קעצענע טולופּלעך און מיט קײַלעכיקע גאַרעסענע היטעלעך און מיט אַ פּאַפּירענעם לאַמטערנדל אין די הענט.

― אַ גוטן אָװנט! ― זאָגן זײ בײדע אין אײַן קול, טאַנצנדיק און אַראָפּװאַרפֿנדיק פֿון זיך די טולופּלעך. ― עסן! עסן! ― שרײַט אױס מנשה, שלעפּנדיק אסתּרן פֿאַרן קלײדל.

― שאַ, שאַ, איך גיב, איך גיב! ― זאָגט אסתּר, אױפֿהײבנדיק זיך פֿונעם אָרט, און דערלאַנגט די קינדער װעטשערע ― טײגלעך מיט פֿאַסאָליעס.

אפֿרים איז עלטער פֿון מנשהן נאָר מיט אײן יאָר, נאָר ער איז אַ סך סטאַטעטשנער, מענישער פֿון מנשהן. אַ װײַסער מיט אַ דאַר אױסגעװײקט פּנימל, מיט צװײ לאַנגע דינע פּאותלעך, זעט ער אױס טאַקע װי אַ בן־תּורה. „ער, עליו־השלום, אינגאַנצן ער, נעפּריטשקאָםнепричком: מישטײנס געזאָגט, נאָר מיט לענגערע יאָר“… ― אַזױ פֿלעגט אױף אים זאָגן זלאַטע, מײנענדיק איר לױן. און מנשה איז אַ נידעריק, געפּאַקט ייִנגל, אַ גרױסער װײַסער־חבֿרהניק, אַ ברען, אַ בעלן צו פֿאָרן רײַטנדיק אױף אַ ציג, אַ גרױסער נאַשער, אַ פּלאַפּלער, האָט ליב אַרײַנצושטעקן די נאָז אומעטום, איז גרײט איבערקערן אַ װעלט, נאָר לערנען ― נישט אַ לעק.

― מאַמע, מאַמע, דו װײסט? ― זאָגט מנשה, שלינגענדיק די װערטער אינאײנעם מיט די טײגלעך און מיט די פֿאַסאָליעס. ― דו װײסט, מאַמע? אפֿרים זאָגט שױן אַלײן אַ „לײענען“! דער רבי האָט אים פֿאַרגעבן אױף דאָנערשטיק אַ לײענען. און פּיני־מאיר־פּיניס איז דאָך אַ היפּשער בחור, אַיאָ? װײס עס נישט מאַי דקאמרי רביצין. נו־נו, האָט מען אים געשמיסן, װיפֿל ס'איז אין אים אַרײַן! זײַן גליק, װאָס צום רבין איז געקומען צו גײן רב קלמן מכּוח אַ שידוך. דער רבי פֿירט אַ שידוך, און רב קלמן גײט אַלע טאָג, אַלע טאָג, און זיצט אַװעק דרײַ זײגער־שעה, און מיר װערן צעזעצט פֿאַר געלעכטער, און פּיני־מאיר־פּיניס האָט זיך דערװײַל אַרױסגעדרײט פֿון זײַנע הענט און װײס די גמרא, װי אַ װאָלף…

― נו, און דו װײסט די גמרא? ― טוט אים אסתּר אַ פֿרעג, האַלטנדיק די הענט צונױפֿגעלײגט אױפֿן האַרצן און קוקנדיק מיט פֿאַרגעניגן אױף די יונגע קינדער, װי זײ עסן אַזױ געשמאַק זײער „פּאָרציע“ נאָך אַזאַ פֿאַרברענגען אַ טאָג מיט אַן אױף דער נאַכט אינעם ענגן חדר בײַ אַ דרײַ־גראָשנדיק ליכטל. און זלאַטע װערט ברײטער װי לענגער פֿאַר שׂימחה, באַטראַכטנדיק אירע קינדער די בריליאַנטן; איר האַרץ איז פֿול מיט דאַנק צו דעם, װאָס לעבט אײביק, פֿאַר זײַנע גרױסע חסדים, װאָס ער טוט מיט איר, אַ װיסטע פֿינצטערע אַלמנה… פּלוצעם װערט אָבער זלאַטעס פֿרײד פֿאַרשטערט: אפֿרים, װאָס איז געזעסן ביז אַהער שטיל, טוט פּלוצעם אַ זאָג צו איר:

― מאַמע, דער רבי האָט געבעטן געלט.

― האַ, יאָ, מאַמע! ― כאַפּט אונטער מנשה. ― דער רבי און די רביצין האָבן שטאַרק געבעטן געלט. זײ באַדאַרפֿן אױף דירה ־ געלט און אױף האָלץ און אין מאַרק אַרײַן. בערל־משה־אַבֿרהמלס האָט נעכטן געבראַכט צװײ קערבלעך, האָט אים דער רבי גוט מכבד געװען, און פּיני־מאיר־פּיניס האָט ער אפֿשר צען מאָל פֿאַרזאָגט, אַז אָן געלט זאָל ער זיך גאָר אַפֿילו נישט באַװײַזן אױף זײַן שװעל. דער רבי און די רביצין האָבן זײער געבעטן, זאָלסט שיקן שׂכר־לימוד.

„װידער שׂכר־לימוד! ― טוט זלאַטע אַ קלער, און עס טוט איר אַ שטאָר אין האַרצן. ― עס קומט אים שױן אַװדאי אַ קערבלעך פֿופֿצן, װיִאַזױ שיקט מען אים נישט כאָטש קײן צענערל? און דאָ גײען קראַסנע טאָרגעס: װוּ עס פֿאַלט אַרײַן אַ קערבל, גײט עס אַװעק אױף סחורה אײַנקױפֿן, די קראָם אונטערפֿרישן, ― מע קאָן דאָך נישט בלײַבן מיט די פֿינף פֿינגער! און צאָלן שׂכר־לימוד ― דאָס מוז מען דאָך!“… און זלאַטעס פּנים װערט צאָרנדיק. זי לײגט זיך שלאָפֿן אַ דערהרגעטע, גלײַך װי מע װאָלט איר אַראָפּגענומען דעם קאָפּ. אַ גאַנצע נאַכט הערט אסתּר, װי די מאַמע קרעכצט און קאַטשעט זיך אױפֿן געלעגער, און איר קאָפּ טראַכט איבער טױזנטער פּלאַנען, װיִאַזױ אַרױסצוציִען דער מאַמען פֿון דער נױט. עס פֿאַרשטײט זיך, אַז קודם־כּל קומט איר אױף דער מחשבֿה יאָסעלע; זי מיט אים צוזאַמען װעלן שױן צוקלערן עפּעס אַן עצה, און גלאַט אָן אַלעמען, װיבאַלד זי האָט חתונה, װערט דאָך שױן ממילא זלאַטען גרינגער אין אַלע אופֿנים. זײ װעלן בײדע האָרעװען און װעלן זען, אַז זלאַטע פֿון אײן זײַט און שמואליק פֿון דער אַנדערער זײַט זאָלן זײַן צופֿרידן פֿון זײ… די דאָזיקע ליכטיקע געדאַנקען געדױערן אָבער נישט לאַנג. װי אַ שװאַרצער שאָטן פֿליט דורך פֿאַרבײַ איר אױך אַ פֿינצטערע מחשבֿה: „און װען חלילה נישט ― אַזױ קלערט זיך אסתּר ― און װען חלילה מיר איז נישט באַשערט קײן גוטס אױף דער װעלט, װעל איך זיך גאָר שטעלן דינען צוליב דער מאַמען; איך װעל אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען װײס איך װוּהין און װעל זיך שטעלן אױף אַן אָרט. אַלע זאָגן, אַז איך װאָלט געקאָנט פֿאַרטרעטן די גרעסטע שטעלע אין אַ קלײט, אָדער אַזױ בײַ אַ געשעפֿט“… נאָכדעם קומט איר אױס דער דאָזיקער געדאַנק משונה־װילד: „װאָס הײסט, אַ מײדל פֿון איר גראַד װעט זיך אַװעקלאָזן דינען ― גלאַט, אַבי גערעדט?!''… ― „נו, װאָס זשע דען איז דער תּכלית? ― טוט זי װידער צוריק אַ קלער. ― חתונה האָבן?“… און עס װערט איר אי קאַלט, אי הײס פֿון אַזאַ מין מחשבֿה: „װאָס הײסט? חתונה האָבן נישט פֿאַר יאָסעלען??!!',

אױף מאָרגן, קלײַבנדיק זיך אין מאַרק אַרײַן און קלינגענדיק מיט די שליסלען פֿון דער קלײט, האָט זלאַטע אױסגעלאָזט איר ביטער האַרץ צו די קינדער נעבעך, צו אפֿרים מיט מנשהן, װאָס האָבן איר נישט אָפּגעטראָטן אױף קײן מינוט: „מאַמע, געלט, מאַמע!“ זלאַטע האָט זײ אָנגעשאָלטן װיפֿל עס איז אין זײ אַרײַן, און מנשה האָט נאָך געכאַפּט אַ צװײ פּעטש אױך, ער זאָל נישט זײַן קײן שאַרלאַטאַן מיט קײן עזות־פּנים קעגן אַ מאַמען. „גאָנצעס! נאַיאָמשטשיקעסнаемчик: לאַפּקע בחורים!“ ― האָט זלאַטע געשריגן אױף אירע קינדער, די נעכטיקע „בריליאַנטן“, און האָט זײ מיט אַ צערודערט האַרץ אָפּגעגעבן דאָס שׂכר־לימוד מיטן אָנבײַסן און אַרױסגעמשלחט זײ אין חדר אַרײַן. אסתּר האָט דאָס נישט געקאָנט פֿאַרלײַדן און האָט זיך אַ זאָג געטאָן אין גוטן מוט:

― איך פֿאַרשטײ נישט; ממה־נפֿשך, האָסטו געגעבן געלט, צו װאָס האָסטו נאָך באַדאַרפֿט אױסרײַסן די קינדער אומזיסט און אומנישט?

דאָ האָט זיך שױן זלאַטע נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט אױסגעזעצט מיט אַ מאָל; פֿילנדיק אַלײן גאַנץ גוט, אַז די קינדער זײַנען דאָ גאָט די נשמה שולדיק, און אױפֿן האַרצן איז איר געװען אַזױ אױך גענוג אָנגעזאָליעט פֿון דעם, װאָס יענטל מיט קלמנען האָבן איר דערקוטשעט טאָג־טעגלעך, האָט זיך זלאַטע צעלאָזט אױף איר טאָכטער אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, װאָס ס'װעט זײַן װעט זײַן, דער בלאָטער מוז אױסזעצן, עס העלפֿט נישט:

― הער נאָר אױס, דו בעל־רחמניצע, טאָכטער מײַנע טײַערע! דו שטעלסט זיך אַרױס פֿאַר די קינדער? האַסט אױף זײ רחמנות? פֿאַרװאָס האָסטו קײן רחמנות נישט אױף דער מאַמע דײַנער, אַ װיסטע, אַ פֿינצטערע אַלמנה, אַ מאַמע פֿון דרײַ קינדער און פֿון אַזאַ טאָכטער װי דו, אַ דערװאַקסענע, ברוך־השם, װאָס איז שױן לאַנג צײַט צו דער חופּה פֿירן, און עפּעס אױך אַמאָל דערלעבן אַ שטיקל נחת אױף דער װעלט, האַ? רחמנות האָסטו? פֿאַרװאָס האָסטו קײן רחמנות נישט אױף מיר, טאָמער טריקנט מיר דער מוח און דער מאַרך פֿון די בײנער, װיִאַזױ דיך צו באַװאָרענען, ברענגען צו אַ שטיקל תּכלית, נישט לאָזן זיצן ביז משיח װעט קומען און אַלע זאָלן אױף מיר טײַטן מיט די פֿינגער? װאָס, באשר דער טאַטע דײַנער האָט געהײסן לוי רב אַבֿרהמל סלאַװיטערס, ― איך זאָג דיר, איך װײס נאָך נישט די גאָלדענע שטול, װאָס איך װעל צוליב דעם האָבן אין גן־עדן! איך װײס, אַז איך װער דערװײַל אױסגעריסן, פֿאַרשװאַרצט, שׂונאי־ציון, און אַז עס קומט צו עפּעס, שטעלט זיך אַנידער דער ייִחוס פּאָפּעריק! װאָס איז? אָט גײט נאָך אַ ייִד אַן אַלמן, אַ גאַנץ פֿײַנער מענטש, דאַכט זיך, װאָס פֿעלט אים? כ'לעבן, מיט װאָס איז ער אַ מיאוסער אײדעם פֿאַר מיר? אַ ייִד אַ נגיד, חוץ זײַן שאָדן אױף אַלע ייִדישע קינדער, אַן ערלעכער מענטש, קײן קינד, קײן רינד. יענער װיל אַ שידוך טאָן, ער חלשט, חלשט, און זי שטעלט זיך גאָר אַנידער דאָ מיט איר רחמנות! אַ רחמנות, די פּערל זײַנען שיטער! האָסטו געהערט אַ השׂגה?!…

זלאַטע האָט נאָך לאַנג־לאַנג געפֿײַערט, געזידלט, געפּילדערט און געשריגן אױף אסתּרן. יענע, געװײנלעך, האָט נישט געענטפֿערט דאָס אַנדערע װאָרט; איר בעסטער ענטפֿער זײַנען געװען צװײ שנירלעך טרערן, װאָס האָבן זיך געצױגן אױף אירע שײנע באַקן און האָבן פּאַװאָלינקע אַראָפּגערונען אַראָפּ־אַראָפּ… זלאַטע װאָלט נאָכדעם אָפּגעגעבן מי־יודע װאָס פֿאַר יענעם „װיסטן־פֿינצטערן“ פֿרימאָרגן, װאָס זי האָט אָפּגעשפּילט אסתּרן, װאָס איז נעבעך גאָט די נשמה שולדיק. זי האָט עטלעכע װאָכן כּסדר געחנפֿעט דער טאָכטער, געקוקט איר אין די אױגן אַרײַן, זיך געסטאַרעט מיט אַלע מעגלעכקײטן צו פֿאַרגלעטן יענעם „װיסטן־פֿינצטערן” פֿרימאָרגן. נישט אײן מאָל האָט זיך נאָכדעם זלאַטע אױפֿגעכאַפּט בײַנאַכט פֿונעם בעט, צוגעגאַנגען צו אסתּרן בשעת יענע איז געשלאָפֿן געשמאַק, און איז, װי איבער אַ קלײן ברעקעלע קינד, געשטאַנען איבער איר און געזאָגט צו זיך אַלײן שטילערהײט: „מיר זאָל זײַן פֿאַר דיר, נשמה מײַנע, מײַן ליכטיקער שטערן, מײַן אױג אין קאָפּ!“… און אסתּר האָט שױן לאַנג פֿאַרגעסן דעם פּסק, װאָס זי האָט געכאַפּט פֿון איר מאַמען אין יענעם „װיסטן־פֿינצטערן“ פֿרימאָרגן; זי איז שױן צו אַזעלכע פֿרימאָרגנס געװױנט געװאָרן. חוץ־לזה איז אסתּרס קאָפּ געװען פֿאַרנומען מיט אַנדערע מחשבֿות, און איר האַרץ האָט געטראָגן אין זיך פֿאַרבאָרגן אַנדערע דאגות, װי אױבן איז געשטאַנען. װער דער אַלמן איז, דער ערלעכער פֿײַנער מענטש, אױף װעלכן די מאַמע האָט איר געגעבן אָנצוהערעניש, איז זי געװאָר געװאָרן פֿון דער מומע יענטלען; נאָר בפֿירוש האָט זלאַטע מיט דער טאָכטער װעגן אַלטערן נישט גערעדט. זי האָט דאָס געהאַלטן אין זיך ביז אַ צײַט. ביז עס האָט זיך געטראָפֿן װידער „אַ װיסטער־פֿינצטערער“ פֿרימאָרגן, װען זלאַטע איז געװען שטאַרק צעבײזערט, האָט זי אױסגעשאָסן, װי פֿון אַ האַרמאַט, און האָט אױסגעלאמרט אסתּרן אַלץ, װאָס בײַ איר איז געװען אױף דער לונג, שױן נישט דיפּלאָמאַטיש פֿאַרשטעלט, נאָר גאַנץ אָפֿנטלעך. אסתּר איז פֿון דעם שױן אַ סך מער צופֿרידן געװען, װי פֿון די אָנצוהערענישן, און אַזױ ביסלעכװײַז האָט זי אָנגעהױבן צו געװױנט װערן מיטן געדאַנק חתונה האָבן פֿאַר אַלטערן…

בײַ זלאַטען אַלײן אינעװײניק האָבן זיך אַ שטיק צײַט געשלאָגן צװײ געפֿילן. ערשטנס: „װאָס הײסט, איך װעל זי פֿרעגן? איך בין דאָך די מאַמע, און אַז איך זאָג, דאַרף זײַן געזאָגט! װאָס הײסט, זי װעט מיר זאָגן אַ דעה? װאָס איז זי עפּעס ― דעם אַפּטײקערס טאָכטער, װאָס שפּאַצירט אַרום מיט בחורים אױפֿן גאַס, װאָס זי זאָל זאָגן: דעם װיל איך און יענעם נישט? זי איז נישט גלײַך צו קײן אַנדערע, ברוך־השם, זי איז רב אַבֿרהמל סלאַװיטערס אַן אײניקל!“… און צװײטנס: „פֿאַרװאָס זאָל איך זי טאַקע נישט אַ פֿרעג טאָן? טאָמער איז איר טאַקע אַלטער פֿאָרט נישט ליב? ער איז דאָך פֿאָרט אַן אַלמן און אין די יאָרן שױן? אַ מלאָכה פֿאַרשלײערן? למאַי זאָל מען נעמען באַגראָבן אַ קינד, אַ יוגנט, אומזיסט און אומנישט? און אַזאַ טײַער געטרײַ קינד, װי מײַן אסתּר איז, לעבן זאָל זי!“… שפּעטער לױפֿט דורך בײַ זלאַטען אין קאָפּ אַזאַ מין מחשבֿה, גאָר אַן אַנדערע: „װאָס האָט מען מיט איר צו רײדן, מיט אַ קינד, אַז ס'איז פֿאָרט פֿאַר איר אַ תּכלית? פֿאָרט אַ גליק, אַזױ רײַך און אָן קינדער, װאָס װעט איר אָפּגײן בײַ אים? װאָס װעט זי זיך אױסזיצן בײַ מיר? דאָס גרױס נדן, װאָס איך װעל איר געבן? דאָס פּאָװעלע, װאָס איך װעל איר מאַכן? װער װעט זי נעמען, אַן אָרעמע יתומה, הײַנטיקע יאָרן? און דערצו נאָך אַ דערװאַקסן מײדל שױן?“… און דאָ איז נאָך אַלטער פּעסיס געװאָרן אַזױ װײך און שטאַרק צוגעלאָזט…

אַלטער איז נאָך קײנמאָל צו קײן מענטשן אַזױ גוט און אַזױ צוגעלאָזט נישט געװעזן, װי ער איז פּלוצעם גוט און צוגעלאָזט געװאָרן צו זלאַטען דער צעלניקערין. ער האָט זיך כּמעט אַלײן אָנגעשלאָגן צו איר מיט אַ גמילות־חסד, מיט אַ הלװאהלע. „אַ רחמנות נעבעך, אַן אַלמנה“ ― האָט אַלטער אַ זאָג געטאָן אַמאָל צװישן מענטשן. מענטשן האָבן דאָס אָפּגעטראָגן זלאַטען, און זי איז שטאַרק נתפּעל געװאָרן פֿון אַלטערס גוטסקײט. געװײנלעך, װעט זלאַטע נישט גײן צו אַלטערן אַהײם בעטן בײַ אים אַ גמילות־חסד, און שיקן צו אים אסתּרן ― אַװדאי נישט; אַן אַלמן, עס פּאַסט נישט. נאָר באַגעגענענדיק זיך מיט אים אײנמאָל אין גאַס, האָט זיך זלאַטע אָפּגעשטעלט מיט אים אַ ביסל אױסרײדן דאָס האַרץ.

― אַזױ? ― האָט איר אַלטער געענטפֿערט מיט אַ גוט, ערלעך פּנים. ― איך האָב גאָרנישט געװוּסט, אַז ס'איז דיר אַזױ געענגט אין געלט, קײן שלעכטס! פֿאַרװאָס זאָלסטו זיך אַמאָל נישט װענדן צו מיר? מיט דײַן לױן, עליו־השלום, זײַנען מיר געװען גאָר װי אַנדערע צװײ. אַ שײנע זאַך ― ס'טײַטש! ס'טײַטש! נו, און װאָס מאַכן עפּעס די קינדערלעך דײַנע? האָסט, דאַכט זיך, דרײַ?

― דרײַ, זאָלן געזונט זײַן. ― ענטפֿערט זלאַטע. ― נאָר נחת זײער װינציק, לעת־עתּה.

― נחת? ― מאַכט אַלטער מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע. ― װאָס האָסטו אַזױ קײן צײַט נישט? צי אפֿשר האָסטו יסורים מיט אַ שידוך פֿאַר דײַן טאָכטער? װעסט קריגן די מציאה! מע זאָגט, דו האָסט אַ גאַנץ פֿײַנע בתולה?

― געלױבט איז גאָט. מע באַדאַרף אָבער האָבן, רב אַלטער, צו דער בתולה: איך שמועס מכּוח אַכצן און דרײַצן, װוּ נעמט מען דאָס?

― עט! ― מאַכט אַלטער. ― אָט דאָס איז אַ דאגה?… נו, על־כּל־פּנים, זלאַטע, איך מײן דאָס אױף להבֿא, טאָמער מאַכט זיך, דר באַדאַרפֿסט שטאַרק נײטיק אַ גמילות־חסד, שיק אַרײַן צו מיר; מהיכא־תּיתי… פֿאָרט, װי זאָגט מען, גוטע פֿרײַנט פֿון אַמאָל… אַ גוטן!

פֿון יענער צײַט אָן האָט זלאַטע אָנגעהױבן האָבן פֿון אַלטערן פֿיל טובֿות: הן אַ גמילות־חסד צו דער צײַט, הן אַזױ אַ הלװאה נישט מיט קײן גרױסער עסק, על־פּי יושר, װי געװײנלעך, צװישן הײמישע מענטשן. די דאָזיקע טובֿות זײַנען איר אָבער גיך אױסגעפֿאַלן באָקאָם, און זי איז געװאָר געװאָרן, װאָס הײסט אַ טובֿה פֿון אַ מאַזעפּעװקער פּראָצענטניק.

קאַפּיטל 25.
אסתּר איז בײַ זיך אױפֿן קנס־מאָל אַ גאַסט

אָפֿטמאָל מאַכט זיך, אַז אין אַ ייִדישער שטוב זאָל זיך אַרײַנכאַפּן, פֿאַרנאַדיען אַלײן אַ נישט־גוטער, נישט דאָ געדאַכט, אָדער אַזױ אַ זײַטיקער פּאַרשױן, דער שװאַרצער יאָר װײס אים פֿון װאַנען ער האָט זיך גענומען, ― און עס װערט דעמאָלט אָפּגעטאָן דאָס שלום־בית; מענטשן װערן בײז, אָנגעבלאָזן, אָנגעברוגזט אײנער אױפֿן אַנדערן, אַלײן נישט װיסנדיק פֿאַרװאָס און פֿאַרװען. אָט אַזאַ מין נישט־גוטער האָט זיך פֿאַרנאַדיעט צו זלאַטע דער צעלניקערין אין שטוב אַרײַן, ― אַלטער פּעסיס, אױף קײן גוט אָרט זאָל ער נישט שטײן. קאַרג זײַנען געװען פֿאַר אסתּרן יענע נאָך נישט פֿאַרהײלטע צרות פֿון יאָסעלען, האָט זיך אָנגעהױבן פֿאַר איר אַ נײַער גיהנום ― אַלטער! אױף יעדן אָרט, אױף איטלעכן טריט האָט זי געהערט נאָר אַלטער און אַלטער! עס איז אָבער דאָך פֿאַר איר געװען אַ סך גרינגער צו הערן פֿון דער מאַמע גאַנץ אָפֿנטלעך, אַז זי װיל און באַגערט דעם שידוך מיט אַלטערן, אײדער צו הערן די שטעכװערטלעך מיט די אָנצוהערענישן פֿון יעדן באַזונדער, װי ביז אַהער, אױסצוהערן פֿון דער מאַמען לאַנגע שמועסן װעגן חתונה האָבן און פֿאַרזאָרגן אױף שפּעטער, װערן אַלײן אַ בעל־הביתטע בײַ זיך, אין אַן אײגענער שטוב, נעמען אַ מאַן מיט געלט אַ סך און האָבן פֿאַר אים אַ גוטע װעלט, דאָס הײסט: עסן און טרינקען, שײן אָנטאָן זיך, אים האָבן קינדער און װיסן פֿון אַ לעבן צו זאָגן, נישט אַזױ װי זי, זלאַטע, רב אַבֿרהמל סלאַװיטערס שנור, װאָס באַדאַרף הײַנט האָרעװען װי אַן אײזל, זײַן אַ גאַנצע װאָך אײַנגעשפּאַנט אין דער יאַרמע, און די קינדער זאָלן נישט האָבן אַלץ, װאָס קינדער באַדאַרפֿן…

― עי, טאָכטער, ― פֿלעגט זלאַטע אױסלאָזן מיט אַ זיפֿץ ― לאָז מיר גאָט העלפֿן, דו זאָלסט זײַן גליקלעכער פֿון מיר, זיך נישט ראַדעװען אױף קײן ייִחוס, װי מײַן מאַמע האָט זיך געראַדעװעט, געװאָלט, איך זאָל אײַנשטײן בײַ רב אַבֿרהמלען פֿאַר אַ שנור, נישט אַנדערש.

― גלײַכער אַ לױט גאָלד, אײדער אַ פּוד ייִחוס, ― האָט אונטערגעהאַלטן די מומע יענטל, װאָס פֿלעגט תּמיד אָנקומען גראַדע אױף די שמועסן.

אײנמאָל אין אַ פֿרימאָרגן איז אסתּר געזעסן אין דער הײם אײנע אַלײן. זי איז געװען פֿאַרנומען מיט אַן אַרבעט. זלאַטע איז געװען אין מאַרק און די קינדער אין חדר. פּלוצעם קומט אַרײַן יענטל.

― גוט מאָרגן דיר. אסתּר־לעבן!

― גוט יאָר! אַזױ פֿרי, מומעניו? זיצט.

― אַ דאַנק, איך בין שױן גענוג געזעסן הײַנטיקן טאָג און זיך גענוג אָנגעלאָפֿן אױך; איך בין אַזש הײזעריק געװאָרן רײדנדיק, און אַלץ מיט איר, אַלץ מיט איר.

― מיט װעמען איז, מומעניו?

― מיט װעמען, פֿרעגסטו? מיט דער מאַמען מיט דײַנער, דו קענסט זי נישט? און אַלץ איבער דיר.

― איבער מיר גאָר?

― איבער װעמען־זשע האָב איך מיך מיט איר צו קריגן, אַז נישט איבער דיר? תּמיד קריג איך מיך מיט מײַן שװעסטער? נײן, איך מײן טאַקע באמת, אסתּר, די גאַל קאָן צעזעצט װערן, צוזעענדיק אַזעלכעס! דו האָסט אײן טאָכטער און, דאַכט מיר, גאָרנישט אַזאַ שלימזלניצע אױך, װאָס־זשע איז דאָס כאַפּעניש און דאָס לױפֿעניש אין אײן קול: חתונה מאַכן! און טאַקע באַלד חתונה מאַכן! מהיכא־תּיתי, חתונה מאַכן, נאָר פֿאַר דײַן גלײַכן, אָבער נישט זוכן קײן גליקן, אײַנשפּאַרן זיך מיט גװאַלד: איך װיל, מײַן טאָכטער זאָל זײַן אַ נגידית, און גײ טו מיר עפּעס! באשר, זאָגט זי, איך בין נישט אימשטאַנד; די צײַט, זאָגט זי, איז אַזױ שלעכט, אַז נישט נאָר קײן נדן ― קײן העמד אַפֿילו איז נישטאָ צו מאַכן! דאָס קינד װאַקסט, זאָגט זי, און די צײַט גײט אַװעק, איך בין שױן, זאָגט זי, אױס מענטש. װאָס איז? אַלײן רײדן מיט דיר קאָן זי נישט און װילן װיל זי זײער, פֿאַרװאָס זאָל זי נישט װעלן? לאָמיר זיך נישט נאַרן: ערשטנס, איז דאָס טאַקע אַ גליק פֿאַר דיר אַלײן, און דאָס אַנדערע איז טאַקע, װי זאָגט מען, אַרום אַ פֿעטן טאָפּ זאָל מען זיך שמירן… זי פֿרעגט מיר, זלאַטע מײן איך, װיִאַזױ איז מײַן השׂגה דערבײַ? איך װײס, װאָס איך זאָל איר זאָגן? איך זאָג איר, אַז מיט דיר האָט זי זיך נישט װאָס צו כאַפּן: עס װעט זיך אָפּזוכן, זאָג איך, דער בעלן. „װוּ־זשע, שרײַט זי, װוּ־זשע איז דער בעלן? גיב מיר אים אַהער!“„האָב צײַט, זאָג איך, זלאַטע, ער װעט קומען אַלײן!“ „אָן געלט, זאָגט זי, אָן מלבושים, אָן לײַב און לעבן, אַ נאַקעטע, אַ באָרװעסע, אַן אָרעמע און אַ דערװאַקסענע דערצו! װאָס איז? רב אַבֿרהמלס אײניקל, או־װאַ, סע טוט זיך אַ ביסל!“ „נו, זאָג איך, אַז ער װיל יאָ אַזױ, אַלטער מײן איך, מעג ער דאָך צוּװאַרטן אַ קאַפּ; װאָס איז, ער שטײט אונטערן רעגן?“ „נײן, זאָגט זי, ער האָט שױן גענוג געװאַרט, אַבי װעמען װעט ער נישט נעמען, און מחמת דו ביסט דו, װיל ער דיך, יאַקבי, אָפּגילטן, דיך, און די מאַמע, און יעדן באַזונדער, מיט קינדס קינדער“. „נאַ דיר אַ גראָשן פֿאַר די אַלע גליקן, זאָג איך, עס מאַכט זיך קאַרג מאָל, אַז דער טאָכטער איז טאַקע גוט װי דער װעלט, זאָג איך, און טאַטע־מאַמע הונגערן, װי זײ שטײט אָן? אױ־אױ־אױ, זאָג איך, איך זאָל האָבן די ברכות!“ נו, ברענגט זי מיר אַ ראיה פֿון בלומעס קינדער, באשר בלומעס קינדער האַלטן אױס די מאַמע, אַ װיסטע אַלמנה. „װוּ־זשע קריגט מען נאָך, זאָג איך, אַזעלכע קינדער?“ „אסתּר, זאָגט זי מיר, איז אַזאַ קינד, װאָס װעט זיך לאָזן מפֿקיר זײַן פֿאַר אירע אײגענע; דו װעסט, זאָגט זי, פֿון דער מאַמעס װעגן גײן אין װאַסער אַרײַן. דער גאַנצער אומגליק איז, זאָגט זי, װאָס זי קאָן מיט דיר פֿון אַזעלכע ענינים נישט שמועסן“… „דאָס איז אױך, זאָג איך, אַ נאַרישקײט, װאָס האָט מען זיך דאָ צו שעמען? װאָס קאָן זײַן נאָך נענטער פֿון אַן אײגן קינד? ממה־נפֿשך…”

אין די װערטער איז אָנגעקומען זלאַטע, און שפּעטער אַ ביסל רב קלמן. און די דרײַ, יענטל, זלאַטע און רב קלמן, האָבן צװישן זיך יענעם טאָג לאַנג גערעדט, אײַנטענהנדיק אײנער דעם אַנדערן און אַרײַנבראָקנדיק אַ גוזמא רײד, מיט אָנצוהערענישן, מיט משלים און מיט מעשׂיות אָן אַ שיעור. צולעצט האָט זיך זלאַטע גאָר צעװײנט.

― אײדער אַזאַ לעבן, איז גלײַכער גײן אַהינצו, װוּ מײן לוי איז אַװעקגעגאַנגען פֿאַר דער צײַט! איך זאָג אײַך דעם אמת, איך בין אים אַװדאי מקנא, אַז ער פֿאַרשפּאָרט צוזען די צרות, װאָס איך דאַרף צוזען דורך, אַרום־און־אַרום…

― זינדיק נישט, שװעסטער־לעבן. ― האָט זיך יענטל אַרײַנגעמישט. ― דאַנקען גאָט, דו האָסט כאָטש אַזעלכע קינדער, װאָס װײסן כאָטש און פֿאַרשטײען זײער טובֿה און דײַן טובֿה און גײען דיר נישט אױף קינדער־װידער, װי עס גיט זיך אױס אַמאָל קינדער צװישן הײַנטיקע מײדלעך…

װאָס האָט אסתּר געקאָנט זאָגן דערױף? דערצײלן דער מאַמע, אַז זי האָט אַרױסגעקוקט אױף יאָסעלען און ער האָט זי אָפּגענאַרט? װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט דאָס? עס פּאַסט טאַקע פֿאַר אַ ייִדיש מײדל אַזעלכעס נאָך צו דערצײלן? צי זי זאָל זאָגן אַ חסרון אױף אַלטערן? װער איז זי, װאָס זאָל זיך שטעלן אױסטענהן מיט אַ מאַמען װעגן אַ שידוך? װיִאַזױ עפֿנט זיך גאָר דאָס מױל פֿון אַזעלכע זאַכן צו רײדן? און אַז נישט אַלטער, װעט זײַן אַן אַנדער שלימזל. איר ביטערע לאַגע באַדאַרף איר קײנער נישט דערצײלן; זי פֿאַרשטײט אַלײן, װאָס הײסט בײַ ייִדן אַן אָרעמע כּלה, און „קײן ייִדישער מאָנאַסטיר איז נישטאָ“… נאָך מער פֿון אַלץ האָבן זי גענומען דער מאַמעס טרערן, װאָס זי האָט נישט געקאָנט צוזען קײנמאָל, ― און זי האָט זיך אונטערגעגעבן אין די הענט פֿון די, װאָס האָבן געװאָלט, אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, פֿאַרזאָרגן איר תּכלית, זי גליקלעך מאַכן אױף שטענדיק, זי זאָל זײ האָבן צו געדענקען… שטיל, װי אַ שעפֿעלע, האָט זיך אסתּר געלאָזט בינדן און טאָן מיט זיך אַלץ, װאָס מע האָט פֿון איר פֿאַרלאַנגט, נישט איבערקערנדיק קײן צונג, שאַ, שטיל, פֿײַן און לײַטיש.

אַלטער האָט זיך פֿון זײַן זײַט שײן אױסגעשטעלט קעגן זײַנע מחותּנים און האָט גענומען דאָס קנס־מאָל מיט אַלע הוצאָות אױף זיך. ער איז עפּעס געװאָרן מיט אַ מאָל אַזױ װײך, מילד און גוט. „כאָטש לײג אים צו אַ מכּה“, ― האָט אױף אים יענטל געזאָגט, אַרומטאַנצנדיק הין און צוריק און פֿלאַמענדיק װי אַ העליש פֿײַער, גלײַך װי זי װאָלט דאָס אָפּגעטאָן מי־יודע װאָס פֿאַר אַ גליקלעך געשעפֿט. זלאַטע האָט געקוקט אױף די כּלה־מתּנות, װאָס אַלטער האָט צוגעגרײט נאָך פֿאַר דעם קנס־מאָל, זײ עטלעכע מאָל איבערגעהאַלטן אין האַנט, געשאַצט אינאײנעם מיט ברײַנען, מיט יענטלען און מיט נאָך אַנדערע מבֿינטעס אױף פּערל און אױף גאָלדװאַרג. קײנמאָל איז נאָך אַלטער נישט געװען אַזױ באַרעדעװדיק, װי אַצינד, און מילד איז ער געװאָרן גאָר חוץ־לדרך־הטבֿע: די חתונה נעמט ער אױף זיך, מלבושים דער כּלה אױף זיך, אַלע הוצאָות אױף זיך. „זלאַטע האָט דאָס געטראָפֿן, קײן עין־הרע נישט!“ ― אַזױ האָט מען געשמועסט אין שטאָט און מע האָט בפֿירוש אַרױסגעזאָגט, אַז מען איז איר מקנא. איטלעכער מאַזעפּעװקער ייִד װאָלט זיך געװוּנטשן אַזאַ גליק, אַזױ טרעפֿן, װי זלאַטע האָט געטראָפֿן מיט איר טאָכטער.

― װאָס שמועסט איר, אױב ס'איז אַ גליק? ― האָט מען געזאָגט. ― נישט אַלע פּורים טרעפֿט זיך אַזאַ נס! נעמען אַ מײדל, װי זי שטײט און גײט, באַהענגען זי און באַקלענגען, מאַכן פֿאַר אַ פֿאַרטיקע באַלעבאָסטע! אָט אַ גליק! אַזױ טרעפֿן!

― ס'טײַטש אַ גליק! ס'טײַטש געטראָפֿן!

אױפֿן קנס־מאָל זײַנען זיך צונױפֿגעקומען צו זלאַטען די גאַנצע משפּחה און אַזױ גוטע פֿרײַנט, ייִדן און װײַבער. די תּנאָים שרײַבן האָט גענומען אױף זיך שמואליק דער חזן. אַ קוק טוענדיק אױף שמואליקן, װי ער איז מיט אַ מאָל אַזױ געעלטערט געװאָרן פֿאַר צרות, האָט זיך בײַ זלאַטען אָפּגעריסן אין האַרצן. זי האָט שױן גאָרנישט געקאָנט אַפֿילו צוגײן צו אים און אַ פֿרעג טאָן, װאָס הערט זיך מכּוח יאָסעלען. דערצו איז זי געװען פֿאַרנומען מיט די געסט. עס איז געװאָרן צװישן די װײַבער אַ גערעדערײַ, טאַקע נאָר װי צװישן װײַבער קאָן זײַן, אַז זײ קלײַבן זיך צונױף, און נאָך אױף אַ שׂימחה; זײ האָבן אַלע געהאַלטן אין אײן רײדן, איטלעכע האָט דערצײלט אַן אַנדער מעשׂה, און פֿונדעסטװעגן האָבן זײ אַלע געװוּסט, װוּ מע האַלט. די מאַנצבילן, געװײנלעך, האָבן גענוג חוזק געמאַכט פֿון די װײַבער: „זעט נאָר, אַקוראַט װי צװישן די גענדז!“ און אַלײן האָט מען אױך גענוג גערעדט, גערײכערט און געטרונקען לחײם, צוּװינטשעװענדיק זלאַטען און אַלטערן אַלדאָס גוטס און ישועות־ונחמות אױפֿן כּלל־ישׂראל, מיט אַ זיפֿץ און מיט פֿאַרגלאַנצטע אױגן צו דער סטעליע. שמואליק דער חזן, טרינקענדיק צו זלאַטען „לחײם“, האָט עפּעס געװאָלט אָנהײבן װינטשעװען איר אַ מין װינטשעװאַניע: „לאָז גאָט געבן… אױ!“ און איז איבערגעהאַקט געװאָרן, אַרױסלאָזנדיק דעם „אױ“ פֿונעם טיפֿן האַרצן. זלאַטע האָט דעם „אױ“ פֿאַרשטאַנען און האָט אים געענטפֿערט „אָמן“, גיך אַװעקגײענדיק צו דעם איבעריקן עולם, װאָס זײַנען געזעסן מיט אָנגעגאָסענע גלעזלעך און געװאַרט אױף איר, זי זאָל צוגײן צו זײ, ענטפֿערן יעדן באַזונדער אױף זײַן „לחײם“, װי דער מינהג איז. נאָר אײן רב קלמן איז אַרומגעגאַנגען איבער דער שטוב פֿראַנק און פֿרײַ, פֿאַרלײגט די הענט אַרונטער און געשמועסט מיט זיך אַלײן, װי זײַן שטײגער איז תּמיד, קנײטשנדיק דערבײַ מיטן שטערן און שאָקלענדיק מיטן קאָפּ, װי אַ מענטש, װאָס איז פֿאַרטיפֿט אין שאַרפֿע ענינים. רב קלמן האָט זיך קײנמאָל נישט אָפּגעזאָגט פֿון „אַ ביסל מהיכא־תּיתי“; אַדרבא, ער האָט דעם ביטערן טראָפּן גאָרנישט פֿײַנט געהאַט. נאָר אַ מענטש אַ בר־דעת באַדאַרף װיסן, װען צו טרינקען און װען נישט. אױף אַלץ איז אַ צײַט: אױף אַ חתונה ― זײער פֿײַן, דעמאָלט פֿאַרגינט זיך רב קלמן אָנטרינקען זיך, װי עס געהער צו זײַן, און מאַכן אַלערלײ אָנשטעלן, קאָמעדיאַנטסקע תּנועות; אָבער אַצינד, בײַם קנס־מאָל, דעמאָלט װען מע באַדאַרף שמועסן מיט בײדע צדדים װעגן אַזאַ ענין, װי רח″ש, דעמאָלט, װען אַ שדכן באַדאַרף זיך גוט אונטערגאַרטלען, דינגען זיך פֿאַרן שדכנות־געלט, ― דעמאָלט באַדאַרף מען זײַן בײַ אַלע געדאַנקען. דער עולם, פֿאַרװאָס נישט, מעג טרינקען װיפֿל עס װעט אַרײַן, אָבער רב קלמן ― ער באַדאַרף האַלטן קאָפּ, האָבן אַ לױטערן מוח און װיסן, װאָס ער האָט צו טאָן אױף דער װעלט…

מחמת גרױס טאַרעראַם האָט מען אױפֿן קנס־מאָל די כּלה גאָרנישט אַרױסגעזען. אסתּר איז זיך געזעסן אין אַ װינקעלע מיט ברײַנעס טעכטער, פֿינף שױן דערװאַקסענע מײדלעך, נישט קײן איבעריק שײנע, נאָר אַלע צײַטיקע צו דער חופּה פֿירן. זײ האָבן אַלע גערעדט, געפּיסקלט זיך, געמאַכט חנדלעך און געלאַכט, בכדי פֿרײלעך צו מאַכן די כּלה. די כּלה אָבער, אױ־װײ, איז שװער געװען פֿרײלעך צו מאַכן! אסתּר איז געװען עפּעס משונה פֿאַרטראַכט, און די אױגן אירע האָבן געקוקט ערגעץ װײַט. נאָך איר קוקן נאָך האָט מען געקאָנט אַרױסזען, אַז כּמעט זי הערט נישט װאָס מע רעדט צו איר און זי זעט נישט װאָס אַרום איר טוט זיך: עפּעס זיצט זי דאָ נישט װי אַ כּלה באַדאַרף זיצן, נאָר װי אַ גאַסט, װי אַ װילד־פֿרעמדע… זלאַטע האָט איר צוגעטראָגן די פּערל, װאָס דער חתן האָט איר געקױפֿט, און אױך די איבעריקע צירונג: אַ גאָרגלקײט אַ טײַערע אױפֿן האַלדז, אַ טײַערן בראָש, אַ גאָלדן קײטל מיט אַ זײגערל אַ טײַערס, אַ פּאָר בריליאַנטענע אױערינגלעך טײַערע, גאָר אַ חריפֿות, בראַסלעטן צװײ טײַערע און פֿינגערלעך טײַערע, שױן אַפֿילו געטראָגענע, אַ פּנים, פֿאַרמשכּונטע, נאָר טײַערע פֿינגערלעך. אסתּר האָט געקוקט גלײַך מיט אַלע אױף די דאָזיקע כּלה־מתּנות, װאָס אַלטער האָט איר געשענקט; זי האָט זײ באַטראַכט, װי גאָר אַ זײַטיקער מענטש, גלײַך װי עס געהער זיך גאָר מיט איר נישט אָן, גלײַך װי נישט זי מײנט מען. באַטראַכטנדיק די דאָזיקע כּלה־מתּנות, איז איר גאָר דער קאָפּ נישט דערבײַ; זי פֿאַרשטײט נאָך נישט, װאָס פֿאַר אַ װערט זײ האָבן פֿאַר איר אין איר מײדלשן לעבן, אַז זי שטײט שױן העכער האַלב אױף יענער זײַט, אַז אָט־אָט גײט זי אַרױס פֿון דער מאַמעס רשות אין דעם מאַנס רשות, אַז אָט באַלד איז אַן עק צו אירע חלומות, יענע גוטע, גאָלדענע, גליקלעכע חלומות, אין װעלכע זי פֿאַרברענגט נאָך אַצינד.

מע מוז דעם אמת זאָגן, אַז כאָטש די גאַנצע שטאָט האָט גערעדט פֿון יאָסעלען, אַז ער האָט חתונה געהאַט ערגעץ אױף דער װעלט, נאָר אסתּר האָט פֿאָרט נישט געגלױבט, דאָס הײסט, זי האָט זיך געװאָלט אַלײן אײַנרײדן, אַז ס'איז אַן אױסגעטראַכטע מעשׂה, אַ פּליאָטקע פֿון די מאַזעפּעװקער פּליאָטקעס. עס האָט זיך איר נאָך אַלץ געחלומט, אַז אָט עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן יאָסעלע אַלײן, דער אײגענער װאָס איז געװען פֿריִער ― און דעמאָלט װעט זי זיך שױן נישט שעמען פֿאַר קײנעם; זי װעט די ערשטע דערצײלן דער מאַמען, אַז זײ זײַנען שױן לאַנג חתן־כּלה, אַז ס'איז צװישן זײ שױן לאַנג אַן אָפּגערעדטע זאַך… און קלערנדיק דאָס דאָזיקע, שטײט זי גלײַך מיט אַלעמען און באַטראַכט די כּלה־מתּנות, װאָס אַלטער האָט איר צוגעגרײט, און זלאַטע שטײט בײַ דער זײַט, קוקט אױף איר און קװעלט: „דאַנקען גאָט דערפֿאַר. עס װײַזט אױס, דאָס קינד איז צופֿרידן; גיב גאָט נאָר אַ גוט לעבן מיט פֿיל נחת מיט תּענוג אַ סך“… די גאַנצע צײַט געפֿינט זיך אסתּר בײַ זיך אױפֿן קנס־מאָל אַ װילד־פֿרעמדע, גלײַך װי נישט זי מײנט מען. נאָר בײַם ערשטן קלאַפּ פֿון די צעבראָכענע טעפּלעך און טעלער דערפֿילט אסתּר, גלײַך װי עס װאָלט זיך איר עפּעס אָפּגעריסן אין האַרצן. די כּלה־מתּנות פֿאַלן אַרױס פֿון אירע הענט, און זי פֿאַרשטײט דעם פּשט פֿונעם קלאַפּ, און זי פֿילט, אַז פֿון דער מינוט אָן איז אַ סוף, אַ סוף צו איר פֿרײַ לעבן, אַ סוף צו אירע יענע גליקלעכע, טײַערע, זיסע חלומות. און אַ נײַע װעלט, אַ נײַ לעבן שטײט איר פֿאָר אַצינד.

קאַפּיטל 26.
עס װערט דאָ געבראַכט די מעשׂה װעגן דער טאָכטער פֿון יפֿתּח הגלעדי

געדענקט איר די מעשׂה, װאָס װערט דערצײלט װעגן יפֿתּח הגלעדיס טאָכטער?

וידר יפֿתּח נדר ― האָט יפֿתּח געטאָן אַ נדר צו גאָט, אַזױ שטײט דאָרט אין פּסוק געשריבן, ויאמר ― און ער האָט אַזױ געזאָגט: װעסטו מיר געבן, ליבער גאָט, דעם פֿײַנט, די בני־עמון, אין מײַנע הענט, זאָג איך דיר צו, װען איך װעל קומען בשלום אַהײם, אַז דער ערשטער, װאָס װעט אַרױסגײן פֿון שטוב אַקעגן מיר, איז ער דײַנער, איך װעל דיר אים שענקען פֿאַר אַ קרבן עולה. און עס איז טאַקע אַזױ געװען: און יפֿתּח האָט די בני־עמון געשלאָגן און האָט זײ אײַנגענומען אין דער מלחמה; און אַרײַנפֿאָרנדיק אין שטאָט אַרײַן, איז אים זײַן אײן־און־אײנציקע טאָכטער אַרױסגעגאַנגען אַקעגן מיט אַ שׂימחה און מיט אַ געזאַנג: „דער טאַטע איז געקומען! דער טאַטע!“ און יפֿתּח האָט זי דערזען, איז אים געװאָרן װיסט און ביטער אױפֿן האַרצן; און ער האָט צעריסן אױף זיך די קלײדער און האָט געזאָגט: „װײ איז צו מיר, טאָכטער מײַנע, פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! האָסט דאָך מיך אומגליקלעך געמאַכט! ס'טײַטש, איך האָב דאָך אַ נדר געטאָן פֿאַר גאָט, אַז דער ערשטער, װאָס װעט מיר אַקעגן קומען, איז ער זײַנער אַ קרבן, ― גװאַלד, טאָכטער, װאָס טוט מען?!', ― „האָסטו אַזױ געזאָגט, טאַטע האַרציקער, ― אַזױ האָט אים די טאָכטער געענטפֿערט ― באַדאַרפֿסטו מקײם זײַן דײַנע רײד, נאָכדעם, אַז גאָט האָט זיך אַזױ נוקם געװען אין דײַנע פֿײַנט; אײן זאַך בעט איך פֿון דיר, ליבער פֿאָטער, גיב מיר צײַט נאָר צװײ חדשים, בכדי איך זאָל מיר קאָנען גײן אױף די בערג און דאָרטן װײנען אױף מײַנע יונגע יאָרן, איך מיט מײַנע חבֿרטעס“. און דער פֿאָטער האָט זי אָפּגעלאָזט, זי זאָל גײן אױף די בערג װײנען אױף אירע יונגע יאָר, זי מיט אירע חבֿרטעס. און אַז עס זײַנען איבערגעגאַנגען די צװײ חדשים, האָט זי זיך אומגעקערט צוריק צו איר פֿאָטער, און יפֿתּח האָט געטאָן מיט איר, אַזױ װי זײַן נדר איז געװען. און פֿון דעמאָלט אָן איז געװען אַ חוק בײַ ייִדן, אַז אַלע יאָר פֿלעגן אַרױסגײן ייִדישע טעכטער אױף די בערג צו באַװײנען און באַדױערן די אומגליקלעכע טאָכטער פֿון יפֿתּח הגלעדי“…

יענער מינהג איז שױן לאַנג פֿאַרגעסן געװאָרן, און ייִדישע טעכטער האָבן הײַנט אַנדערע מינהגים. עס שמועסט זיך דאָ װעגן דעם „פֿאָרשפּיל“ מיטן „חתן־מאָל“, װאָס מע מאַכט אין מאַזעפּעװקע פֿאַר איטלעכער ייִדישער חתונה בײַ דער כּלה נאָר לכּבֿוד דער כּלה און לכּבֿוד אירע חבֿרטעס, די מײדלעך, בכדי זי זאָל זיך קאָנען מיט זײ זיך אָפּגעזעגענען און אָפּטאַנצן דעם לעצטן טאַנץ. דאָס „פֿאָרשפּיל“ װערט געמאַכט דעם שבת, װאָס פֿאַר דער חופּה, בײַ דער כּלה אין שטוב. די מײדלעך אַלײן זינגען־צו און מע טאַנצט אַ שער, אַ קאַדריל, אַ ליאַנסײLes Lanciers אָדער אַ פּאָלקע, מע זינגט, מע טאַנצט, מע קנאַקט ניסלעך און מען איז משׂמח די כּלה דאָס לעצטע מאָל. זי געזעגנט זיך אָפּ מיט אירע מײדלשע יאָרן און מיט אירע חבֿרטעס די מײדלעך, אַזױ װי זי װערט דאָך באַלד אַ װײַבל און קומט אַרײַן צװישן די װײַבער. דאָס אײגענע קומט פֿאָר דעם טאָג פֿון דער חופּה, אױך בײַ דער כּלה אין שטוב: מײדלעך האַלטן דאָס פֿאַר אַ מצװה צו קומען אָפּטאַנצן מיט דער כּלה דעם לעצטן טאַנץ, און װײַבער שטײען בײַ דער זײַט און פּליעסקען־צו מיט די הענט. אָט דעם מינהג היט מען אָפּ אין מאַזעפּעװקע פֿון תּמיד אָן, און אױך בײַ אסתּרן אױף דער חתונה האָט מען, געװײנלעך, אָפּגעהיט אַלע מינהגים. נישט דורכגעלאָזט קײן קלײניקײט אַפֿילו.

אסתּר האָט אָפּגעטאַנצט דעם לעצטן טאַנץ, און אַלע מאַזעפּעװקער מײדלעך האָבן זיך גאָר זאַט נישט געקאָנט אָנקוקן אין איר שײן פּנים, כאָטש זי איז געװען שרעקלעך בלאַס, טױט װי אַלע טױטע, נאָר עס מאַכט נישט אױס, אַ כּלה באַדאַרף זײַן בלײכלעך: ערשטנס, פּאַסט אַ כּלה, און, צװײטנס, האָט טאַקע אַ כּלה װאָס צו זאָרגן ― װער װײס דאָס נישט? צום לעצטן מאָל האָט איר די מומע ברײַנע געמאַכט קוטשערן, גרײַזעלעך פֿון אירע שװאַרצע שײנע האָר, דערבײַ גערעדט מיט איר פֿון ענין־החתונה, צוגעגרײט זי ביסלעכװײַז צום װײַבערשן שטײגער. די דאָזיקע גרײַזעלעך גיבן־צו איר שײן פּנים אַזאַ מין חן, אַז ברײַנע קאָן זיך גאָרנישט אײַנהאַלטן און גיט איר אַ קוש אין שטערן, זאָגנדיק בשעת־מעשׂה:

― אַן עבֿירה, כ'לעבן, אַזאַ ליכטיק פּנים מיט אַזאַ גאָלדענעם קאָפּ איבערדעקן. נאָר נישקשה, אסתּר, דו האָסט נאָך מזל, דו פֿאַלסט אַרײַן אין זײער אַ גוט אָרט אַרײַן, װאָרעם, צװישן אונדז רײדנדיק, דײַן מאַמעס שטאַנד אַצינד באַדאַרף איך דיר נישט דערצײלן ― דו װײסט דאָס בעסער פֿון מיר. אַ מאַמע װיל אַװדאי, דאָס קינד זאָל זײַן גליקלעך, אַ מאַמע שטײט אױס גענוג װײטיקן, די אױגן קריכן איר גוט אַרױס, ביז זי דערלעבט צו זען איר קינד אונטער דער חופּה; װעסט זײַן אם־ירצה־השם, אַלײן אַ מאַמע, װעסטו פֿילן דעם טעם…און דײַן מאַמע, נישקשה, האָט פֿאַרדינט בײַ דיר, אַז זי זאָל דורך דיר געהאָלפֿן װערן און צעפֿירן זיך די הענט אַ ביסל. נעבן אַ שװערן װאָגן זאָל מען זיך תּמיד רײַבן, און פֿון נגידים, אסתּר, קומען אַרױס נגידימלעך…

נאָך אַ סך גוטע װערטער האָט ברײַנע געזאָגט צו אסתּרן, בשעת זי האָט איר צורעכט געמאַכט די האָר צום „חתן־מאָל“. נאָכן חתן־מאָל, אַז אסתּר האָט אָפּגעטאַנצט איר לעצטן טאַנץ, האָט איר די מומע ברײַנע אונטערגעטראָגן איר קרבן־מנחה, אָנװײַזנדיק איר, װאָס זי באַדאַרף דאַװענען און װאָס נישט.

― צו על־חטא, טאָכטער מײַנע, ― האָט איר די מומע ברײַנע געזאָגט ― צו על־חטא זאָלסטו װײנען. אַ כּלה, אַז זי װײנט צו על־חטא, בעט זי אױס בײַ גאָט אַ גוט לעבן בײַם מאַן און גוטע קינדער. עט איז בײַ דיר הײַנט, טאָכטער מײַנע, אַ יום־הדין, װי, להבֿדיל, יום־כּיפּור; מע דאַרף װײנען פֿאַר גאָט, ער זאָל זיך דערבאַרעמען, אָנצײכענען אַ גוטע דאָליע, פֿאַרגעבן די זינד…

אסתּר האָט זיך אַװעקגעשטעלט מנחה דאַװענען מיט האַרץ, װי עס באַדאַרף צו זײַן, און האָט דערבײַ געשמאַק געװײנט; נאָר נישט אױף אירע זינד, װי די מומע ברײַנע האָט איר געהײסן, דען אסתּר האָט אין זיך נישט געפֿילט קײן שום זינד, נישט אַקעגן גאָט און נישט אַקעגן לײַטן. נאָר דערפֿאַר האָט אסתּר געװײנט, װײַל דער קװאַל פֿון טרערן האָט זיך בײַ איר געעפֿנט; עס האָט זיך געװײנט גאָר אַלײן, און אַזױ געשמאַק, אַזױ גרינג! אסתּר האָט געהאַט װאָס צו װײנען: װוּ זי האָט זיך אַ װאָרף געטאָן, איז איר געװען װיסט, ביטער און פֿינצטער, און קלאָגן זיך אױף װעמען, עמעצן שולדיק מאַכן האָט זי נישט געקאָנט. װאָס איז שולדיק די מאַמע, װאָס זי האָט אַזױ געװאָלט אַלטערן פֿאַר אַן אײדעם? זי איז אַ מאַמע און איר גאַנצער װוּנטש איז, איר טאָכטער זאָל זײַן אַ רײַכע בעל־הביתטע. אַ פּנים, זי האָט זיך דען געפּרוּװט זאָגן דער מאַמען, אַז זי װיל נישט דעם שידוך? און װאָס הײסט, זי װעט דאָס זאָגן דער מאַמען?… אױף דערױף װײנט אסתּר, װאָס איר מזל איז אַזױ גיך אונטערגעגאַנגען, װאָס איר גליק האָט זיך אַזױ גיך אױסגעלאָזט, װאָס יאָסעלע האָט זי מיאוס אָפּגענאַרט. װער װאָלט זיך עס אונטערגענומען זאָגן אסתּרן פֿריִער מיט אַ פּאָר יאָר, אַז עס װעט זיך אַזױ אױסלאָזן?…

אסתּר שלאָגט זיך על־חטא אין האַרצן, באַגיסט דעם קרבן־מנחה מיט הײסע טרערן, קלערנדיק בשעת־מעשׂה נישט װעגן אירע זינד, נאָר װעגן יאָסעלען. ס'טײַטש, יאָסעלע, װאָס זי האָט אין אים אַזױ פֿיל געגלױבט, אַזױ פֿיל געשטעלט אױף אים, און װאָס זײַן װאָרט איז בײַ איר געװען אַזױ טײַער, אַזױ הײליק, האָט זיך אַזױ מיאוס באַהאַנדלט אַקעגן איר: אַװעקגעפֿאָרן און פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט; ער זאָל דאָס כאָטש אַ װאָרט צושיקן, כאָטש פֿאַרענטפֿערן זיך פֿאַר איר, אָדער װאָס ס'ניט איז… אַזױ מיאוס באַהאַנדלען, װי ער האָט זי באַהאַנדלט! זי האָט זיך ערשט הײַנט אַרומגעקוקט, װי טײַער, װי ליב, װי אײַנגעבאַקן יאָסעלע איז געװען בײַ איר אין האַרצן. זי האָט זיך געשלאָגן על־חטא דערױף, זי האָט זיך מודה געװען פֿאַר זיך אַלײן, אַז זי האָט אים באמת ליב געהאַט, זי האָט אים ליב געהאַט די גאַנצע צײַט, װאָס זי האָט אים געקענט, נאָך פֿון קינדװײַז אָן ― און איצט באַדאַרף זי זיך אָפּגעזעגענען מיט אים אױף אײביק, אַרױסטרײַבן און אַרױסרײַסן אים בײַ זיך פֿונעם האַרצן, און פֿאַרגעסן, פֿאַרגעסן!… פֿון יאָסעלען װערן אירע געדאַנקען אַריבערגעטראָגן צו אַלטערן, און עס װערט איר פֿאַרקילט דאָס בלוט: אָט דער אַלטער, װאָס עס איז נישטאָ אײן מענטש אין דער גאַנצער שטאָט, װאָס זאָל אים נישט פֿײַנט האָבן, פֿאַר גאָרנישט, נאָר דערפֿאַר װאָס ער איז אַלטער, ― אָט דער אַלטער באַדאַרף זײַן איר מאַן! מיט אים באַדאַרף דאָס אסתּר פֿאַרברענגען אירע יאָר און טעג, מיט אים באַדאַרף זי דאָס אָפּלעבן אַ װעלט, דאָס גאַנצע לעבן, פֿאַרבינדן זיך אױף תּמיד, אױף אײביק! אַלטער װעט זי ברענגען אין שטוב אַרײַן, ער װעט איר באַלד איבערגעבן אַלע שליסעלעך, און אסתּר װעט װערן אַלײן אַ בעל־הביתטע פֿאַר זיך. ער װעט איר אַרױסגעבן געלט אין מאַרק אַרײַן, זי װעט אײַנקױפֿן עופֿות, פֿאַרװאַרפֿן זײ אין שטײַג אַרײַן, האָדעװען. זײ זאָלן װערן „פֿעט קאַפּיטאַל“, און קאָכן אַ יױך פֿון זײַנעט װעגן. אַ גאַנצע װאָך װעט זי זען פֿאַר זיך די פֿיר װענט, הערן, װי ייִדן קומען אָן צו אים לײַען געלט אױף אַ משכּון, אַכטונג געבן, ער זאָל האָבן אַלצדינג צו דער צײַט, אױפֿשטײן גאַנץ פֿרי, לױפֿן אין מאַרק אַרײַן, קריגן גוטע פֿיש מיט פֿעט פֿלײש מיט אַ גוטן צולאָג מיט אַ „פֿיסנאָגע“ אױף שבת, ― דערפֿאַר אָבער שבת װעט זי זיך אָנטאָן אין דעם זײַדענעם קלײד, זיך אױסשלײערן, נעמען אױף זיך דאָס סאַמעטענע „מאַנטל אױף שליאַמעס“ און װעט קומען אין שול אַרײַן, זיך זעצן אױבנאָן אױף דעם אָרט, װוּ פֿײגל איז אַמאָל געזעסן… פּלוצעם דערמאָנט זיך אסתּר, װאָס זי האָט אַמאָל, נאָך קינדװײַז, געהערט, װאָס מע האָט געשמועסט אין שטאָט, אַז דאָס ערשטע װײַב אַלטערס, פֿײגל, איז דורך אים פֿון דער װעלט געגאַנגען. אסתּר דערמאָנט זיך די מעשׂיות, װאָס זי האָט זיך אָנגעהערט װעגן אַלטערס װײַב, װעגן פֿײגלען נעבעך, שטעלן זיך איר די האָר קאַפּױר. מע האָט דערצײלט דעמאָלט, אַז אַלטער האָט זי אַלץ געטריבן אין דער װעלט אַרײַן, זי זאָל האָבן קינדער, און די מאַמע זײַנע, װאָס האָט נאָך דעמאָלט געלעבט, האָט איר געטאָן, װאָס מע טוט קײן ייִדן נישט: זי האָט זי געהאַלטן גאַנצע טעג אין הײסע ביטלעך, געטריבן פֿון איר דעם שװײס, געפּױעט זי מיט האָפּן, געפּײַניקט ביזן טױט אַרײַן… פֿאַר דער חתונה האָט אסתּר אַ פֿרעג געטאָן בײַ דער מומע יענטלען, צי ס'איז אמת, װאָס מע פֿלעגט דערצײלן פֿון פֿײגלען, האָט זיך איר יענטל אָפּגעשװאָרן מיט דער גאַנצער תּוכחה, אַז ס'איז שקר־וכּזבֿ, קײן װאָר װאָרט נישטאָ אַפֿילו „דו װײסט נישט, װאָס מע קאָן אין מאַזעפּעװקע אױסטראַכטן? ― האָט צו איר יענטל געזאָגט. ― למאַי זײ האָבן זיך פֿאַרגונען אױסטראַכטן אױף מיר, אַז איך טרײַב מײַן בײנישן אין דער ערד אַרײַן?… דאַכט זיך, איך װײס? דאַכט זיך, אַזאַ לעבן, װי צװישן מיר און צװישן מײַן בײנישן איז, אױף אַלע מײַנע ליבע, רבונו־של־עולם! װאָס מע קאָן אין מאַזעפּעװקע אױסטראַכטן, זאָג איך דיר, אַז ס'איז מיר אַ גרױס חידוש, װאָס מע האָט נאָך נישט אױסגעטראַכט אױף דײַן חתן, אַז ער האָט זיך געװאָלט שמדן, אַ קשיא אָט אױף די הולטײַעס? בראָש איז דאָס אַ שטאָט, אײַנגעזונקען זאָל זי װערן! טאָג און נאַכט האָט מען צו טאָן נאָר מיט יענעם, נאָר באַרעדן יענעם, זוכן חסרונות אױף דער גאַנצער װעלט, כאָטש אַלײן איז מען כּל־בו, נישטאָ אײנער אַ לײַטישער, און עס דאַרט דער קאָפּ נאָר פֿאַר יענעם. איך זאָג דיר, די שטאָט איז מיר עפּעס אַזױ נימאס, זי ליגט מיר אין די גרגרת, ― פֿע, אַ פּאַסקודסטװע אַ שטאָט! מאָל דיר, אַז מע קאָן אױסטראַכטן אַזעלכע מעשׂיות, װען יענע ליגט שױן לאַנג אין דער ערד… און װאָס איז דאָס גלאַט הפֿקר אַ װעלט? דו האָסט, דאַנקען גאָט, אַ מאַמע ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר, װאָס קאָן השגחה געבן אױף דיר אַזױ, אַז עס זאָל דיר נישט געמינערט װערן אַפֿילו אַ האָר! אונדזער משפּחה, דאַנקען גאָט, לעבט. הײַנט װאָס איז פֿאַראַן װאָס צו רײדן? ביסט נאָך גאָר אַ קינד, אסתּר, כ'לעבן, ביסט אַ ציגל, לאָמיך אַזױ זײַן געזונט!“…

און דערמאָנט זיך אסתּר אין די אַלע רײד, װערט איר פֿאַרקילט דאָס בלוט; און דערמאָנט זיך אסתּר אין פֿײגלען, װערט איר נישט גוט אױף צו חלשן; זי זעט פֿאַר זיך מענטשן דרײען זיך, כּלי־זמר שפּילן, װײַבער טאַנצן; עס דרײט זיך איר דער קאָפּ, זי פֿאַלט אָקאָרשט נישט מיטן פּנים צו דער ערד.

― װאָס איז די כּלה אַזױ טױט? ― פֿרעגט אַ מחותּנתטע. ― זי האָט, אַ פּנים, אַ שװערן תּענית?

― נישקשה, ― רופֿט זיך אָפּ די אַנדערע מחותּנתטע ― לאָז זי פֿאַסטן און אױסבעטן בײַם רבונו־של־עולם אַ גוט לעבן מיט איר מאַן…

קאַפּיטל 27.
די כּלה האָט נעבעך זײער אַ שװערן תּענית

נאָך אַ מינהג איז פֿאַראַן אין מאַזעפּעװקע, װאָס איז שײך צו דער כּלה; דעם מינהג היט מען דאָרט אָפּ כּמעט װי אַ דין. דאָס איז דאָס ליכט־בענטשן פֿאַר דער חופּה. נישקשה, לאָז זיך אַ כּלה געװױנען ביסלעכװײַז צו מיצװות, לאָז זי װיסן, אַז אָט באַלד, אין אַ פּאָר שעה אַרום, װערט זי שױן צו מזל אַ ייִדענע און איז מקבל אױף זיך על־פּי דין די דרײַ מיצװות, װאָס זײַנען שײך צו דער ייִדענע, און די מיצװה פֿון ליכט־בענטשן לאָז זי שױן טאַקע באַלד פֿאַרזוכן, לאָז זי װיסן, װאָס פֿאַר אַ טעם עם האָט.

די מומע יענטל טראָגט איר אונטער צװײ ליכט, אין זילבערנע לײַכטער אַרײַנגעשטעלט, און די מומע ברײַנע רוקט איר אונטער פֿון איר זײַט אַ תּחינה, װאָס האָט געמאַכט „האשה הרבנית מרת בת טובֿים, װאָס האָט פֿאַרבאָרגן איר נאָמען“, זאָגנדיק דערבײַ צו דער כּלה מיט גרױס ליבשאַפֿט:

― זאָג, טאָכטער מײַנע, פֿריִער אָט די תּחינה, און ערשט נאָכדעם װעסטו זאָגן די ברכה, מאַכן „שהחינו“. עס שאַט נישט, טאָכטער, אַז מע װײנט זיך אױס אַ ביסל צו ליכט־בענטשן דאָס ערשטע מאָל.

און אסתּר הײבט אָן צו זאָגן די תּחינה שטילערהײט, נישט פֿאַרשטײענדיק קײן אײנציק װאָרט: „דו האַר פֿון דער גאַנצער װעלט און פֿון אַלע װעלטן מיט די גילגולים פֿון אױבן און מיט די טיפֿע אָפּגרונטן פֿון אונטן זאָלסט טאָן אַראָפּנײגן פֿון דײַן האַרבעריקאָפּדאַך און לוגן אױף דעם קאָפּ פֿון דײַן דינסט די דאָ שטײט פֿאַר דיר מיט דײַנע אַלע ליבע קינדער ישׂראל דאָס מיר זײַנען שולדיק ערלעך צו האַלטן מיט אַלע זאַכן אַזױ װי אַ מלך דערהאַלט ערלעך זײַן מלכּה אָדער װי אַ חתן זײַן כּלה דען איך דײַן דינסט האָב שױן ליכט געצונדן דאָס ערשטע מאָל צװײ ליכט די דײַנע חכמים האָבן געהײסן און באַהיט אונדז פֿון אַלע באַגעגעניש און אױך פֿון אַלע געשעעניש און מײנע ליכט די דאָ איך צינד אָן זאָלן העל און ליכטיק ברענען צו פֿאַרטרײַבן די בײזע רוחות און שדים ומזיקים בת־מחלת אַלע די דאָ קומען פֿון לילית דאָס זײ זאָלן אַװעקפֿליִען און דײַן דינסט די דאָ שטײט פֿאַר דיר זאָל זוכה זײַן אינעם זכות פֿון אונדזער מוטער רחל װאָס אַז מען האָט די קינדער ישׂראל געפֿירט אין גלות אַרײַן האָט מען זײ געטאָן פֿירן נישט װײַט פֿון דער מוטער רחלס קבֿר און װען די קינדער ישׂראל זײַנען געקומען אױפֿן קבֿר די דאָרט רחל ליגט און האָבן געטאָן שרײַען מוטער מוטער װי קאָנסטו דאָס צוזען אַז מען זאָל אונדז טאָן פֿירן אין גלות אַרײַן איז די מוטער רחל אױפֿגעשטאַנען צו השם־יתברך מיט אַ ביטער געשרײ און האָט געטאָן אַזױ צו שפּרעכן רבונו של עולם דו ביסט דאָך אַן אל־רחום־וחנון דאָס טײַטש עץ ביסט מיט גרעסערע רחמנות פֿונעם מענטשן פֿונדעסטװעגן האָב איך דאָך רחמנות געהאַט אױף מײַן שװעסטער לאה װאָס זי האָט געטאָן װײנען טעג און נעכט זי זאָל נישט אַרײַנפֿאַלן אין עשׂוס גורל אַרײַן ביז אירע אױגן זײַנען איר טונקל געװאָרן פֿאַר גרױס געװײן הײַנט מכּל־שכן דו גאָט…”

אסתּר דערמאָנט זיך אין יענער טרױעריקער געשיכטע פֿון לאהן, װאָס די מאַמע פֿלעגט איר שבת בײַטאָג לײענען פֿונעם טײַטש־חומש, און װײנט נישט אױף לאהס גורל, װאָס האָט מורא געהאַט, זי זאָל נישט אַרײַנפֿאַלן צו עשׂון, נאָר אױף איר אײגן פֿינצטער מזל, װאָס זי פֿאַלט אַרײַן צו אַלטערן אין די הענט אַרײַן, ― אַ מין עשׂו האָט זיך גענומען אױף אירע יונגע יאָר!… און זי װײנט, באַװאַשט זיך מיט טרערן… און װעמען גײט דאָס אָן, װאָס זי װײנט? דערױף איז זי אַ כּלה, זי זאָל זיך אױסװײנען אַ ביסל פֿאַר דעם „באַדעקנס“. ― כּלי־זמר שפּילן, מײדלעך טאַנצן, ייִדן און װײַבער דרײען זיך אַרום, מחותּנים לױפֿן אײנס פֿאַרן אַנדערן. ברײַנע מיט יענטלען ― די אונטערפֿירערינס ― נעמען אסתּרן אונטער די הענט, באַזעצן זי אין מיטן שטוב אױף אַ בענקעלע און מע הײבט אָן, װי דער מינהג איז, צו צעפֿלעכטן איר די האָר. די כּלה זיצט צװישן אַלע װײַבער, װי אַ פּרינצעסין, מיט אַ װײַס זײַדן קלײד, די צעפּ צעפֿלאָכטן. װײַבער קלײַבן זיך צונױף אַרום־און־אַרום. מע נעמט די האָר, אסתּרס גאָלדענע האָר, מע האַלט זײ אין די הענט, די כּלי־זמר הײבן אָן צו שפּילן אַ װײנענדיקס צום „באַזעצן“ די כּלה, און עס װערט אַ יאָמערלעך געװײן צװישן די װײַבער. מע קוקט אױף דער כּלהס צעפֿלאָכטענע האָר און מע שנײַצט די נעזער אין די פֿאַרטעכער, מע קװעטשט די אױגן און מע װײנט. זלאַטע װערט שיִער נישט צעגאָסן פֿאַר געװײן; דאָס האַרץ רײַסט איר אױף איר קינד נעבעך: גאָט װײס, אין װאָסערע הענט זי פֿאַלט אַרײַן, אַזאַ קינד, אַזאַ טײַער קינד, װײ־װײ געשריגן! און יענטל װײנט אױך: װיִאַזױ זאָל זי נישט װײנען, אַז קײן קינדער האַלטן זיך בײַ איר נישט, נישט דאָ געדאַכט, שױן געװען װיפֿל מאָל בײַם רבין ― עס העלפֿט נישט! און ברײַנע װײנט, װאָס אַלע האָבן חתונה, נאָר אירע טעכטער זיצן און קוקן אַרױס אױף חתנים, פֿינף דערװאַקסענע טעכטער, װײ איז מיר!… יונגע װײַבלעך קוקן אױף דער כּלה, באַװײנען זי און זיך זעלבסט: זײ װײסן גאַנץ גוט, װאָס הײסט „מע באַדעקט אַ כּלה“, מע פֿאַרבינדט אַ ייִדישע טאָכטער, מע מאַכט זי חתונה ― זי גײט אַרױס פֿון אײן רשות צום אַנדערן, פֿונעם טאַטנס רשות אינעם מאַנס רשות… די, װאָס קענען גוט דעם חתן און געדענקען זײַן ערשט װײַב, פֿײגל נעבעך, באַװײנען אסתּרן אַצינד: זײ װײסן, אַז אסתּר װעט בײַ אים קײן האָניק נישט לעקן… און אַנדערע װײנען דערפֿאַר, װײַל זײ דערמאָנען זיך, אַז דער טאַטע אָדער די מאַמע איז געשטאָרבן, אָדער אַ קינד ליגט אין דער הײם טױט־קראַנק און ס'איז נישטאָ מיט װאָס צו ראַטעװען. און אַנדערע װײנען גלאַט אַזױ, װײַל די כּלי־זמר שפּילן אַ װײנענדיקס ― װײנט זיך. הכּלל, אַלע װײנען, און בפֿרט אסתּר ― זינט זי לעבט האָט זי נאָך אַזױ פֿיל נישט געװײנט, װי אַצינד. זי באַהאַלט איר ליכטיק שײן פּנים אין װײַסן טיכעלע אַרײַן, בכדי מע זאָל נישט זען אירע טרערן. פֿונעם תּענית, פֿונעם טרױעריק שפּילן, פֿונעם געװײן, װאָס אַרום־און־אַרום, און פֿון פֿאַרשײדענע פֿינצטערע מחשבֿות װערט בײַ איר אין קאָפּ אױסגעמישט. זי פֿילט, אַז עס לאָזן זיך איר אױס די כּוחות, עס גײט איר אױס דאָס חיות. פּלוצעם װערט איר פֿינצטער אין די אױגן; גרױסע און קלײנע, שװאַרצע, געלע, רױטע און גרינע רעדעלעך דרײען זיך פֿאַרבײַ איר, און נאָכדעם, װאָס װײַטער־װײַטער, װערט אַלץ ליכטיקער און לױטערער, צום סוף װערט איר שטאַרק ליכטיק, גרינג און גוט, זײער גוט! עס שטעלט זיך איר פֿאָר דער מוטער רחלס קבֿר, װי ער עפֿנט זיך און עס גײט אַרױס פֿון דאָרטן אַ מת אין װײַסע תּכריכים און מאַכט צו איר מיט דער האַנט און רופֿט זי צו זיך, צו זיך… אסתּר װיל אַ געשרײ טאָן „שמע־ישׂראל“ ― און קאָן נישט: עס װײַזט זיך איר אױס, אַז זי איז געשטאָרבן; זי ליגט אױף דער ערך, מיט אַ שװאַרצער דעק איבערגעצױגן. די מאַמע שטײט איבער איר, און ברעכנדיק זיך די הענט און שלאָגנדיק זיך קאָפּ אין װאַנט, באַװײנט זי איר בת־יחידה נעבעך. נאָכדעם פֿילט זי, װי מע הײבט זי אױף און מע טראָגט זי איבער דער שטאָט פֿאַרבײַ קלײטן, שרײַענדיק אױף אַ קול און קלינגענדיק מיט דער פּושקע, מיט דער געװיסער פּושקע: „צדקה תּציל ממװת!“ און אַזױ ברענגט מען זי אױפֿן הײליקן אָרט. דאָרט שטעלט מען איבער איר מטה אַ שװאַרצע חופּה, װי דער מינהג איז בײַ ייִדן, אַז עס שטאַרבט אַ כּלה, און מע לײגט זי אַרײַן אין דער ערד, אין קבֿר, און עס לאָזט זיך הערן עפּעס זײער אַ באַקאַנט קול. זי הערט זיך אײַן אינעם קול, און עס דאַכט זיך איר אױס, אַז יאָסעלע סאָלאָװײ זינגט: דאָס זאָגט יאָסעלע נאָך איר קדיש, און דער גאַנצער עולם ענטפֿערט אָמן. אסתּר הערט זיך אײַן אין יעדן װאָרט, װי יאָסעלע זאָגט איבער איר קדיש און דער עולם ענטפֿערט אָמן… פּלוצעם הערט זי, װי עמעצער טוט אַ פֿאַל אױף איר קבֿר און עטלעכע מענטשן הײבן אָן שרײַען: „נעמט אים צו, נעמט צו דעם טאַטן, דעם טאַטן נעמט צו פֿון דאַנען!“… אסתּר כאַפּט זיך אױף און דערזעט, װי זי זיצט אױף יענעם בענקל, װוּ מע האָט זי באַזעצט צום באַדעקנס, און אַרום איר שטײען װײַבער און אױך מאַנצבילן, מע שרײַט, מע ליאַרעמט, מע שפּריצט איר װאַסער אין פּנים אַרײַן און מע רײַבט זי בײַ דער נאָז און בײַ די אױערן; מע צעשפּיליעט זי, מע צעגאָרסעװעט זי, און זלאַטע שרײַט: „אסתּר! טאָכטער מײַנע! גאָט איז מיט דיר! די כּלה חלשט! לאָז מען אָנהײבן פֿירן צו דער חופּה! לאָז מען פּטרן דאָס באַדעקנס, אין גאָטעס װילן!“

― שאַט, מחותּנתטע, שרײַט נישט! ― רופֿט זיך אָפּ אַ ייִדענע. ― שרײַט נישט, אָן גײען די מחותּנים, אָן גײט דער חתן, שרײַט נישט, שאַ!

אַלטער פּעסיס גײט צו אַן אױסגעפּוצטער, אַן אױסגעצװאָגענער, אַ יום־טובֿדיקער, אַ געזונטער, מיט אַ געגאָלטן קאַרק און מיט אַ היפּש בײַכל, דאָס בלוט שפּריצט אים אַקאָרשט נישט פֿון די באַקן אַרױס, און דאָס פּיסקעלע האַלט ער צונױפֿגענומען. פֿון בײדע זײַטן בײדע מחותּנים, בײניש און משה־אַבֿרהם זאַליאַזניק, אונטערפֿירערס מיט זײַדענע קנאַקנדיקע נאַקידקעס אױף די פּלײצעס, מיט געפֿלאָכטענע הבֿדלות אין די הענט. דער חתן האַלט אין די הענט אַ פּרוכת, ער גײט־צו צו אסתּרן און טוט איר אַ װאָרף דעם פּרוכת אױפֿן קאָפּ, און אַלע װײַבער באַשיטן אים מיט האָפּן, מיט האָבער, שרײַענדיק: „מזל־טובֿ! מזל־טובֿ!“ נאָך דער חופּה כאַפּן די כּלי־זמר אָפּ אַ פֿרײלעכס, אַלע װײַבער הײבן אָן צו פּליעסקען, און זלאַטע כאַפּט אַ טענצל. זי איז גאָר גליקלעך: גאָט האָט אױף איר רחמנות געהאַט, זי האָט דערלעבט אסתּרן חתונה מאַכן. זלאַטע טאַנצט אַ פֿרײלעכס, העפּעט און דרײט זיך, די הענט פּאָדבאָקעם און דאָס פּנים שײַנט איר, װי, געװײנלעך, אַ מחותּנתטע, בשעת זי מאַכט חתונה דאָס ערשטע קינד. אױף איר קוקנדיק, כאַפּן זיך יענטל מיט ברײַנען פֿאַר די הענט (ביז אַהער האָבן די צװײ שװעסטער נישט גערעדט צװישן זיך אַ יאָר דרײַ, זיך געװען שׂונאים, אײנס מיט דאָס אַנדערע אױף מעסער־שטעכן) און זײַנען בײדע אַװעק אַ האָצקעלע אַקעגן זלאַטען; דערבײַ האָט יענטל צוגעזונגען:

האָפּטשיק, ברײַנע,
איך האָב צו דיר אַ טענה:
דו ביסט נישט מײַנע,
איך בין נישט דײַנע!

די כּלי־זמר שפּילן. זלאַטע, יענטל און ברײַנע טאַנצן, נעמען זיך אַרום אַלע מינוט, קושן זיך און סמאָצקען זיך. אַלע װײַבער פּליעסקען, העצקען זיך אונטער אױף אײן אָרט און שרײַען: „שטאַרקער! שטאַרקער!“ פּלוצעם װאַקסט אױס רב קלמן שדכן מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל ביז די עלנבױגנס; ער צעלאָזט די פּאָלעס און שטעלט פֿיס, מאַכט פּולקעס און שפּרינגט ביז דער סטעליע. אױף אים קוקנדיק, כאַפּט בײניש זײַן שװאָגער משה־אַבֿרהם דעם זאַליאַזניק, און בײדע צעלאָזן זײ זיך אױפֿן ייִדישן שטײגער, לײגן אַרױף אײנער דעם אַנדערן די הענט אױף די אַקסלען, װאַרפֿן מיטן קאָפּ, מיט צוגעמאַכטע אױגן, אַרױף און אַראָפּ, און טופּען מיט די פֿיס, דרײענדיק זיך אױף אײן אָרט. מנשה מיט אפֿרימען, זלאַטעס צװײ ייִנגלעך, װײַסע־חבֿרהניקעס, קאָנען זיך אױך נישט אײַנהאַלטן; זײ שפּרינגען אַרײַן אין קאָן אַרײַן און װאַרפֿן מיט פֿיסלעך, בריקעװען װי די קעלבלעך ― העץ־העץ־העץ! װאָס װײַטער װערן מער טענצער, ביז מע נעמט זיך אַלע פֿאַר די הענט און מע גײט גאָר אַ קאַראַהאָד, שרײַענדיק צו די כּלי־זמר: „לעבעדיקער! שטאַרקער!“ אַלע העפּען, טאַנצן, פּליעסקען און העצקען זיך. עס װערט אַ מישמאַש, אַ דרײעניש, אַ טומל, אַ געפּילדער, װי געװײנלעך אַ ייִדישע חתונה.

קאַפּיטל 28.
אַ יאַמפּעלער בעל־עגלה גיט איבער לײזערן אַ משונה־מאָדנע פּאַרשױנדל

זינט לײזער דער בעל־עגלה פֿירט פּאַרשױנען פֿון מאַזעפּעװקע קײן קאַשפּערעװ און פֿון קאַשפּערעװ קײן מאַזעפּעװקע, האָט זיך אים נאָך נישט געטראָפֿן אַזאַ גאָלדן פּאַרשױנדל, װי גאָט האָט אים צוגעשיקט אײנמאָל אַרום חצי־אלול דורך אַ יאַמפּעלער בעל־עגלה, ספּאַסיבעспасибо: אַ דאַנק אים. שמירנדיק דעם װאָגן, האָט אים לײזער צוגעזאָגט ברענגען קײן מאַזעפּעװקע פֿאַר פֿרי, נאָך אײדער די זון װעט זיך זעצן; ער מעג זיך פֿאַרלאָזן אױף זײַנע פֿערדלעך, פּאַנקעװען זײ װעט ער אױך נישט, װאָרעם װיבאַלד מע באַדאַרף פֿאָרן גיך, איז דאָך קײן תּירוץ נישט.

― דאַליבוג, פּאַניטשו, טאָ פּראַװדאַ יעסטdalibóg, paniczu, to prawda jest: בײַ גאָט, יונגער האַר, ס'איז אמת! ― האָט אים פּאָטאַקעװעט דער יאַמפּעלער בעל־עגלה, אױסשמועסנדיק זיך מיטן פּאַרשױנדל אױף פּױליש, און האָט טאַקע באַלד אַ מאַך געטאָן צו לײזערן שױן אױף ייִדיש:

― װאָס טױג מיר מעשׂיות, רב לײזער, איך האָב אײַך גאָר דערהרגעט מיט אַ קניש ― אַ גוט העכטל! איר װעט פֿון אים, נישקשה, הנאה האָבן. בײַ די לײַט איז דאָס קערבל אַ ממזר. װוּ דערטאַפּ איך אַזאַ סטיס אױך צוריקװעגס, רב לײזער?

― יהודי בלא! צו װאָס טױג דאָס דברן! ― האָט אים לײזער אָפּגעענטפֿערט אױף לשון־קודש.

― װאָס איז דען, רב לײזער?

― װאָס איז דען? דו זעסט דאָך, װי דער אַדון שמײכלט, װי אַ פּגר אומגעװאַשן; טאָמער איז ער מבֿין־כּל־דיבור?

― װי לאַנג שמײַסט מען אים! ער פֿאַרשטײט מער פֿון אַ טױטן. אַז איר װעט איבערלאָזן די שװאַרצע מיל, רב לײזער, מעגט איר אײַך הײסן געבן אַ הוספֿה, נישקשה, ער איז נישט קראַנק. שױן אלול־צײַט, דער װעג איז, מחילה, געדריפּעט. איך האָב מורא, אַז איר װעט האָבן אַן איבערשלאָג, רב לײזער, װאָרעם איך זע, אײַערער, יענער װאָס אױפֿן דראָנזשיק, מאַכט מיר עפּעס לעמל. נו, פֿאָרט־זשע געזונטערהײט, רב לײזער, און פֿאַרפֿירט מיר נישט מײַן מאָהאָריטש, װאָרעם גאָט איז גאָט און בראָנפֿן איז בראָנפֿן, פֿאַרשטײט איר מיך… בװאַיטע זדראָװע, פּאַניטשוBywajcie zdrowi, paniczu: בלײַבט געזונט, יונגער האַר! ― האָט דער יאַמפּעלער בעל־עגלה אַ מאַך געטאָן צום פּאַרשױנדל, אַרונטערהײבנדיק דאָס היטל.

אַרױספֿאָרנדיק פֿון קאַשפּערעװ און נעמענדיק זיך אױפֿן מאַזעפּעװקער שליאַך, האָט לײזער בעל־עגלה אַ פֿרעג געטאָן בײַ זײַן פּאַרשױנדל, צי ער איז נישט פֿון דער סעמענאַריע? מחמת פֿאַראַיאָרן אין דער צײַט האָט ער אױך געפֿירט צװײ פּאַרשױנדלעך, פּאַניטשלעך פֿון דער סעמענאַריע, זײער װױלע מענטשן. פּלוצעם הערט לײזער פֿון דער קעלניע, װי עמעצער מאַכט צו אים אױף ייִדיש:

― איר האָט מיך גאָרנישט דערקענט, רב לײזער?

לײזער בעל־עגלה איז שיִער פֿון דער קעלניע אַראָפּגעפֿאַלן פֿאַר שרעק: ער האָט זיך גענומען אַרומקוקן אױף אַלע זײַטן, געכאַפּט אַ קוק אונטערן װאָגן, פֿאַרריסן דעם קאָפּ אַרױף, און האָט גאָרנישט געקאָנט פֿאַרשטײן, פֿון װאַנען גײט עס דאָס קול?

― רב לײזער! כאַ־כאַ־כאַ! איר האָט מיך גאָרנישט דערקענט? קוקט זיך נאָר גוט אײַן! ― מאַכט צו אים נאָך אַ מאָל דאָס פּאַרשױנדל און צעלאַכט זיך אױף אַ קול. לײזער בעל־עגלה איז געװאָרן אױסער זיך; ער האָט אָפּגעשטעלט די פֿערדלעך און האָט זיך גענומען באַטראַכטן דאָס פּאַרשױנדל זײַנס, אױסשטעלנדיק אױף אים אַ פּאָר אױגן.

― כאָטש נעמט שינדט מיר די פֿעל, הרגעט מיך דאָ אױפֿן אָרט, ― זאָגט לײזער ― געדענק איך נישט! עפּעס זײַט איר מיר יאָ קענטלעך און נישט קענטלעך. זײַט איר טשאַסאָםчасом: אַ מאָל מנשה דעם זײגער־מאַכערס שװאָגעריק?

― װאָסער זײגער־מאַכער? װאָסער שװאָגעריק? איך בין שמואליק דעם חזנס זונדל, יאָסעלע בין איך, יאָסעלע סאָלאָװײ.

― אַ־אַ־אַ?… װאָס־זשע מאַכסטו גוטס? נאַ דיר אָפּ שלום! און איך, בהמה, שטײ, װי אַ טעלעצע, און קוק און קוק ― אָט אַ קאָפּ! װאָס־זשע מאַכסטו עפּעס? װיאָ, װיאָ, אָדלערס מײַנע! הײבט פֿיסלעך, פּגירות מײַנע! אַ גאַסט, אַ גאַסט! ס'טײַטש, אַ גאַסט! ביסטו דאָס שמואליקס זונדל? מע זאָל מיר אַראָפּנעמען די פֿעל, װאָלט איך נישט געזאָגט, אַז דו ביסט אַ ייִדיש קינד. טראָגסט לאַנגע האָר, האָב איך געמײנט אַז דו ביסט פֿון דער סעמענאַריע. ביסטו דאָס יאָסעלע סאָלאָװײ, הײסט דאָס? נו־נו! מער מע לעבט, מער עסט מען! איך געדענק נאָך דאָס דאַװענען דײַנס אין דער קאַלטער שול. אײַ, יאָסעלע! און איך, בהמה בצורת פֿערד, שטײ און קוק, כאָטש מאָל מיך אױס! איך װײס זײער? ער זאָגט אַ פּאַניטשל, לאָז זײַן אַ פּאַניטשל. גײ ריכט זיך אױף אַ שלאַק! אײַ, יאָסעלע! װיאָ, מײַנע ציטעריקע! װיאָ־װיאָ, פּגירות אײנע!

לײזער בעל־עגלה און יאָסעלע סאָלאָװײ האָבן זיך בײדע דערפֿרײט, מחיה געװען אײנס מיטן אַנדערן. יאָסעלע איז אַרױף צו לײזערן אױף דער קעלניע און האָט בײַ אים אױסגעפֿרעגט אַלצדינג, װאָס אין דער הײם טוט זיך, נישט דורכגעלאָזט קײנעם. לײזער האָט אױף אַלצדינג געענטפֿערט אַלץ װאָס ער װײס, נישט פֿאַרלײקנט קײן זאַך: אַפֿילו פֿון די פֿריִעריקע פֿערדלעך זײַנע, װאָס ער האָט אױסגעביטן אין קאַשפּערעװ אױפֿן יריד און האָט זיך דװקא אָפּגענאַרט, מחמת די פֿערד־מעקלערס דאָרט זײַנען גרױסע מאַשעניקעם…

― אַזעלכע ממזרים, זאָג איר דיר, װאָס מע קריגט זײ גאָרנישט, מע זאָל אױספֿאָרן די גאַנצע װעלט: זײ קאָנען דיר פֿאַרדרײען דעם גרעסטן סוחר, זײ פֿאַרשאַלאָמאָנעןszołomić: צעטומלען דעם קאָפּ אַזױ, אַז דו װעסט בלײַבן פּריטשמעליעט, פֿאַרצאַמט ― נישט רעכטס, נישט לינקס! ערגער פֿון די ציגײַנער, איך זאָל אַזױ גליקלעך זײַן, אַז זײ זײַנען ערגער טױזנט מאָל פֿון די ציגײַנער!… װיאָ, אַ פּגירה זאָל אױף אײַך קומען, חלירעס מײַנע! האָבער װילט זיך אײַך? מײַנע צרות װעל איך אײַך געבן מיטן דלות אַ צוגאָב, ברענען זאָל די פֿעל אײַערע!

― װאָס־זשע מאַכט דאָרטן אונדזער שכנה, זלאַטע די צעלניקערין? ― פֿרעגט יאָסעלע, און דאָס האַרץ קלאַפּט אים.

― װאָס זאָל זי מאַכן? ― ענטפֿערט לײזער. ― זי מאַכט חתונה.

― װאָס הײסט זי מאַכט חתונה? װעמען מאַכט זי חתונה?

― די טאָכטער מאַכט זי חתונה.

― די טאָכטער? ― פֿרעגט יאָסעלע און טוט זיך אַ װאָרף צו לײזערן. ― װוּ? װאָס? װען?

― זי מאַכט חתונה די טאָכטער אירע, ― ענטפֿערט לײזער ― װיִאַזױ הײסט זי דאָרטן? איך האָב שױן פֿאַרגעסן, װיִאַזױ זי הײסט: דער קאַשפּערעװער יריד מיט די מעקלערס האָבן מיר אַזױ דעם קאָפּ דערשלאָגן, אַז פֿון דאַנען אַהין פֿאַרגעס איך… שׂרפֿענען זאָלן די בײנער אײַערע, פּגירות מײַנע, װיאָ!

― אסתּר הײסט זי. נו? האָט זי חתונה? װוּ? װען? פֿאַר װעמען?

― פֿאַר… װיִאַזױ רופֿט מען אים, אָט דעם המן דעם פּראָצענטניק, װײסט דער רוח די נשמה זײַנע?

― יאַנקל מאיר־פּיניס? בערל משה־ליפּעס? איצל אַבֿרהמס? שׂימחה־דן? געצל־מנשה?

― נײן! ― זאָגט לײזער, קראַצנדיק זיך מיט דער בײַטש בײַ דער פּאָטיליצע. ― אַך, װיִאַזױ הײסט ער, צו־נ־אַלדי רוחות? בראָש ליגט ער מיר אױף דער צונג! ער איז רײַך, צו־נ־אַלדי שװאַרצע יאָר, אָנגעשטאָפּט מיט געלט. אַ גראָבער איז ער, אַ בעזדיעטניק, זײַן שטוב איז די דריטע פֿונעם נײַעם בית־המדרש, אױב דו װײסט.

― אפֿשר אַלטער פּעסיס?

― אַלטער, אַלטער, אַ מיתה מהומה זאָל אױף אײַך קומען! אַלטער, אַלטער!

― נו, האָט זי חתונה פֿאַר דעם אַלטערן, רב לײזער? װוּ? װען? װי אַרום?

― איך װײס װי אַרום? צי דאָ אַרומער, צי דאָרט אַרום? איך האָב געהערט, אַז ער נעמט זי. למאַי איך האָב געהערט, אַז דו האָסט חתונה געהאַט און ביסט גאָר גליקלעך? איז דאָס אמת, יאָסעלע־סערצע? װיאָ, פּגירות, האָב אײַך אַכציק שװאַרצע יאָר! װי מײנסטו, מיר װעלן הײַנט האָבן אַ ליכטיקע נאַכט? ס'איז אַפֿילו חצי אלול, האַ? גאָט זאָל געבן, מיר זאָלן כאָטש קאָנען אײַנפֿאָרן ביז טאָג צו דער געמױערטער קרעטשמע.

― װאָס הײסט ביז טאָג, רב לײזער? איר האָט דאָך מיר צוגעזאָגט ברענגען מיך אױף בײַנאַכט קײן מאַזעפּעװקע, ― װאָס הײסט דאָס, רב לײזער?

― איך האָב צוגעזאָגט? דאַכט זיך, דו זעסט אַלײן, מע שטײט נישט; מע פֿאָרט, דאַכט זיך, כּסדר?

― טרײַבט־זשע טאַקע אונטער, רב לײזער, די פֿערדלעך, לאָזן זײ גײן אַ ביסל גיכער, איך בעט אײַך.

― אַ ביסל גיכער? איר קומט, אַ פּנים, פֿונעם גיכן לאַנד, יונגערמאַן? עס איז גרינג צו זאָגן יענעם, ער זאָל לױפֿן אַ ביסל גיכער! איך װאָלט אַ בעלן געװען, דו זאָלסט זײַן אַ פֿערדל, און זען, װיִאַזױ װאָלטסטו געפֿלױגן אַרױף אַ באַרג.

― װאָסער אַרױף אַ באַרג? מע זעט נאָך גאָר קײן באַרג נישט! איר האָט בײַ מיר, רב לײזער, נאָך אַ דרײַערל, אַ פֿינפֿערל האָט איר, אַבי פֿאָרט גיכער: איך דאַרף, פֿאַרשטײט איר מיך, װאָס גיכער.

― מן־הסתּם װילסטו ספּיעשעןспеш: אײַלן װאָס גיכער? האָסט דאָס בײַ מיר אױך געפּועלט… װיאָ, מײַנע אָדלערס! נאָך אַ פֿינפֿערל, אײַנגעזונקען זאָלט איר װערן! פּאַשאָל! פּאַשאָל! ס'װעט זײַן ר־ע־ע־כט!

לײזער שמײַסט די פֿערדלעך, צעקאַראַדאַשעט זײ די פֿעל, טײלט זײ אײַן שטעקנס גענוג און קאָראָניִעט בשעת־מעשׂה דעם קאַשפּערעװער יריד מיט די דאָרטיקע פֿערד־מעקלערס, און יאָסעלע ליגט אין בײַדל מיט בײדע הענט אונטערן קאָפּ, שטאַרק פֿאַרטיפֿט אין זײַנע מחשבֿות, און הערט גאָרנישט לײזערס קללות, מיט לײזערס פֿײַפֿן, מיט לײזערס טרײַבן די פֿערדלעך געשמאַק, מיט לײזערס צוזינגען אױף זײַן בױך־שטימע עפּעס אַ טרױעריק לידל, אָן אַן אָנהײב און אָן אַ סוף.

מחשבֿות, געדאַנקען, חלומות, ― דאָס האָט יאָסעלע סאָלאָװײ געהאַט, װי מיר װײסן שױן, נאָך פֿון קינדװײַז אָן. ער האָט תּמיד ליב געהאַט צו פֿליִען אין הימל אַרײַן, פֿאַנטאַזירן, פֿאָרשטעלן זיך גאָלדענע בערג. אַרױסרײַסנדיק זיך קױם מיט צרות פֿון באַרדיטשעװ אױף עטלעכע טעג און פֿאָרנדיק אַהײם, האָט ער זיך פֿאָרגעשטעלט, װיִאַזױ ער װעט אַרײַנפֿאָרן אין שטאָט און קײנער װעט אים נישט דערקענען. ער װעט זיך הײסן צופֿירן צו שמואליק דעם הזנס שטיבל. שמואליק װעט אים אָנקוקן פֿאַרװוּנדערט: „װעמען דאַרפֿט איר האָבן?“ ― װעט ער אים פֿרעגן. ― „האָסט מיך נישט דערקענט, טאַטע? דאָס בין איך!“ ― װעט ער אים ענטפֿערן, פֿאַלנדיק דעם טאַטן אױפֿן האַלדז. נאָכדעם װעט װערן אַ ליאַרעם: „יאָסעלע איז געקומען!“ זײַן שטיפֿמאַמע, די חזנטע, װעט געװיס װעלן פֿאַרדינען אַ מיצװה, װעט זי לױפֿן אָנזאָגן זלאַטען מיט אסתּרן אַ בשׂורה: „איר װײסט, װאָס פֿאַר אַ גאַסט מיר האָבן? אונדזער יאָסעלע איז געקומען!“ נאָר יאָסעלע װעט זי נישט לאָזן לױפֿן. ער װיל בעסער אַלײן זיך דורכגײן אַהין און מאַכן מיט זײ אַן אױסרײד, װי אַ װילד־פֿרעמדער. ער װעט זיך שױן געפֿינען אַן אױסרײד דאָרטן. ער װעט מאַכן מיט זײ אַ שמועס װעגן יאָסעלע סאָלאָװײ און דערװײַל קוקן אסתּרן אין פּנים אַרײַן, װאָס װעט זי זאָגן. נאָכדעם װעט ער זיך מיט אַ מאָל אַנטפּלעקן פֿאַר זײ, װי יוסף פֿאַר זײַנע ברידער אין מצרים, און װעט זאָגן: „דאָס בין איך, יוסף!“ אסתּר װעט װערן אָנגעצונדן, און עס װעלן זיך שטעלן טרערן בײַ איר אין די אױגן. נאָכדעם, אַז ער װעט בלײַבן מיט איר אַלײן, װעט ער איר אױג אױף אױג אױסדערצײלן אַלצדינג, װאָס בײַ אים אױפֿן האַרצן טוט זיך, אַלץ װאָס מיט אים האָט זיך אָפּגעטאָן ביז אַהער. ער װעט פֿון איר נישט לײקענען גאָרנישט. ער װעט איר אַלץ אױפֿדעקן, און אסתּר װעט אים מוחל זײַן. ער װעט איר דערצײלן, װיִאַזױ ער האָט זיך די גאַנצע צײַט געריסן אַהײם, נאָר גדליה באַס, ימח־שמו, האָט אים נישט דערלאָזט, געשלעפּט אים פֿון אײן שטאָט אין דער אַנדערער, אַלץ אָפּלײגנדיק אױף שפּעטער, אױף שפּעטער! נאָכדעם, װיִאַזױ ער איז שױן גרײט געװען צו פֿאָרן אַהײם, האָט זיך אונטערגעכאַפּט דאָס אומגליק, פּערעלע די דאַמע, און ער איז אַרײַנגעפֿאַלן אין דער נעץ, אין דער שאול־תּחתּיה אַרײַן, אַרומקוקנדיק זיך שױן אַ ביסל צו שפּעט… ער װײס, װי נאַריש ער האָט געטאָן, װי מיאוס ער האָט זיך באַגאַנגען אַקעגן אַלעמען, נישט אָנפֿרעגנדיק זיך בײַ קײן עלטערע. אָפּטאָן אַזאַ מעשׂה אָן אַ טאַטן, אָן אַ שום טאָלק! ער װײס דאָס גאַנץ גוט ― נאָר װאָס קומט אַרױס, אַז דער שׂכל קומט תּמיד נאָך די יאָרן? ער װעט נישט לײקענען פֿאַר אסתּרן, אַז אַ ביסל פּערעלע מיט איר שפּילן און אַ ביסל מיט איר געלט האָבן אים גאָר דעם קאָפּ פֿאַרדרײט, און ער פֿאַרשטײט דאָס גאָרנישט, װיִאַזױ האָט ער גאָר געקאָנט פֿאַרגעסן אין זײַנע ליבע און טײַערע? װיִאַזױ האָט ער גאָר געקאָנט פֿאַרבײַטן אסתּרן אױף פּערעלען? און צוליב װאָס? שױן־זשע צוליב געלט? צו װאָס טױג אים דאָס געלט אירס? יאָסעלע װעט איר דערצײלן, װיִאַזױ ער האָט געליטן, װאָס ער האָט איבערגעטראָגן אין דעם חודש; װיִאַזױ עס איז אים אָנגעקומען שװער זיך אַרױסצורײַסן אַהײם; װיִאַזױ פּערעלע האָט נאָר געװאָלט פֿאָרן מיט אים אינאײנעם, נישט אַנדערש; װיִאַזױ ער האָט זיך קױם אײַנגעבעטן, געװײנט פֿאַר איר, זי זאָל אים לאָזן אַלײן: װיִאַזױ עס איז אים נימאס דאָס לעבן, ענג, דושנע, פּוסט און פֿינצטער די גאַנצע װעלט; װיִאַזױ דאָס האַרץ ציט אים אַהײם, צו איר, צו אסתּרן, און צוליב איר איז ער גרײט אױף אַלצדינג, אַפֿילו שטאַרבן! און לאָז זי װיסן אַלץ און לאָז זי זאָגן, װאָס צו טאָן. ער װעט זי פֿאָלגן אַלץ, װאָס זי װעט אים הײסן. צוליב איר איז ער גרײט אין פֿײַער און אין װאַסער, אַנטלױפֿן מיט איר אין עק װעלט אַרײַן אַפֿילו!… און יאָסעלע הײבט־אָן צו פֿאַנטאַזירן, װיִאַזױ ער אַנטלױפֿט מיט אסתּרן אין עק װעלט אַרײַן… ער װערט אַנטשלאָפֿן בײַם יאַמפּעלער בעל־עגלה אױפֿן װאָגן און כאַפּט זיך אױף ערשט דעמאָלט, װען מע פֿאָרט אַרײַן קײן קאַשפּערעװ, און בײדע בעלי־עגלות באַגעגענען זיך. פֿון לײזערן דערהערט יאָסעלע אַ פֿינצטערע, ביטערע בשׂורה, און זײַן פֿאַנטאַזיע הײבט־אָן צו אַרבעטן שױן גאָר אין אַן אַנדער זײַט אַרײַן.

קאַפּיטל 29.
לײזער טרײַבט די פֿערדלעך און ברענגט יאָסעלען אַהײם שױן שפּעט אין דער נאַכט

אַנדערע מחשבֿות, אַנדערע געדאַנקען האָבן זיך געפּלאָנטעט בײַ יאָסעלען אין קאָפּ, נאָכדעם װי ער האָט דערהערט פֿון לײזערן די גוטע בשׂורה, אַז אסתּר האָט חתונה פֿאַר אַן אַנדערן, פֿאַר אַלטערן גאָר! אַלע זײַנע פֿריִעריקע חלומות זײַנען מיט אַ מאָל אַװעק, פֿאַרשװוּנדן געװאָרן. ער איז געװאָרן אָנגעצונדן אױף אַלטערן, אױף זלאַטען און אױך אױף אסתּרן; אַלע זײַנען אױסגעקומען בײַ אים משונה־װילד, שולדיק אַרום־און־אַרום, חוץ ער אַלײן. עס איז אים גאָר אױף די געדאַנקען נישט געקומען, ער זאָל זיך אַ פֿרעג טאָן: אפֿשר איז ער דאָ דער גאַנצער חײבֿ? ער האָט שױן אַרױסגעקוקט די מינוט, די רגע, ער זאָל שױן דערלעבן קומען אַהײם. יעדע רגע איז אים געװען אַ יאָר. ― ס'איז נאָך װײַט? ― האָט ער אַ פֿרעג געטאָן בײַ לײזערן, אַרױסשטעקנדיק אױף אַ מינוט דעם קאָפּ פֿון בױד און אָנרירנדיק אים בײַ דער האַנט.

לײזער האָט עפּעס אַ מורקע געטאָן אונטער דער נאָז און האָט אױסגעשפּיגן. עס האָט אױסגעװיזן, אַז לײזער איז געװען נישט אַזױ צופֿרידן, װאָס מע האָט אים איבערגעשלאָגן סאַמע אין בעסטן שלאָף. אױך די פֿערדלעך האָבן געהאַלטן אין מיטן דרימלען, געליאַמעװעט מיט די פֿיסלעך, זיך געמאַכט גלײַך װי זײ לױפֿן. אינדרױסן שמעקט שױן מיט אלול־צײַט. די זון האַלט בײַ זעצן זיך. אײן עק הימל האָט זיך באַפֿאַרבט מיט אַ ברײטן רױטן פּאַס, װי מיט בלוט צעגאָסן זיך איבערן גאַנצן מערבֿ־זײַט. אַ קיל װינטעלע פֿאַרגנבֿעט זיך צו יאָסעלען אין בױד אַרײַן, רירט אים אָן בײַ זײַנע לאַנגע, געקרײַזלטע האָר, טוט אים אַ גלעט, אַ שמיר איבערן פּנים. ער שפּאַרט זיך אָן אין בײַדל און הײבט־אָן צו דרימלען. דאָס װינטעלע בלאָזט, די בױד טרײסלט זיך, די גלעקעלעך קלינגען, די פֿערדלעך שמײַסן מיט די װײדלען, און לײזער גענעצט, ציט אַלץ דאָס אײגענע טרױעריקע לידל, װאָס האָט נישט קײן אָנהײב און נישט קײן סוף, ― און דאָס אַלץ װאַרפֿט־אָן אױף יאָסעלען נאָך אַ גרעסערע מרה־שחורה, און ער װערט אַנטשלאָפֿן.

יאָסעלע װערט אַנטשלאָפֿן, און עס װײַזט זיך אים אױס, אַז ער איז נאָך אַ קינד. ער געפֿינט זיך אין מאַזעפּעװקע בײַ יענעם הױכן באַרג, װאָס פֿלעגט אים קינדװײַז אױסװײַזן מוראדיק הױך, כּמעט ביז דער כמאַרע. דאָרטן אױפֿן שפּיץ באַרג ― אַזױ פֿלעגט מען דערצײלן אין חדר ― װאַקסן טײַערע שמעקנדיקע בשׂמים מיט אַלערלײ געװירצן, און עס ליגט דאָרט באַהאַלטן, פֿאַרגראָבן אין אַ װינקעלע, יענער אוצר, װאָס מאַזעפּאַ האָט אים דאָרטן באַגראָבן, נישט אױסזאָגנדיק קײנעם דעם אָרט פֿון אים. אױך איז דאָרט פֿאַראַן אַ קרישׁטאָלענער פּאַלאַץ, ― אַזױ האָט ער געהערט אין חדר ― און דאָרט אין פּאַלאַץ זיצט אַ פֿאַרזינדיקטע בת־מלכּה אײנע אַלײן; אַלע נאַכט, װען די לבֿנה גײט אױף, הערט מען, װי זי װײנט און רופֿט צו זיך מיט אַ טרױעריק קול פֿון אַ פּוהאַטש. און דעמאָלט איז אַ סכּנה צו גײן אײנער אַלײן אָן אַ שומר… עס װײַזט זיך אים אױס, אַז ער קריכט אױפֿן באַרג, ער קלעטערט, ער דראַפּעט זיך העכער און העכער, און צום שפּיץ באַרג איז נאָך װײַט. ער הײבט־אָן צו קריכן אױף אַלע פֿיר גיך־גיך, טאַקע נאָר װי אַ שרעטעלע, ער פֿליט אַלץ העכער און העכער, און צום שפּיץ באַרג איז נאָך אַלץ װײַט. ער כאַפּט אַ קוק אַראָפּ און װערט פֿאַרציטערט פֿאַר שרעק, דערזעענדיק, װאָס פֿאַר אַ מהלך־רבֿ ער איז שױן אָפּגעגאַנגען ― און צום שפּיץ באַרג איז נאָך אַלץ װײַט. עס באַשלאָגט אים אַ קאַלטער שװײס, ער זעט, װי װײַט ער איז פֿאַרקראָכן. ער זעט פֿאַר זיך קײן לעבעדיקן מענטשן, קײן הײַזער, קײן ערד אַפֿילו, נאָר באַרג און הימל, הימל און באַרג. ער פֿילט, װי עס גײען אים אױס די כּוחות, עם װערט אים נישט גוט טאַקע נאָר אױף חלשן…

ער כאַפּט זיך אױף און װערט תּיכּף װידער אַנטשלאָפֿן, און עס דאַכט זיך אים, ער איז אין אַ געדיכטן שאַטנדיקן װאַלד. ער ליגט אױסגעצױגן אױפֿן גרינעם גראָז, אין אײן האַנט האַלט ער אַ טעלערל מיט שלח־מנות, מיט דער אַנדערער גלעט ער אסתּרן איבערן קאָפּ, און אסתּר זינגט אים שטיל אַ לידל פֿון דער „יונגער נשמה“, אײנס פֿון „גאָלדענפֿאָדעמס“ לידלעך, װאָס זײ פֿלעגן בײדע קינדװײַז אָפֿט זינגען:

„געשלאָפֿן איז אַלעס, האַלבע נאַכט איז געװען,
עס האָט זיך קײן בריאה גערירט.
די זילבערנע לבֿנה האָט זיך אַלײן
צװישן די שטערן שפּאַצירט“…

פּלוצעם דערזעט ער פֿונדערװײַטנס, װי אַ גרױסע װײַסע קאַץ גנבֿעט זיך צו אים. מיט אירע גלאַטע פֿיס שטעלט זי שטילע טריט און רוקט זיך צו צו אים װאָס װײַטער אַלץ נענטער און נענטער. זי גײט־צו צו אים גאַנץ נאָענט און שטעקט אים אַרײַן אירע נעגל אין האַלדז אַרײַן און הײבט אים אָן צו דושען און צו װאַרגן. ער פֿילט, װי עס כאָרכלט אים אינעװײניק אין גאָרגל, ער װיל שרײַען און קאָן נישט. ער קוקט דער קאַץ אין די אױגן אַרײַן, און עס דאַכט זיך אים, אַז זי שמײכלט. ער קוקט זיך אײַן נאָך בעסער, און דערקענט אין איר פּערעלען… ער װיל שרײַען, און קאָן נישט… אַ מוראדיקער, אַ שװאַרצער קודלאַטער הונט שטײט איבער אים און סיפּעט אים און בײַסט אים. ער קוקט זיך גוט אײַן און דערקענט אין אים גדליהן… ער טוט זיך אַ ריס מיט אַלע כּוחות און טוט אַ געשרײ נישט מיט זײַן קול: „אױ, טאַטע!“

― אױ, טאַטע! ― שרײַט אױס יאָסעלע אױף אַ קול און כאַפּט זיך אױף פֿונעם שלאָף װי אַ צעדולטער. ― טפֿו־טפֿו־טפֿו! װוּ זײַנען מיר, רב לײזער?

― װוּ מיר זײַנען, פֿרעגסטו? ― ענטפֿערט אים לײזער מיט אַ ברוגזדיק קול, גײענדיק שױן צופֿוס גלײַך מיט די פֿערדלעך, שעלטנדיק זײ מיט טױטע קללות. ― אָך, מיר זײַנען שױן גאַנץ װײַט, אַ פּגירה זאָל אױף אײַך קומען, כאָלערעס! שױן לאַנג אַריבערגעפֿאָרן כּמעט העכער אַ האַלבן באַרג, אַ מיתה־פּאָהיבעל אױף אײַך, װי איך האָב מיך דאָ אַ ביסל אָנגעמאָרדעװעט! אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרה, זאָלסט זיך מטריח זײַן אַ קאַפּעלע אַראָפּקריכן און מוחל זײַן אונטערגײן אָט דאָ בײַ דער זײַט, טאָמער װעט זײַן פֿאָרט אַ ביסל גרינגער פֿאַר די פֿערדלעך, שׂרפֿענען זאָל די פֿעל אײַערע!

― אָבער ס'איז באַלד די שטאָט, רב לײזער? ― פֿרעגט יאָסעלע מיט אַ װײנענדיק קול.

― באַלד, באַלד, פֿאַרשטײט זיך, באַלד. אָט דאָ נאָכן באַרג בלײַבט איבער אַ שטיקל זאַמדיק אָרט, נאָכדעם אַ װעלדל, נאָכדעם װידער זאַמד, און נאָכדעם גײט שױן אַ גלײַכער װעג מיטן פּאָטשטאָװע טראַקט גלײַך אין שטאָט אַרײַן .

װאָס קאָן מען טאָן? יאָסעלע נעמט זיך אָן מיט האַרץ און גײט־נאָך נאָך דער בױד. דער קאָפּ איז אים שװער, די פֿיס ברעכן אים און אין האַלדז פֿילט ער אַן ענגשאַפֿט. די פֿערדלעך נעבעך שלעפּן דעם װאָגן אַרױף אַ באַרג גאָר אָן חשק. זײ װאָלטן זיך בפֿירוש אָפּגעשטעלט אָט־אָ־דאָ, גאָרנישט קוקנדיק אױף לײזערס קללות, װאָס ער שיט אױף זײ; ער גיט זײ אָבער אָנצוהערעניש מיט דער בײַטש, אַז מע דאַרף גײן װײַטער. די לבֿנה, װאָס האָט זיך אױסגעשניטן פֿונעם עק הימל, שװעבט אַלץ העכער און העכער. דאָס װינטעלע װערט נאָך קילער, און יאָסעלע גײט בײַם װאָגן גאַנץ געשמאַק, װי אַ מענטש, װאָס האָט אױף זיך מקבל געװען דעם גלות…

― אַצינד קריך אַרײַן, זײַ מוחל, צוריק אין װאָגן אַרײַן. ― זאָגט צו אים לײזער, אָפּשטעלנדיק זיך אױף אַ מינוט. ― עס װעט נישט געדױערן אַפֿילו װאָס אַ טרונק װאַסער באַטרעפֿט, װעלן מיר שױן זײַן אין דער הײם.

אַ נײַע נשמה האָט לײזער אַרײַנגעזעצט אין יאָסעלען מיט די דאָזיקע עטלעכע װערטער. ער זאָל זיך נישט שעמען פֿאַר זיך אַלײן, װאָלט ער אים אַרומגעכאַפּט קושן, און כאָטש עס האָט געדױערט אַ סך מער „װאָס אַ טרונק װאַסער באַטרעפֿט“, פֿונדעסטװעגן איז מען פֿאָרט אַמאָל געקומען קײן מאַזעפּעװקע.

קײנמאָל האָט נאָך יאָסעלע אַזױ נישט אָנגעקװאָלן פֿון דער שטאָט מאַזעפּעװקע מיט איר שמעקעדיקער בלאָטע און מיט אירע קלײנע, פֿינצטערע, פֿאַרשלאָפֿענע שטיבלעך, װי אַצינד. ער האָט זיך געפֿילט, װי אַ שׂררה, װאָס פֿאָרט אַרײַן צו זיך אין זײַן גוטס, קלײַבנדיק נחת פֿון איטלעכס ברעקעלע. ער האָט שױן נישט געקאָנט אײַנזיצן אױפֿן אָרט און האָט אַרױסגעשטעקט די נאָז פֿון בױד אַרױס, נאָר ער האָט זי געמוזט פֿאַרשטעלן מיט דער האַנט… װי אַ קלײן קינד, איז ער אונטערגעשפּרונגען פֿאַר פֿרײד, רײדנדיק צו זיך אַלײן: „אָט איז זלמן־אלי דעם שוחטס שטוב! אָט איז צמח דעם נגידס שטוב! אָט איז אַרקע דעם שוסטערס שטוב, און אָט זײַנען די קלײטן… שאַ! אָן איז די אַלטע קלױז און אָן איז זלאַטעס שטוב, װוּ דער טאַטע זיצט … װאָס לײַכט זיך עס דאָרטן, אױ? רב לײזער, טוט נאָר אַ קוק, זײַט מוחל, װי עס איז ליכטיק דאַרט בײַ אונדז! אױ, װײ איז מיר, מיר דאַכט, עס נעצט?!

― װער נעצט? װאָס נעצט? ― האָט אים לײזער געענטפֿערט, טרײַבנדיק די פֿערדלעך, װי אַ רוצח. ― עס הײבט אַפֿילו נישט אָן צו נעצן! װאָס נאָך װעסטו אױסטראַכטן?

― װאָס־זשע דען איז דאָרט אַזױ ליכטיק? שאַ, מיר דאַכט, אַז כּלי־זמר שפּילן? עס לאָזט זיך הערן דער פּױק מיט די טאַצן! װאָס איז דאָס? אַ חתונה, צי װאָס? רב לײזער, איך הערט אַ חתונה?

נאָר לײזער ענטפֿערט שױן מער נישט קײן װאָרט. ער שנײַדט און בראָקט די בידנע פֿערדלעך, װעלכע זײַנען שױן אַלײן אױך צופֿרידן, װאָס זײ האָבן זוכה געװען צו קומען אַהײם זיך שױן אָפּרוען אַ קאַפּ: גענוג אָנגעלאָפֿן זיך! זײ פֿאַררײַסן די װײדלען און צעלאָזן זיך מיט די לעצטע כּוחות, צושאָקלענדיק בײַ יעדן שמיץ מיט די קעפּ, װי אײנער רעדט: „אַלטער נאַר! װאָס שמײַסטו אונדז? מיר פֿאַרשטײען אַלײן װען מע באַדאַרף לױפֿן און װען נישט“… מיט אַ חוזק און מיט אַ טראַסק שטעלט זיך אָפּ לײזערס בױד נעבן שמואליק דעם חזנס פֿענצטער, שיִער נישט אַרײַנפֿאָרנדיק אַהין מיטן דישל. יאָסעלע שפּרינגט אַראָפּ און לױפֿט־צו צו דער שטוב. אין דער האַלב, װאָס שמואליק זיצט, איז שטאָק פֿינצטער, און אױף דער טיר הענגט אַ שלאָס ― אַ סימן, אַז מען איז נישטאָ אין דער הײם. דערפֿאַר איז אין דער אַנדערער האַלב, דאָרט װוּ זלאַטע די צעלניקערין װױנט, שטאַרק ליכטיק און פֿרײלעך. כּלי־זמר שפּילן, און עס הערט זיך, װי מע טאַנצט, מע טופּעט און מען שרײַט: „שטאַרקער! שטאַרקער!“ בײַ דער טיר איז אַן ענגשאַפֿט פֿון דעם צונױפֿגעלאָפֿענעם פּשוטן עולם, װאָס שטײען, קנאַקן סעמעטשקעס און לאַכן. ער גײט צו און טוט אַ פֿרעג בײַ דער צונױפֿגעלאָפֿענער חבֿרה: װאָס איז דאָ אַזעלכעס:

― צע זשידיװסקי װיסיליעце жидивски висиле: אַ ייִדישע זאַך! ― ענטפֿערן זײ אים מיט אַ געלעכטער און װײַזן אים אָן מיט די פֿינגער אַהין, אין שטוב אַרײַן. יאָסעלע שפּאַרט זיך דורך מיט בײדע עלנבױגנס, קומט אַרײַן אין שטוב אַרײַן און דערזעט פֿאַר זיך אַ בילד, פֿון װעלכן עס װערט אים פֿינצטער אין די אױגן.

קאַפּיטל 30.
בעל־כּרחם זײַנען זיך ייִדן משׂמח, און יאָסעלע קומט אָן אין דער רעכטער שׂימחה

„בעל־כּרחך, זאָגן אונדזערע חכמים, אַתּה חי ― מיט גװאַלד לעבסטו!“ מיט גװאַלד קומט אױס דער ייִד דאָס שטיקל װעלט, מיט גװאַלד מאַכט ער חתונה קינדער, מיט גװאַלד פֿרײט ער זיך. אַ ייִד, אַז ער װיל זיך פֿרײען, דאָס הײסט, אַרױסבאַװײַזן זײַן שׂימחה, באַדאַרף ער זיך נעמען מיט גװאַלד אָנטאָן אַ כּוח. „ייִדן, ― שרײַט ער דעמאָלט ― ייִדן, לאָמיר פֿרײלעך זײַן!“ און מע נעמט זיך אַלע צונױף און מע מאַכט אַ כּוסע, מיט גװאַלד, װאָרעם נישט אין דער טבֿע פֿונעם ייִדן איז אַ כּוסע צו מאַכן. און װער עס קאָן נישט טרינקען, גיסט מען אים אַרײַן מיט גװאַלד אין האַלדז אַרײַן, דאָס הײסט אױף לשון־השיכּורים: „מע האַקט אַרײַן אַ גאַלקע“, און ער מוז פֿרײלעך װערן, כאָטש עס װילט זיך אים נישט. ער מוז טאַנצן, כאָטש עס טאַנצט זיך אים נישט. אַ מחיה אָנצוקוקן, װי ייִדן קלײַבן זיך צונױף אױף אַ שׂימחה און תּיכּף נאָך די ערשטע צװײ „גאַלקעס“ הײבט מען אָן צו פּליעסקען און צו זינגען:

לאָמיר טרינקען, חבֿרה, װײַן,
שנײַדן גאַלקעס אין האַלדז אַרײַן;
דער רבי האָט געהײסן פֿרײלעך זײַן
ביזן װײַסן טאָג אַרײַן!

און טאַקע באַלד װערט די קאַפּאָטע אַזױ שװער, אַז מע מוז זי אַראָפּװאַרפֿן און בלײַבן אין די הױלע תּחתּונים, מחילה, מיטן טלית־קטן, להבֿדיל פֿון אױבן; עפּעס טאַנצט זיך גאָר דעמאָלט אַנדערש, און אַלע אינאײנעם גײען זײ אַ קאַראַהאָד, צוהאַלטנדיק אײנער דעם אַנדערן מיט דער האַנט. די כּלי־זמר שפּילן שױן דעמאָלט אָן נאָטן, מע רײַבט גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן. ייִדן טופּען און שפּרינגען, פֿאַרװאַרפֿנדיק דעם קאָפּ אַרונטער, מיט פֿאַרגלאַנצטע אױגן צו דער סטעליע, פּונקט װי מע װאָלט גאָר געהאַלטן אין דאַװענען, נישט אין טאַנצן. און װער עס שפּאַרט זיך אײַן און װיל נישט גײן טאַנצן, שלעפּט מען אים מיט גװאַלד אין קאָן אַרײַן און ער מוז טאַנצן, דאָס הײסט, דרײען זיך און מאַכן מיט מיט די פֿיס. אָט אַזאַ מין טאַנץ איז געגאַנגען שמואליק דער חזן בײַ אסתּרן אױף דער חתונה. װער עס האָט אים נישט געזען דעמאָלט, דער האָט גאָר קײן טרױעריקע סצענע אױף זײַן לעבן נישט געזען. אױ, איז דאָס געװען אַ ביטערער טאַנץ! שמואליקן האָט זיך נאָר געגלוסט װײנען פֿונעם ביסל בראָנפֿן, װאָס מען האָט אין אים אַרײַנגעגאָסן. ער איז געװאָרן נאָך ערגער מרה־שחורהדיק װי פֿריִער. זלאַטען האָט דאָס פֿונדעסטװעגן זײער הנאה געטאָן, װאָס שמואליק טאַנצט אױך אין קאָן גלײַך מיט איטלעכן. דערזעענדיק, װי ער מאַכט אױך מיט די פֿיס, האָט זי זיך אָפּגעשטעלט דאָ, צװישן אַלע מאַנצבילן, װאָס זײַנען געװען, מחילה, אין הױלע תּחתּונים; נאָר נישקשה, אױף אַ שׂימחה מאַכט נישט אױס, אָן אַן אומגליק. זלאַטע האָט זיך אָפּגעשטעלט צופּליעסקען און צוזינגען שױן מיט אַ הײזעריק קול, װי געװײנלעך אַ מחותּנתטע:

קוגל הײסטו,
אין אױװן שטײסטו,
און אין מױל צעגײסטו.
קוגל הײסטו,
אין אױװן שטײסטו,
און אין מױל צעגײסטו…

עס איז שװער צו װיסן, צי פֿונעם טרינקען, צי פֿון די עטלעכע „גאַלקעס“, װאָס מע האָט אים אַרײַנגעגאָסן מיט גװאַלד, צי גלאַט אַזױ פֿון זיך אַלײן, ― נאָר עס איז שמואליק דעם חזן מיט אַ מאָל אָנגעקומען אַזאַ קוראַזש אױף צו פֿרײלעך זײַן, אַז ער האָט זיך אַװעקגעזעצט מיט די מחותּנים, מיט רב קלמן שדכן אינמיטן, טרינקען משקה, אָבער גאָר אױף הפֿקר, פֿאַרבײַסנדיק בשעת־מעשׂה מיט זױערע אוגערקעס ― זײער אַ טײַערע סגולה פֿון שיכּרות. מע האָט אַזױ לאַנג געטרונקען משקה און פֿאַרביסן מיט זױערע אוגערקעס, ביז שמואליק האָט אַ קוק געטאָן אױף רב קלמנען און האָט דערזען צװײ רב קלמנס מיט אַ מאָל; רב קלמן פֿון זײַן זײַט האָט אױך געזען צװײ שמואליקס, און פֿון יעדער אײנציקער זאַך איז בײַ זײ געװאָרן צװײ זאַכן. דאָס האָט צוגעגעבן שמואליקן נאָר מער קוראַזש, און עס האָט זיך אים געגלוסט נאָר לאַכן און גענוג. עס איז אים אַלצדינג מיט אַ מאָל געװאָרן זײער לעכערלעך. ער האָט אַ קוק געטאָן אױף זלאַטען, װי זי זינגט „קוגל הײסטו, אין אױװן שטײסטו“, און האָט זיך אַזױ צעלאַכט, אַז זלאַטע האָט אױפֿגעהערט צו טאַנצן און צו זינגען. זי האָט עפּעס אַ מורקע געטאָן זיך אונטער דער נאָז, און איז אָפּגעטראָטן אױף אַ זײַט, און שמואליק האָט זיך אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט בײַם בױך און האָט זיך געקאַטשעט פֿאַר געלעכטער. אױף אים קוקנדיק, האָבן רב קלמן מיט די מחותּנים אױך געלאַכט, און עס איז באמת געװאָרן איטלעכן אַזױ פֿרײלעך אױפֿן האַרצן, אַז מע האָט זיך געביטן מיט די היטלען און מיט די יאַרמעלקעס. זלמן־בער דער שוחט האָט ערגעץ געקראָגן אַ קאַפּעליוש, דערצו האָט ער אונטערגעבונדן די קאַפּאָטע מיט אַ פּאַסיקל ביזן גאַרטל, און די באָרד (זלמן־בער האָט די גרעסטע באָרד אין מאַזעפּעװקע) האָט ער פֿאַרבונדן מיט אַ פֿאַטשײלע, און איז געגאַנגען „אַ דײַטש“, צוזינגענדיק דערבײַ:

זײַנען מיר דײַטשן,
טרינקען מיר שנאַפּסן!

און שמואליק מיט רב קלמנען מיט די מחותּנים װערן צעגאַנגען פֿאַר געלעכטער. ביז עס נעמט אָן אלחנן דעם שמשׂ אױך אַ חשק צו באַװײַזן זײַנע שטיק, פֿאַרקאַטשעט ער די פּאות אונטער די אױערן, בלאָזט אָן די באַקן און, גלאַנצנדיק מיט די אױגן, גײט ער „אַ פֿאָניע“, צוזינגענדיק אַ רוסיש לידל מיטן נוסח פֿון „היום תּאַמצנו“. און אױך שמשון יענקל דער טאַבאַטשניק קערט איבער די װיִעס פֿון די אױגן אַרױף, זינגט ער אַ בעטלער:

„אָי, ביװ סאַבי סװיאַטעײ לאַזאַרой був собі святой лазарь: אױ, ס'איז געװען דער געבענטשטער לאַזאַרוס“…

און רב קלמן שדכן קאָן זיך אױך נישט אײַנהאַלטן און באַװײַזט זײַנע קאָמעדיאַנטסקע שטיק: ער טוט אָן אַ קלײדל און פֿאַרשטעלט זיך פֿאַר אַ קימפּעטאָרין און באַװײַזט זײַנע אָנשטעלן… הכּלל, מען איז זיך משׂמח בײַ זלאַטעס טאָכטער אױף דער חתונה, און שמואליק הערט גאָרנישט אױף צו לאַכן, גיסנדיק אײן גאַלקע נאָך דער אַנדערער. פּלוצעם װערט זלמן־בער דער שוחט פֿון אַ דײַטש גאָר אַ חזן, און שמואליק מיטן איבעריקן עולם װערן בײַ אים משוררים; זלמן־בער טוט אָן אַ װײַסע שאַל פֿאַר אַ טלית און שטעלט זיך אַװעק בײַ דער װאַנט זינגען מיטן טרױעריקן ניגון פֿון נעילה אױף אַ קול:

דו אַלטער,
דו קאַלטער,
אַז דו װײסט נישט,
און דו קאָנסט נישט,
און טױגסט נישט, ―
הײַנט װאָס־זשע נעמסטו זיך אונטער?

און שמואליק, שמשון־יאַנקל, רב קלמן און אלחנן דער שמשׂ האַלטן אים אונטער, װי די משוררים, מאַכנדיק מיט בײדע הענט, און שרײַען מיט מוראדיקע קולות און מיטן נוסח פֿון נעילה:

אױ, אױ, אױ, אױ, אױ!
אַי ― אַי!

און דער גאַנצער עולם קװעלט, װערט צעשמאָלצן פֿאַר געלעכטער.

יאָסעלע סאָלאָװײ שטײט און באַטראַכט די דאָזיקע סצענע, זוכנדיק עמעצן מיט די אױגן. די, װאָס יאָסעלע האָט געװאָלט זען, זײַנען שױן נישט געװען… דער עולם איז געװען אַזױ פֿאַרקלאַפּט, אַז קײנער האָט נישט באַמערקט יאָסעלען, װי ער שטײט זיך אַזױ אין אַ װינקעלע, אָנגעשפּאַרט בײַ דער װאַנט, באַטראַכטנדיק יעדן באַזונדער. יאָסעלע האָט דערפֿילט, װי עס קלאַפּן אים די שלײפֿן אין קאָפּ, עס ברענט אים דאָס פּנים; די גאַנצע שטוב דרײט זיך אים, װי אַ ראָד; אין די אױגן שעמערירט און פֿינקלט אים, װי אַ רעגן פֿון קלײנע גאָלדענע טראָפּן, און ער פֿילט, װי שאַרפֿע קאַצענע נעגל שטעכן זיך אים אַרײַן טיף אין גאָרגל און דושען אים, און װאַרגן אים. יאָסעלע כאַפּט זיך אָן בײַם האַלדז און לױפֿט אַרױס אינדרױסן. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

די נאַכט האָט אָנגעהױבן װאָס װײַטער פֿינצטערער צו װערן. קלײנע שװאַרצע װאָלקנס האָבן אָנגעהױבן זיך אָנצורוקן אױפֿן הימל, אַרײַנשלינגענדיק אין זיך די לבֿנה און װידער אַרױסשפּײַענדיק זי. אַ קיל אלול־װינטל האָט אונטערגעבלאָזן. אַ טרױעריק הודיען, אַ װײנענדיק פֿײַפֿן האָט זיך געלאָזט הערן, װי אין רעכטן אָסיען, און עס איז שױן געװען גאַנץ קיל. נאָר יאָסעלען איז געװען װאַרעם, אַזױ װאַרעם, אַז ער האָט זיך געװישט מיט די פּאָלעס דעם שװײס פֿונעם פּנים און ער האָט געפֿילט, אַז עס ברענט אױף אים דאָס לײַב. אין אײן אָטעם איז ער געלאָפֿן פֿון דער חתונה, ער זאָל נישט הערן דאָס שפּילן פֿון די כּלי־זמר, דאָס טאַנצן מיטן זינגען, װאָס האָט אַרײַנגעגאָסן גיפֿט אין זײַן האַרצן אַרײַן, און געברענט און געבראָטן, װי מיט אַ העליש פֿײַער. יאָסעלע איז געלאָפֿן, און אים האָט נאָכגעיאָגט דער װײנענדיקער ניגון פֿון נעילה, מיט די פֿרײלעכע װערטער, װאָס האָבן זיך געלאָזט הערן פֿון דאָרטן. יאָסעלע האָט זיך פֿאַרשטעלט די אױערן, ער זאָל נישט הערן דאָס זינגען, און איז געלאָפֿן פֿון דאָרטן, װי אַ משוגענער, גאָר אַלײן נישט װיסנדיק װוּהין ער לױפֿט.

קאַפּיטל 31.
שמואליק זאָגט שבֿע־ברכות מיט זײער אַ װײנענדיקער שטימע

אױסגעשלײערט, װי געװײנלעך אַ מחותּנתטע, איז זלאַטע געװען אױף מאָרגן צום שלײער־װאַרמעס. אַרום איר האָבן זיך אַרומגעדרײט אירע שװעסטער, ברײַנע און יענטל, און נאָך װײַבער מחותּנתטעס, אױך אױסגעשלײערט און אָנגעטאָן יום־טובֿדיק. פֿון די מאַנצבילן איז נאָך נישט געװען קײנער: די מחותּנים זײַנען אַװעקגעגאַנגען אין שול אַרײַן דאַװענען מיטן אַנדערן מנין, און די פֿרעמדע, די גערופֿענע, הײסט דאָס, האָבן זיך נישט געכאַפּט צו קומען אױפֿן שלײער־װאַרמעס, אַרױסגײענדיק דערװײַל אין מאַרק אַרײַן, טאָמער װעט מען עפּעס כאַפּן, טאָמער װעט גאָט צושיקן עפּעס אַ פֿאַרדינסטל. דער שמשׂ מיט דער שמשׂטע, נישקשה, מעגן קומען נאָך אַ מאָל רופֿן. נאָר די הײמישע װײַבער זײַנען געקומען העלפֿן גרײטן צום טיש, אָנשנײַדן לעקעך און גלאַט אַזױ משׂמח זײַן די כּלה. און מחמת עס איז דאָך דאָ דער הײמישער עולם אַלײן, באַדאַרף מען נעמען צו שטיקלעך לעקעך און טרינקען צו דער מחותּנתטע לחײם. די סאַרװערינס נעמען לעקעך און װינטשן זלאַטען מיטן גאַנצן האַרצן:

― לאָז גאָט געבן, זלאַטעניו, איר זאָלט האָבן גרױס נחת אין אײַער טאָכטער, קײנמאָל פֿון קײן צער נישט װיסן, זי זאָל זיך מיט אים עלטערן אין עושר און אין כּבֿוד, און אם־ירצה־השם, איבעראַיאָר, אױפֿן ברית, זאָלט איר אונדז נישט פֿאַרגעסן, זלאַטעניו, מיר זײַנען, נישקשה, גוט אױפֿן פּאָטשאַטאָק: דאָרט, װוּ מיר זײַנען אױף אַ חתונה, איז תּמיד אױף איבעראַיאָר אַ ברית; ס'איז אַזאַ האַנט בײַ אונדז, אַ געבענטשטע האַנט…

― אָמן, הלװאַי! ― האָט זײ זלאַטע געענטפֿערט מיט אַ פֿרומער מינע.

ברײַנע האָט אַ קוק געטאָן אױף יענטלען, יענטל אױף ברײַנען, און זלאַטע אױף זײ בײדע. די דרײַ שװעסטער האָבן צװישן זיך גערעדט מיטן קוק מער װי אַנדערע מיטן מױל. מע האָט זיך, נישקשה, גוט פֿאַרשטאַנען אײנס דעם אַנדערע….

שפּעטער האָבן זיך אָנגעהױבן צונױפֿקלײַבן די בעלי־בתּים און זעצן זיך אַרום טיש, נעמען צו ביסלעך בראָנפֿן און טרינקען לחײם מיטן חתן, מיט זלאַטען און מיט די איבעריקע מחותּנים און מחותּנתטעס. אַלטערס פּנים האָט געלױכטן און אַרױסגעשײַנט פֿון אונטער דעם נײַעם סאַמעטענעם קאַרטוזל. ער האָט אױסגעזען װי יונגער מיט עטלעכע יאָר, גאָר בחורדיק… נישט אַזױ איז אָבער געװען די כּלה. אױסגעשלײערט און אָנגעטאָן, װי אַ שײנע פּאַני, האָט אסתּר אױסגעזען עפּעס נישט אַזױ פֿרײלעך. איר פּנים איז געװען שױן צו װײַס, אַ ביסל געלבלעך, און קײן אײנציקן טראָפּן בלוט האָט מען אין איר נישט אַרױסגעזען. אירע שװאַרצע אױגן אונטער די לאַנגע ברעמען זײַנען אַצינד געװען אָן אַ שום פֿײַער, אָן אַ שום גלאַנץ, און זײ זײַנען בײַ איר גרעסער געװאָרן. די באַקן זײַנען איר אַ ביסל אײַנגעפֿאַלן. דער נײַער שלײער אױפֿן קאָפּ איז בײַ איר געװען פֿאַרפּוצט מיט פּערל און דימענטן און האָט אױסגעזען אױף איר װי אַ קרױן, און אין איר טײַער זײַדן קלײד, מיט סאַמעט און מיט שמוק אַרומגעפּוצט און באַהאָנגען מיט צירונג פֿון אױבן ביז אַראָפּ, ― האָט אסתּר אױסגעזען אין דער מינוט װי אַ פּרינצעסין, אַ בת־מלכּה. די לעבעדיקע, די פֿרײלעכע אסתּר איז מיט אַ מאָל געװאָרן אַזױ סטאַטעטשנע, אַזױ געלאַסן, אַזױ שטיל און ערנסט. „טאַקע נאָר װי אַ כּלה ” ― האָבן זיך געטראַכט די װײַבער, שפּיגלענדיק זיך אין איר שײן, ליכטיק פּנים.

― װאָס פֿאַר אַ שײנע פּאַני דאָס איז, קײן בײז אױג זאָל איר נישט שאַטן! ― האָבן די װײַבער צװישן זיך געשמועסט, אָנװײַזנדיק אױף דער כּלה. ― זי איז קלאָר, װי געפֿאַלענער שנײ. אַ צירונג אַזעלכעס אין שטוב צו האָבן. זאָגט שױן איר אַלײן, פֿרומע־שׂרהניו, זאָלט איר מיר געזונט זײַן!

פֿרומע־שׂרהניו איז בפֿירוש מסכּים, אַז ס'איז טאַקע נאָר אַ צירונג אַזעלכעס אין שטוב צו האָבן, װאָס שמועסט מען דאָ? און דער עולם דערװײַל הײבט זיך אָן צו װאַשן, איבערגעבנדיק אײנס דעם אַנדערן די גרױסע קופּערנע קװאָרט מיט אױערן און איבערנעמענדיק אײנס בײַ דעם אַנדערן דעם נאַסן שװאַרצן האַנטעך. פּלוצעם קומט אַרײַן שמואליק דער חזן אין שטוב אַרײַן.

― ברוך־הבא, רב שמואליק! ― זאָגט זלאַטע גאַנץ פֿרײַנטלעך. ― װאָס עפּעס אַזױ שפּעט? גײט װאַשט זיך, זײַט מוחל, און זעצט זיך צום טיש. איר האָט זיך גאָר פֿאַרגעסן, אַ פּנים, אַז מע באַדאַרף אײַך האָבן צו שבֿע ברכות? װוּ איז די חזנטע אײַערע, רב שמואליק? עפּעס זײַט איר מיר הײַנט זײער צעפֿלאָכטן. װאָס איז די מעשׂה?

― איך האָב אַ גאַסט, ― מאַכט שמואליק מיט אַ זױערער מינע, ― אַ גאַסט האָב איך, מײַן זון איז געקומען צו פֿאָרן.

― יאָסעלע? ― האָבן אַלע מיט אַ מאָל אױסגעשריגן. ― יאָסעלע איז דאָ? גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט! װוּ־זשע איז ער?

― װאָס איז שײך װוּ? אין דער הײם איז ער. ― ענטפֿערט שמואליק, שטײענדיק אױף אײן אָרט. ― ער האָט עפּעס קײן כּוח נישט. געקומען צו פֿאָרן איז ער נאָר נעכטן בײַנאַכט, נאָר אַהײם איז ער געקומען ערשט פֿאַרטאָג, דאָס הײסט, מיטן טאָג גלײַך שױן. ער האָט, אַ פּנים, געכאַפּט אַ פֿאַרקילונג, מחמת ער קלאָגט זיך אַלץ, אַז דער קאָפּ טוט אים װײ. אַצינד ליגט ער אין אײן העליש פֿײַער, פֿאָכט מיט דער נשמה. מיר האָבן אים שױן געלײגט קאַלט װאַסער, געריבן די שלײפֿן ― עס העלפֿט נישט.

― שװיצן! ― האָבן זיך אָפּגערופֿן עטלעכע מיט אַ מאָל. ― די בעסטע רפֿואה איז אָפּשװיצן. זיצט, רב שמואליק, װאָס זענט איר אַזױ צעטראָגן? עס מאַכט זיך, אַ מענטש כאַפּט אַ װינטל. ער װעט, אם־ירצה־השם, זײַן געזונט.

שמואליק שטעלט זיך אַװעק מיט זלאַטען און דערצײלט איר עפּעס. זלאַטע קוקט אױף אסתּרן און שאָקלט מיטן קאָפּ. און אסתּר האָט זיך באַדאַרפֿט אָננעמען מיט אַלע כּוחות, זי זאָל נישט אַרונטערפֿאַלן אונטערן טיש, דערהערנדיק, אַז יאָסעלע איז דאָ. זי איז געװען שטאַרקער פֿון אײַזן, אַז זי האָט זיך געקאָנט אײַנהאַלטן און נישט אַרױסלױפֿן פֿונעם טיש מיט אַ גװאַלד: „ס'טײַטש, יאָסעלע?!', זי האָט נאָר אַ פֿרעג געטאָן בײַ שמואליקן, און בשעת־מעשׂה האָבן זיך אירע אױגן אָנגעצונדן מיט זײער שטענדיק פֿײַערל:

― אַלײן איז ער געקומען?

― אַלײן, ― האָט שמואליק געענטפֿערט, אַלץ שטײענדיק, װי אַ דערהרגעטער, נעבן זלאַטען, נישט װיסנדיק װאָס צו טאָן.

װי אַן אָפּגעבריטע פֿון אַ דונער, האָט זיך אסתּר אױפֿגעכאַפּט פֿונעם אָרט און האָט זיך אָבער באַלד צוריק אַװעקגעזעצט. עס האָט זי אַ טראָג געטאָן אין דער לופֿטן און באַלד צוריק אָפּגעלאָזט, און זי איז געבליבן זיצן אױף איר אָרט אױבנאָן טױט װי די לײם, גלײַך װי עס װאָלטן איר אין דער צײַט אָפּגעשטאָרבן אַלע חושים. אסתּר האָט אין דער אײנער מינוט איבערגעלעבט אַ סך מער, װי מע לעבט איבער אַ מאָל אין אַ גאַנץ יאָר. אַ שלעכטע מחשבֿה איז איר דורכגעלאָפֿן אין קאָפּ אױף אַ רגע : זי איז גרײט געװען זיך אױפֿכאַפּן, איבערלאָזן דאָ דעם עולם, מיט דער חתונה, מיט אַלצדינג אַרום־און־אַרום, און אַרײַנלױפֿן צום חזן אין שטוב אַרײַן אַ קוק טאָן אױף יאָסעלען. עס האָט זי געצױגן אַהין, װי מיט צװאַנגען, געשלעפּט, געריסן, אַהין, אַהין!… די דאָזיקע מחשבֿה האָט אָבער געדױערט נאָר אַ רגע, נישט מער. זי האָט זיך באַלד צוריק באַטראַכט: זי איז דאָך אַ כּלה, אַ װײַבל, אַן אשת־איש!… די מלחמה, װאָס אסתּר איז אױסגעשטאַנען אין דער מינוט, איז געװען איבער אַלע מאָסן; עס האָבן זיך אין איר געשלאָגן צװײ דעות, צװײ כּוחות: פֿון אײן זײַט דער שׂטן־מקטרג שטײט און רעדט איר אײַן: „נאַרישע אסתּר! װאָס הערסטו זײ? יאָסעלע איז געקומען צו פֿאָרן, ליגט קראַנק. ער קוקט אַװדאי אַרױס אױף דיר, און דו זיצסט דאָ, ― צוליב װעמען? אָט פֿאָלג מיר, אסתּר; ביסט יונג, ביסט שײן, דאַרפֿסט לעבן, לעבן דאַרפֿסטו, לעבן!!''… און פֿון דער אַנדערער זײַט הערט זי אַנדערע װערטער: „אַ ייִדישע טאָכטער? רב אַבֿרהמל סלאַװיטערס אַן אײניקל? ליבע? אַ כּלה? הרי־אַתּ־מקודשת, פֿאַרבונדן, פֿאַרקניפּט, אַן אשת־איש!!''… און יענער, דער שׂטן־מקטרג, טוט זיך זײַנס: „װער איז שולדיק? מע האָט דיר פֿאַרבונדן, געבונדן, געפּענטעט. נאַרישקײטן! ביסט אַ מענטש, דאַרפֿסט לעבן! פֿאָלג מיך, אסתּר!“…

און אסתּר זיצט בײַם טיש סטאַטעטשנע, װי געװײנלעך אַ כּלה צום שלײער־װאַרמעס; נאָר בלײך איז זי מוראדיק, טױט װי די װאַנט, אָן אַ טראָפּן בלוט, און שײַנט אַרױס פֿונעם שלײער, און די צירונג אױף איר לײַכט און פֿינקלט און גיט איר צו פֿיל חן. און די װײַבער שפּיגלען זיך אין איר, קװעלן אָן, קלײַבן תּענוג פֿון דער שײנער, ליכטיקער, חנעװדיקער כּלה.

טרױעריק, װײנענדיק איז געװען דאָס קול פֿון שמואליק דעם חזנס „שבֿע־ברכות“, און עס האָט זיך אסתּרן געדאַכט, אַז דאָס קול זײַנס גײט פֿון אונטער דער ערד, פֿון יענער װעלט. דאָס זײַנען געװען ביטערע שבֿע־ברכות. האַלטנדיק דעם כּוס אין אײן האַנט, מיט דער אַנדערער האַנט האַלטנדיק זיך בײַם גאָרגל, װי דער שטײגער איז בײַ די אַלטמאָדישע חזנים, און פֿאַרװאַרפֿנדיק דעם קאָפּ אַרױף, מיט צוגעמאַכטע אױגן, האָט זיך שמואליק געציקלט, פֿאַרגאַנגען אױף זײַן אַלטער אָנגעשפּאָלטענער שטימע, מיט אַ װײנענדיק קול, אױסלאָזנדיק דעם „משׂמח חתן עם הכּלה“ אַזױ טרױעריק, אַז עס האָט צענומען דעם עולם. איטלעכער איז געבליבן זיצן פֿון דער שׂימחה פֿאַרזאָרגט, פֿאַרװאָגלט און באַטריבט, אַלײן נישט װיסנדיק די סיבה פֿאַרװאָס… אַזױ װערן ייִדן פֿאַרזאָרגט אױפֿן אָרט פֿון פֿרײלעך זײַן, משׂמח זײַן דעם חתן מיט דער כּלה, ― רבונו־של־עולם! װאָס ליגט דאָס אַזעלכעס אינעם ייִדישן זינגען מיטן ייִדישן שפּילן, װאָס תּמיד רופֿט דאָס אַרױס נאָר טרױעריקע מחשבֿות!?… און די װײַבער, שטײענדיק בײַ דער זײַט און ענטפֿערנדיק „ברוך הוא ובֿרוך שמו, אָמן“, האָבן געלאָזט אַ טרער, קוקנדיק אױף זלאַטען, װי זי װײנט און קלאָגט. עס איז קײנעם קײן חידוש נישט, װאָס זלאַטע װײנט: אַלע װײסן, נישקשה, דעם טעם פֿון חתונה מאַכן אַ קינד…

― פֿונדעסטװעגן, ― זאָגן די װײַבער און רײדן זיך אַלײן אױס דאָס האַרץ ― לאָז גאָט געבן, מע זאָל חתונה מאַכן קינדער און דערלעבן גײן אײנס צום אַנדערן אױף שׂימחות!

― אָמן, הלװאַי! אָמן, הלװאַי! די װײַבער שטײען אױף, געזעגענען זיך אָפּ מיט דער מחותּנתטע, קושן זיך מיט דער כּלה, צוּװינטשעװענדיק איר, זי זאָל דערלעבן בײַ אירע קינדער אױף שׂימחות, און אסתּר קוקט אױף זײ װי פֿאַרװוּנדערט; איר קאָפּ און איך האַרץ זײַנען װײַט פֿון דאַנען; זי װאָלט גערן דערלעבן, אַלע זאָלן זיך צעגײן, זי זאָל בלײַבן אַלײן און קאָנען זיך רעכט אױסװײנען כאָטש, און דאָ די װײַבער קריכן קושן זיך און װינטשעװען איר צו אַלדאָס גוטס.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

גאָט האָט געהאָלפֿן, דער פֿרעמדער עולם איז זיך שױן אַ ביסל צעגאַנגען, און אסתּר האָט געקאָנט אַרײַנגײן צו זיך אין אַלקער אַרײַן און זיך אָפּרוען פֿונעם טומל, װאָס זי האָט איבערגעלעבט אין דעם דאָזיקן טאָג. בײַ זלאַטען אין שטוב זײַנען געבליבן נאָר די הײמישע לײַט, די מחותּנים און אױך רב קלמן שדכן. װי געװײנלעך, נאָך אַ חתונה, איז אין שטוב געװען אַ שטיקל מישמאַש מיט אַ גערודער: אױפֿן לאַנגן טיש זײַנען געשטאַנען לײדיקע פֿלעשלעך, איבערגעקערטע גלעזלעך, שטיקלעך קױלעטש, אָפּגעלעקטע בײנדלעך, און עטלעכע בענק זײַנען געלעגן מיט די פֿיסלעך אַרױף. אַ צװײ־דרײַ אָרעמע לײט, װאָס האָבן פֿאַרשפּעטיקט צום שלײער־װאַרמעס, האָבן געהאַלטן בײַם אױסלעקן די טעלער, רוקנדיק אין בוזעם אַרײַן די איבערגעבליבענע שטיקלעך קױלעטש, און די שמשׂים, װאָס האָבן שױן צום סוף געכאַפּט אַן איבעריקע כּוסע, זײַנען געשטאַנען און האָבן זיך געטײלט מיט זײער רח″ש. װאָס איז זײ געפֿאַלן אין זײערע בידנע טעלערלעך פֿון די חתונה־לײַט, נישט קוקנדיק דערױף, װאָס זלאַטע, ברײַנע און יענטל האָבן זײ אונטערגעטריבן, זײ זאָלן שױן גײן געזונטערהײט, שױן צײַט אױפֿראַמען, מאַכן אַ שטיקל לאַד. מער פֿון אַלע איז געװען פֿאַרטאַרעראַמט זלאַטע, װי געװײנלעך אַ מחותּנתטע; דאָס זײַדענע טיכל איז איר געװען פֿאַרבונדן מיט בײדע עקן אַרונטער, דאָס פּנים האָט איר געפֿלאַמט און דאָס קול איז איר געװאָרן אַזױ הײזעריק, אַז מע האָט קױם געהערט פֿון איר אַ װאָרט. פֿונדעסטװעגן האָט זי נישט גערוט, אַלץ אַרומגעפּאַדקעװעט אַרום איטלעכן באַזונדער, געפּאַראַדקעװעט, געזעגנט זיך מיט איטלעכן מיט די אױגן, נישט מיטן מױל, מחמת קײן װערטער האָט מען פֿון איר נישט געקאָנט הערן. באַטראַכטנדיק דעמאָלט זלאַטען, האָט מען געקאָנט מײנען, אַז זי האָט איבערגעקערט בערג און אָפּגעטאָן מי־יודע װאָס פֿאַר אַ גליקלעכן עסק. גאָט װײס, אױב זלאַטע האָט זיך אַלײן אָפּגעגעבן דין־וחשבון, װאָס זי האָט דאָ אױפֿגעטאָן מיט איר טאָכטער, מיט איר אײנציקער, טײַערער און געטרײַער טאָכטער, פֿאַר װעמען זי האָט זי אַװעקגעגעבן, פֿאַרבונדן, פֿאַרקױפֿט אױף אײביק! װוּ האָט דען זלאַטע צײַט געהאַט צו באַקלערן אַקוראַט, אַז אָט האָט מען געשמועסט מכּוח אַ שידוך, אָט איז געװען קנס־מאָל און אָט די חתונה ― אַ קלײניקײט עפּעס אַ חתונה פּראַװען?! זלאַטע בתיה דער הורטאָװניצעס װעט נישט מאַכן קײן חתונה װי עפּעס אַבי װער; מע קומט נישט אַרױס, ברוך־השם, נישט פֿון קײן שנײַדערס און נישט פֿון קײן שוסטערס. און אַז גאָט האָט זי געשטראָפֿט און זי איז געבליבן אַן אַלמנה, און אַן אָרעמע דערצו, איז זי דאָך פֿאָרט עפּעס רב אַבֿרהמל סלאַװיטערס אַ שנור, הײַנט װי געשיקט זיך עס, אַז איר בת־יחידה זאָל חתונה זאָל נישט זײַן קײן עולם מענטשן אַרום טיש, אַזױ אַז די גאַנצע שטאָט זאָל טאַקע נאָכדעם רײדן פֿון דער חתונה? ― „רבונו־של־עולם! ― קלערט זיך זלאַטע. ― איך זאָל דערלעבן בײַ מײַנע קלענערע קינדער נישט קײן ערגערע חתונה“…

און דאָרט, צװישן די מחותּנים, איז אַ שטאַרקער שמועס, עפּעס אַ לאָדעניש, אַ פֿאַרלאָזעניש: רב קלמן שדכן האָט טענות צום חתן, צו אַלטערן; רב קלמן רעדט מיט אַלע כּלים, צוהאַלטנדיק מיט אײן האַנט משה־אַבֿרהם דעם זאַליאַזניק בײַ דער באָרד און מיט דער אַנדערער פֿאַרשטעלנדיק אַלטערן דאָס מױל, ער זאָל נישט רײדן. אַלטער שװיצט, װיל עפּעס זאָגן, און רב קלמן לאָזט אים נישט. „לאָזט זיך דינען, לאָזט זיך!“ ― שרײַט ער. „אָט קאָנטשע איך אָט, און נאָכדעם װעט איר אײַך רײדן װעט איר!“ משה־אַבֿרהם און בײניש (בײדע שװאָגערס) און אױך אַ פּאָר מחותּנים פֿון חתנס צד לײגן זיך אַרײַן, װילן געפֿינען אַ מיטל אױף אױסצוגלײַכן בײדע צדדים, נאָר ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן: אַלטער איז האַרט װי שטאָל, לאָזט זיך נישט בײגן אױף קײן פֿאַל, כאָטש שנײַד אים, כאָטש בראָק אים! „נו, זאָגט שױן איר אַלײן, רב שמואליק, איז דאָס יושר איז דאָס, אַז מע זאָל אַזױ אָביזשײַען אַ שדכן זאָל מען, האַ?“ שמואליק דעם חזן, װאָס זיצט בײַ דער זײַט באַטריבט, טרױעריק, װיל אַװדאי מיט אַלע מעגלעכקײטן צוהעלפֿן רב קלמנען, מהיכא־תּיתי, אַ טובֿה טאָן אַ ייִדן; נאָר רב קלמן אַלײן פֿאַלט אים אַרײַן אין די רײד און לאָזט אים מער נישט אַרױסרײדן װי דאָס געװײנלעכע װאָרט זײַנס „װאָס איז שײך?“ און שלאָגט אים איבער אינמיטן: „אָט דאָס איז דאָך טאַקע אינגאַנצן דער פֿאַרדראָס אָט דאָס, ― טענהט נעבעך רב קלמן, ― איר פֿאַרשטײט אַן עסק פֿאַרשטײט איר? מע שמועסט אָפּ בפֿירוש שמועסט מען לכתּחילה, װי זאָגט ער, ס'זאָל זײַן װי געװוּנטשן, צום סוף נאַ דיר אַ האַרצװײטיק נאַ דיר, מע זאָל גאָר דאַרפֿן רײדן מכּוח רח″ש זאָל מען, ובפֿרט ― ע, רב אַלטער, לאָזט־זשע זיך דינען, רב אַלטער!“…

― שױן צײַט מנחה דאַװענען! ― זאָגט משה־אַבֿרהם, אַ קוק טוענדיק אין דרױסן אַרױס, װוּ די זון האַלט בײַ זעצן זיך, און געבנדיק אַ שמיר מיטן האַנט איבערן פֿענצטער. דער גאַנצער עולם שטײט אױף, מע גאַרטלט זיך אַרום די קאַפּאָטעס מיט פֿאַטשײלעס און מע צײלט, צי ס'איז דאָ אַ מנין אױף צו מאַכן אַ קדושה. דער חתן, שמואליק דער חזן, בײדע שװאָגערס משה־אַבֿרהם און בײניש, די דרײַ מחותּנים פֿון חתנס צד, אַלטערס קרובֿים, רב קלמן שדכן און בײדע שמשׂים ― אַקוראַט אַ מנין! מע װאַשט די הענט, מע זאָגט אָפּ קטורת, אַשרי, און שמואליק שטעלט זיך אַװעק מיטן פּנים צו דער װאַנט און הײבט אָן אױף זײן פֿאַרדומפּענער צעבראָכענער שטימע די שמונה־עשׂרה, און די װײַבער, זלאַטע, ברײַנע און יענטל, הערן דערװײַל אַ קדושה, גלײַך װי געפֿונען… אױך אסתּר, דערהערנדיק פֿון איר חדר שמואליקס טרױעריק קול, גײט־צו צו דער טיר, שטעקט אַרױס דעם קאָפּ און דערזעט, װי די ייִדן און די װײַבער שפּרינגען „קדוש, קדוש, קדוש“ ― בלײַבט זי שטײן, נישט װיסנדיק װאָס צו טאָן: עפּעס איז זי שױן, דאַכט זיך, אױך אַ ייִדענע גלײַך מיט אַלע. אױף איר איז דאָך שױן אױך חל… ברײַנע װינקט צו איר פֿון דער װײַטנס, באַװײַזנדיק איר מיט די פֿינגער אױפֿן שטערן. אסתּר פֿאַרשטײט נישט, װאָס יענע װיל, און װערט רױט. נאָך דער קדושה גײט צו איר צו די מומע ברײַנע און װײַזט איר אָן אױף די האָר ― עס זעט זיך אַרױס בײַ איר אַ האָר פֿון אונטערן טיכל… אסתּר האָט אַראָפּגעװאָרפֿן דעם שלײער מיט דער גאַנצער צירונג, אָנגעטאָן אַ זײַדן טיכל אױפֿן קאָפּ און אַן אַנדער קלײדל אױף זיך ― און אסתּר דאָס מײדל איז געװאָרן אסתּר דאָס װײַבל… זי איז נאָר עפּעס װי קלענער געװאָרן און זיך איבערגעביטן גאָר אינגאַנצן. אױף איר שײן ליכטיק פּנים האָט זיך מיט אַ מאָל אָנגערוקט אַ כמאַרע, און זי האָט אױסגעזען פֿון אונטערן טיכל עלטער מיט עטלעכע יאָר; נאָר אירע גלאַנצנדיקע אױגן האָבן אַרױסגעלױכטן פֿון דער פֿינצטער, װי צװײ ליכטיקע שטערן אױפֿן הימל, און זי האָט אין דער מינוט אױסגעזען נאָך חנעװדיקער װי פֿריִער.

― אױב דו װילסט, ― האָט צו איר זלאַטע אַ זאָג געטאָן אױף איר הײזעריקער שטימע, ― אױב דו האָסט צײַט, קום אַרײַן צו דער חזנטע מבֿקר־חולה זײן יאָסעלען.

פֿון אַ האַרמאַט װען מע זאָל אױסשיסן, װאָלט זיך אסתּר נישט באַדאַרפֿט אַזױ איבערשרעקן, װי זי האָט זיך דערשראָקן פֿון די דאָזיקע עטלעכע װערטער. ערשט מיט אײן מינוט פֿריִער האָט זי װעגן דעם גענוג געטראַכט, װיִאַזױ געפֿינט מען זיך אַן אױסרײד אױף אַרײַנצוקומען צו דער חזנטע, אַ קוק טאָן אױף יאָסעלען? און דאָ קומט פּלוצעם די מאַמע מיט אַזאַ גדולה! נאָר אסתּרס פּנים האָט נישט אַרױסבאַװיזן, װי דאָס האַרץ קלאַפּט און צאַפּלט בײַ איר אין דער ברוסט, טאַקע נאָר אױף אַרױסצושפּרינגען. זי האָט געענטפֿערט דער מאַמען גאַנץ רויִק און שטיל: „נו, קום, אױב דו װילסט“… און אין האַרצן האָט זי געװאָלט אַרױפֿפֿאַלן דער מאַמען אױפֿן האַלדז און אױסקושן איר אַלע גלידער. „מאַמעניו, האַרצעניו, טײַערע, טײַערע מאַמע!“ ― אַזױ האָט זיך געטראַכט אסתּר און איז פּאַװאָלינקע דורכגעגאַנגען מיט אַלע װײַבער איבער דער „זאַל”, װוּ די מאַנצבילן זײַנען געשטאַנען מיטן פּנים צו דער װאַנט שמונה־עשׂרה און געשאָקלט זיך אױף אַלערלײ אופֿנים. „מאַמעניו, ליובעניו!“ ― האָט זיך אסתּר געטראַכט אין האַרצן און איז געגאַנגען פּאַמעלעך, פֿילנדיק, װי עס טראָגט זי אין דער לופֿטן.

בײַ שמואליק דעם חזן אין שטוב איז געװען שױן שטאָק־פֿינצטער, צװישן טאָג און נאַכט. קײן ליכט האָט מען נאָך נישט אָנגעצונדן. אין אַ װינקל, אױף אַ בעטל, אונטערגעבעט און איבערגעדעקט מיט אַ סך קישנס, איז געלעגן יאָסעלע סאָלאָװײ, און נעבן אים אױף אַ בענקל איז געזעסן די חזנטע.

― שששאַ, ער שלאָפֿט! ― האָט די חזנטע געזאָגט, בשעת די װײַבער זײַנען מיט גערעדערײַ אַרײַנגעקומען צו איר אין שטוב אַרײַן.

― נײן, איך שלאָף נישט! ― האָט געזאָגט יאָסעלע און האָט זיך אױפֿגעזעצט אױפֿן בעטל, גלײַך װי דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט, אַז דאָ נישט װײַט שטײט אסתּר.

― װאָס מאַכסטו גוטס? ― האָבן צו אים אַלע דרײַ װײַבער מיט אַ מאָל געזאָגט מיט אַ ניגון, באַטראַכטנדיק אים פֿון דער װײַטנס.

― מיר איז נישט באַשערט, אַ פּנים, ― האָט זיך אָנגערופֿן די חזנטע צו זלאַטען, ― זײַן בײַ אײַער אסתּרן אױפֿן שלײער־װאַרמעס. גײ רעכט זיך אױף אַזאַ שלאַק, נאַ דיר גאָר אַזעלכעס, טאָמער איז קאַרג! קומט אַזאַ גאַסט, װערט ער דיר גאָר פֿאַרשלאַפֿט אינמיטן דרינען! זיצט, זלאַטעניו! ברײַנע־סערצע, יענטל־קרױן, זיצט, זעצט זיך, זיצט! זיץ, אסתּרל, װאָס שטײסטו?

די װײַבער האָבן פֿריִער אַ ביסל באַטראַכט יאָסעלען פֿון דער װײַטנס, צוגעשאָקלט מיטן קאָפּ, געגעבן איטלעכע באַזונדער אַן אַנדער מין רפֿואה, װאָס איז באמת אַ טײַערע סגולה צו קאָפּװײטיק, צו ברעכעניש, צו שטעכעניש און צו אַלדאָס בײז, און נאָכדעם האָט מען זיך אַװעקגעזעצט בײַם פֿענצטער אױף דער באַנק, און ס'איז גיך פֿאַרבונדן געװאָרן צװישן די װײַבער אַ װאַרעמער שמועס, געװײנלעך, װעגן דער חתונה, װעגן דער חופּה־װעטשערע, װעגן דעם שלײער־װאַרמעס, װעגן דעם דרשה־געשאַנק, װאָס איז געפֿאַלן פֿון חתנס צד און פֿון כּלהס צד. און כאָטש זלאַטע איז געװען הײזעריק, װי די װאַנט, נאָר גערעדט האָט זי מיט פֿײַער, דאָס איבעריקע דערמאַכט מיט די הענט, געבראָכן זיך די פֿינגער אױף דעם, װאָס פֿרומע־שׂרה ― מאָלט אײַך פֿרומע־שׂרה! איר קענט פֿרומע־שׂרהן? ― איז פֿרומע־שׂרה אַ בעלנטע געװען צו זאָגן, אַז בײַ איר קלענערער טאָכטער אױף דער חתונה איז געװען צװײ מאָל אַזױ פֿיל עולם, און דרשה־געשאַנק, זאָגט זי, איז געפֿאַלן גאָר תּרפּ″ט689 אַלפֿים! נו, פֿרעג איך אײַך, װיִאַזױ האַלט מען דאָס אױס?

― װאָס טױג אײַך, זלאַטעניו, פֿרומע־שׂרהס רײד? איך װעל אײַך בעסער דערצײלן, װאָס ציפּע־רײזל דערצײלט פֿון איר מיזינקע הײַנט; רבונו־של־עולם, װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא, טאַטעניו!…

װאָס װײַטער װערט דער שמועס צװישן די פֿיר װײַבער אַלץ מער אינטערעסאַנט און אַלץ הײסער, אַזױ לאַנג, ביז מע פֿאַרגעסט אָנעם חולה, אָן יאָסעלען. יאָסעלע זיצט אױפֿן בעטל, מיט אַ האַנטעך דעם קאָפּ פֿאַרבונדן, אָן אַ היטל; פֿון אונטערן האַנטעך הענגען אַראָפּ זײַנע לאַנגע געקרײַזלטע האָר; דאָס פּנים איז בײַ אים טױט, אַ ביסל געלבלעך, נאָר די אױגן ברענען מיט זײער שטענדיקן גלאַנץ. דערזעענדיק אסתּרן אַרײַנגײן, איז ער גרײט געװען אַראָפּצושפּרינגען פֿונעם בעט, נאָר ער איז עפּעס װי צוגעקאָװעט געװאָרן צום אָרט, פֿאַרגליװערט געװאָרן, נישט צו קאָנען אַרױסלאָזן אַ װאָרט פֿונעם מױל, אסתּר פֿון איר זײַט איז געבליבן שטײן, באַטראַכט אים אַ היפּשע װײַלע פֿון דער װײַטנס, און ערשט נאָכדעם, אַז די װײַבער האָבן זיך שטאַרק פֿאַררעדט אין זײערע ענינים, איז אסתּר צוגעגאַנגען נאָענט צום בעט און האָט צום ערשטן אים אַ פֿרעג געטאָן:

― װאָס מאַכסטו עפּעס?

די דאָזיקע עטלעכע װערטער זײַנען געזאָגט געװאָרן אַזױ װײך, אַזױ אמת געטרײַ, מיט אַזױ פֿיל ליבשאַפֿט, װי טאַקע נאָר אַ שװעסטער קאָן זאָגן צו אַן אײגענעם ברודער. יאָסעלע האָט איר דערױף נישט געענטפֿערט גאָרנישט, נאָר זײַן קוק, זײַן ביטער שמײכעלע, האָבן איר געזאָגט גענוג. זי איז צוגעגאַנגען צו אים נאָך נענטער און גלײַך װי עס װאָלט צװישן זײ שױן געװען אָפּגערעדט פֿון פֿריִער, האָט זי זיך אַנידערגעזעצט נעבן אים אױפֿן בענקל, װוּ פֿריִער איז געזעסן די חזנטע.

אסתּרן האָט זיך אױסגעװיזן, אַז יאָסעלעס אױגן זײַנען גרעסער געװאָרן און קוקן אױף איר עפּעס װילד, נישט אַזױ פֿרײַנטלעך, װי אַמאָל.

― װאָס־זשע מאַכסטו? ― האָט זי אים אַ פֿרעג געטאָן נאָך אַ מאָל.

― אױ, אסתּר! ― האָט ער איר געענטפֿערט, אָננעמענדיק זיך מיט דער האַנט בײַם קאָפּ.

אין די צװײ װערטער האָט זיך געלאָזט הערן אַ קלאָג פֿון אַ מענטשן, װעלכן עס האָט געטראָפֿן אַ גרױס אומגליק, אַזאַ אומגליק, װאָס נישט מיט קײן װערטער קאָן מען עס אַרױסגעבן. אסתּר האָט געפֿילט, אַז עס איז אים שלעכט, נאָר אין װאָס די שלעכטיקײט באַשטײט ― האָט זי נישט געװוּסט. װען און װיִאַזױ דאָס האָט זיך געטראָפֿן ― געדענקט אסתּר נישט, נאָר איר האַנט האָט זיך געפֿונען אין זײַן האַנט. עס האָט זי געבריט, װי מיט פֿײַער, און עס האָט זיך איר געדאַכט, אַז דאָס גאַנצע לײַב ברענט אױף איר. עס האָט זי װי צוגעצױגן צו אים, צוגעשלעפּט װי אַ מאַגנעט, און װידער אַ שלעכטע מחשבֿה איז איר דורכגעפֿלױגן אין קאָפּ: עס האָבן זיך װידער געראַנגלט אין איר יענע צװײ כּוחות: פֿון אײן זײַט דער שׂטן־מקטרג האָט איר אײַנגערױמט אַ סוד אין אױער, אַז איצט איז נאָך דאָ צײַט, זי קאָן נאָך גליקלעך זײַן, זי איז יונג און געזונט און פֿריש, זי טאָר זיך נישט באַגראָבן, זי דאַרף לעבן, לעבן, לעבן! און פֿון דער אַנדערער זײַט הערט זי אַן אַנדער קול: „אַ װײַבל, אַ כּלה, ערשט פֿון דער חופּה, זלאַטעס טאָכטער, אשת־איש, אַנטלױף!“ ― און איר האַנט איז אַלץ אין זײַן האַנט, און עס בריט זי, עס בריט זי, װי מיט פֿײַער… בײַ יאָסעלען האָט זיך מיט אַ מאָל אױפֿגעבונדן די צונג, און ער האָט זיך צערעדט: ער האָט גערעדט, װי מע זאָגט, פֿאַר פֿײַער און פֿאַר װאַסער; און אַלץ עפּעס אַזױ אױסגעמישט, פֿאַרכאַפּט אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע, עס האָט זיך כּמעט נישט געקלעפּט אַ װאָרט צו אַ װאָרט, און אַלע מינוט האָט ער זיך געכאַפּט מיט דער האַנט בײַם קאָפּ. פּלוצעם האָט זיך אים דאָס פּנים װי אָנגעצונדן, די אױגן צעברענט, דעם האַנטעך פֿונעם קאָפּ האָט ער אַראָפּגעװאָרפֿן, זיך צוגערוקט צו אסתּרן נאָך נענטער און האָט צו איר געזאָגט מיט היץ, נאָר גאַנץ שטיל, אַזױ אַז מע זאָל נישט דערהערן:

― ס'איז בלאָטע, אסתּר, דו ביסט געבונדן, צי איך בין געבונדן! נאַרישקײטן, אסתּר, כ'לעבן, נאַרישקײטן! זײ זאָגן, זײ זאָגן, איך בין קראַנק; װער קראַנק? זאָג מיר נאָר אײן װאָרט, אַז דו ביסט מרוצה, אַזױ שטײ איך אױף און װער געזונט און פֿאָר אַװעק מיט דיר פֿון דאַנען, פֿון דעם װיסטן מאַזעפּעװקע! דו פֿאָלג מיך, לאָמיר פֿאָרן, כּל־זמן ס'איז נאָך דאָ צײַט. מע װעט אונדז נאָכפֿאָרן? װער הערט זײ? אױ, לאָמיר נאָר אַרױספֿאָרן פֿון דאַנען, זײַנען מיר פֿרײַ, און נאָכדעם װעט שױן זײַן רעכט! איך װעל דיך אַװעקפֿירן װײַט־װײַט פֿון דאַנען, און דו װעסט זײַן מײַנע, אױף אײביק מײַנע, מײַנע! אסתּר! אױ, אסתּר, אסתּר!

אסתּר האָט קײן צײַט נישט געהאַט אַפֿילו אױף צו באַקלערן די דאָזיקע װערטער אַקוראַט. עס האָט זי עפּעס װי צוגעצױגן צו אים אַ שרעקלעכער כּוח, און זי איז גרײט געװען אין דער מינוט זיך אַ װאָרף טאָן צו אים אין די הענט אַרײַן און אַנטלױפֿן מיט אים אין עק װעלט אַרײַן. יענער פֿײַנער יונג, דער שׂטן, האָט זיך װידער פֿאַרשטעלט פֿאַר איר אין אַ געשטאַלט פֿון אַ גוטן מלאך, אַ מליץ־יושר, און האָט איר װידער גענומען אײַנרױמען אַ סוד אױפֿן אױער: „נאַרישע, נאַרישע אסתּר! אָט האָסטו דיר דײַן גליק פֿאַר דײַנע אױגן, דײַן מזל איז בײַ דיר אַצינד אין די הענט! נעם קלײַב דיר אױס אײנס פֿון די בײדע: אָדער אַ לעבן װי אין גן־עדן, אַ זיס לעבן, אַ גוט לעבן, אין דער גרױסער פֿרײַער װעלט, מיט אַ ליבן, אַ גוטן פֿרײַנט, מיט איר, מיט יאָסעלען, אױף תּמיד, אױף אײביק… אָדער אַ װיסט פֿינצטער לעבן אָט דאָ, אין דער בלאָטע, מיט אָט דעם גראָבן, אָט דעם פּאַסקודניאַק, מיט אַלטערן, ― נאַרישע, נאַרישע אסתּר!“… דער גוטער נפֿש, דער שׂטן, מיט זײַנע זיסע רײדעלעך, פֿון אײן זײַט, און יאָסעלע מיט זײַנע פֿײַעריקע אױגן, מיט זײַנע ברענענדיקע װערטער, פֿון דער אַנדערער זײַט, האָבן כּמעט איבערגערעדט אסתּרן, כּמעט געפּועלט. נאָר קײנמאָל האָט זיך איר אַזױ נישט געװאָלט לעבן און גליקלעך זײַן, װי אין די דאָזיקע עטלעכע מינוט. נאָך קײנמאָל האָט די װעלט בײַ איר נישט געהאַט אַזאַ חן, װי אַצינד. אסתּר האָט געציטערט מיט אַלע אבֿרים. זי איז גרײט געװען צו לױפֿן אין דער װעלט אַרײַן, צו פֿליִען אין הימל אַרײַן, צו פֿאַלן אין דער שאול תּחתּיה אַרײַן, פֿאַרלאָזן, פֿאַרגעסן אַלעמען און אַלץ אױף דער װעלט ― אַבי מיט אים, מיט יאָסעלען!… און יאָסעלע האָט נישט אױפֿגעהערט צו רײדן איבער איר װאָס װײַטער מיט מער היץ. זײַנע אױגן האָבן זי געברענט, דורכגעשטאָכן דורך און דורך. „אױ, אסתּר, אסתּר!“ ― האָט ער אױסגעשריגן, אָבער אַזױ שטיל, כּמעט געשעפּטשעט. ― „אױ, אסתּר! אסתּר!“ און האָט זיך אָנגעבױגן צו איר, אױסגעצױגן בײדע הענט און זי געװאָלט אַרומנעמען. אסתּר האָט אים דערפֿילט אַזױ נאָענט נעבן זיך, אַז זי האָט זיך אַ װאָרף געטאָן צוריק, אױפֿגעכאַפּט זיך פֿונעם בענקל און נישט װילנדיק זיך אַ כאַפּ געטאָן מיט דער האַנט בײַם קאָפּ, בײַם צוגעדעקטן קאָפּ… װי אַ חלום, װי אַ בליץ, איז אַנטלאָפֿן פֿון איר יענע שלעכטע מחשבֿה, און אסתּר דאָס װײַבל, אסתּר די ייִדישע טאָכטער איז איר װידער אױסגעװאַקסן פֿאַר די אױגן, און זי האָט דערזען נעבן זיך די מאַמע…

― גײען מיר? ― האָט צו איר געזאָגט זלאַטע. ― מיר האָבן זיך אַ ביסל פֿאַררעדט אָט דאָ! נישט אומזיסט זאָגט מען אױף אונדז, אַז מיר האָבן אין זיך נײַן מאָס רײד.

פֿאַרן אַװעקגאַנג האָט זלאַטע געגעבן דער חזנטע נאָך עטלעכע רפֿואות פֿונעם חולהס װעגן, און ברײַנע פֿון איר זײַט האָט געזאָגט, אַז מע זאָל קאָנען אױספֿירן, אַז שכנא דער שוחט זאָל נאָך הײַנט קאָנען אָפּשפּרעכן אַן עין־הרע, װאָלט געװען גאָר אַן אַנטיק אין דער װעלט.

שטײענדיק שױן בײַ דער טיר, האָט אסתּר אױסגעדרײט נאָך אַ מאָל דעם קאָפּ אַהין, װוּ יאָסעלע איז געזעסן אױפֿן בעט, און עס האָט זיך איר אױסגעװיזן פֿון דער װײַטנס, אַז זי זעט דאָס פֿײַערל פֿון זײַנע אױגן, װאָס קוקן אױף איר װי מיט גרױס רחמנות. עס האָט זיך אין איר אַ ריר געטאָן דאָס האַרץ, עס האָט זיך אין איר האַרץ דערװעקט אַ נײַער מין געפֿיל, אַ געפֿיל פֿון אַ מענטשן, װאָס האָט געזען אַ געפֿאַלענעם און האָט אים נישט געװאָלט אױסציִען די האַנט אױפֿצוהײבן אים. עס האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז ער זיצט אַלץ אין דער אײגענער פּאָזע װאָס פֿריִער, מיט אױסגעשטרעקטע הענט צו איר, און זײַנע טרױעריקע רײד קלינגען נאָך אין אירע אױערן: „אױ, אסתּר, אסתּר!“… זי בלײַבט שטײן אױף אַ רגע בײַ דער טיר. יענע שלעכטע מחשבֿה פֿליט שױן װידער דורך בײַ איר אין קאָפּ; יענער גוטער פּאַרשױן װאַקסט

שױן װידער אױס פֿאַר אירע אױגן מיט זײַנע זיסע רײדעלעך: „צוריק, אסתּר, צוריק, אָט אױף דער מינוט שטײט די װעלט! אײן װאָרט, קינד אײנס, אײן װאָרט, גײ צו און זאָג אים דאָס אײנע װאָרט, ― זענט איר בײדע גליקלעך!“… „מיטן קאָפּ אין דר'ערד, דו אַשמדאַי!“ ― ענטפֿערט אין איר אַן אינעװײניקסטער קול. ― גײ, װײַטער, האָסט נישט געטראָפֿן דעם אָרט! אַ ייִדישע טאָכטער טוט דאָס נישט! אַ ייִדישע טאָכטער װעט גיכער אַ כּפּרה זײַן, אַ קרבן פֿאַר פֿרעמדע זינד. אײדער אָפּטאָן אַזאַ מעשׂה, מיט אַ… און נאָך אַן אשת־איש דערצו! אַנטלױף, אסתּר, אַנטלױף!“… אסתּר טוט זיך אָן אַ כּוח, מיט גװאַלד רײַסט זי זיך אױס פֿונעם „ניט־גוטנס“ הענט און גײט נאָך דער מאַמען צו זיך אַהײם.

דורכגײענדיק דורך דער „זאַל“, האָט זי געטראָפֿן דעם גאַנצן פֿריִעריקן עולם זיצן בײַם טיש און טענהן איבער אַלטערן.

― טו אַ קוק, ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער פֿון חתנס צד, אָנװײַזנדיק אױף אסתּרן מיט די אױגן. ― טו אַ קוק. אַלטער, איבער װאָסער אַ סחורה דו דינגסט זיך נאָך אױף אַזעלכע פֿופֿציק װערעמדיקע שמאַרדאָװענצעסкарбованец: זילבערנער רובל!

װי אױף הײסע קױלן איז אסתּר איבערגעלאָפֿן דורך דער „זאַל“, האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט צו זיך אין אַלקערל אַרײַן, און דאָרט, אױף איר בעט, גאַנץ טיף מיטן פּנים אין קישן, אױף אַ קלאָר װײַס ציכל, האָט זיך דורך הײסע־הײסע טרערן אױסגעגאָסן אַ רײן, לױטער האַרץ פֿון אַ רײנער, אַן ערלעכער, נאָר אַן אומגליקלעכער, זײער אַן אומגליקלעכער, ייִדישער טאָכטער.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

קאַפּיטל 23.
יאָסעלע סאָלאָװײ געפֿינט זיך אין אַ שײנעם אופֿן, און לײזער בעל־עגלה שמועסט זיך אױס װי אַ פֿילאָזאָף

דרײַ װאָכן, שװערע, מוראדיקע, האָט יאָסעלע סאָלאָװײ איבערגעלעבט, ליגנדיק אױפֿן קראַנקן בעט. מע האָט זיך שױן גאָרנישט געריכט, אַז ער זאָל בלײַבן לעבן. שמואליק האָט דאָס גאָרנישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װוּ נעמט זיך עס בײַ אַ מענטשן אַזאַ כּוח אַזױ פֿיל װײטיקן איבערצוטראָגן און אַזױ פֿיל אױסשרײַען, װיפֿל יאָסעלע האָט אױסגעשריגן. „נעמט זי צו פֿון מיר, די קאַץ! ― האָט ער געװאַלדעװעט. ― איר זעט זי דען נישט? זי קריכט צו מיר און װיל מיך אָננעמען בײַם גאָרגל און דערשטיקן, דערװאַרגן מיך!“ אַן אַנדערש מאָל הײבט ער גאָר אָן צו שרײַען: „גיט מיר אָפּ מײַן אסתּרן, זי איז מײַנע!“ שמואליק פֿלעגט אים ענטפֿערן דערױף: „װאָס שרײַסטו, נאַרעלע? אָט איז זי דאַך, אסתּר. זי שטײט אָט דאָ מיט אונדז, נאַרעלע!“ און אױף אַ קול: „אסתּרן! גיט מיר אָפּ מײַן אסתּרן! װאָס לאָזט איר זי אָפּ אַלײן אין װאַלד? דאָרט איז דאָ אַ הונט!“… און אַן אַנדער מאָל פֿלעגט ער זיך צעזינגען אױף אַ קול, מאַכן חזנישע שטיק, פֿאַררײַסן דעם קאָפּ צו דער סטעליע און זאָגן: „איר הערט, איר הערט, װי מע שפּילט אין קאָסטיל? אין קאָסטיל שפּילט מען גוט, מחיה־נפֿשות, אַי־אַי־אַי!“ און דערבײַ זיך װאַרפֿן און צאַפּלען, גאָרנישט צום אױסצושטײן. טאַקע נאָר אַ טאַטע איז אימשטאַנד איבערצוטראָגן די צרות, װאָס שמואליק האָט איבערגעטראָגן פֿון זײַן זון אין די דאָזיקע דרײַ װאָכן. ער איז נישט געשלאָפֿן קײן נעכט, כּסדר געזעסן נעבן אים, געלײגט אים אײַז צום קאָפּ. דער רופֿא, יודל דאָקטער, אַ גרױסער מומחה אין מאַזעפּעװקע, האָט געזאָגט, אַז ס'איז אַ מין פֿײַער בײַ אים אין קאָפּ, „װאָספּאַליעניע מאָזגאַвоспаление мозга: מוח־אָנצינדונג“ רופֿט זיך דאָס אָן בלשון הדאָקטאָריע, און ס'איז, זאָגט ער, אַ מסוכּן חלאַת. װאָס האָט שמואליק נישט געטאָן? געפֿאַסט, געגאַנגען אױפֿן הײליקן אָרט צו זעלדען אױפֿן קבֿר, עטלעכע מאָל באַשטעלט אין שול אַ מנין, מע זאָל זאָגן תּהילים, ביז גאָט האָט אים געהאָלפֿן. די שלאַפֿקײט האָט זיך איבערגענומען, און יודל דאָקטער האָט געזאָגט, אַז װיבאַלד ער איז דאָס איבערגעקומען, איז ער שױן אַ מענטש, העכער האַלב אױף דער װעלט. פֿאַר שׂימחה האָט זיך שמואליק צעװײנט, װי אַ קלײן קינד, און אױף אים קוקנדיק ― אַלע אין שטוב; עס איז געװאָרן אַ יללה, װי בײַ אַן אומגליק חלילה. אסתּר, װאָס פֿלעגט קומען עטלעכע מאָל אין טאָג געװאָר װערן צו דעם חולה, דערזעענדיק יאָסעלען זיצן אין בעט, האָט זי זיך אױך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, און עס האָבן זיך איר אַ גאָס געטאָן די טרערן מיט אַ מאָל, כאָטש דאָס פּנים האָט בײַ איר געלאַכט… אסתּר פֿלעגט זיך אַרױסכאַפּן אַלע מאָל צו דער מאַמע, געװאָר װערן צו די קינדער, אירע ברידערלעך כּלומרשט, און זיך אַרײַנגנבֿענען צו שמואליק דעם חזן אין שטוב אַרײַן, זיצן עטלעכע מינוט, ביז אַלטער פֿלעגט שיקן נאָך איר זי רופֿן אַהײם. מיט װאָס פֿאַר אַ האַרץ אסתּר איז געגאַנגען אַהײם ― װײס נאָר אײן גאָט דעם אמת. „אסתּרל, פֿאַרװאָס טרינקסטו נישט? ― האָט זיך אַלטער צו איר צוגעשמײכלט. ― למאַי עסטו נישט, אסתּרל?“ טאָג אַז זי פֿלעגט דערלעבן, איז זי געװען גליקלעך, שױן גיכער לױפֿן אַהין, קומען און װידער אַ מאָל לױפֿן אַהין. „ביסט מיר עפּעס זײער אַן אָפֿטער גאַסט בײַ דער מאַמע, האַרצעלע!” ― פֿלעגט איר אַלטער זאָגן מיט אַ ליבלעך שמײכעלע, װאָס האָט זי געשניטן, װי מיט אַ מעסער. ― „אַן אָפֿטער גאַסט, נשמהלע, װערט נימאס, כע־כע! אַ בעל־הביתטעלע באַדאַרף זיצן אין דער הײם, אַכטונג געבן, אַכטונג געבן!“ נאָר אסתּרן האָבן די װערטער אַפֿילו נישט אָנגעהױבן צו רירן. איר קאָפּ איז די גאַנצע צײַט געװען פֿאַרנומען נאָר מיט אײן מחשבֿה ― יאָסעלע; נאָר אײן זאַך האָט אסתּר געװאָלט פֿון גאָט ― יאָסעלע זאָל זײַן געזונט! זיצנדיק שבת אין שול איבער דעם קרבן־מנחה, האָט אסתּר בפֿירוש אין זינען געהאַט אױסבעטן בײַ גאָט, מע זאָל אים שענקען יאָרן. בײַנאַכט, ליגנדיק בײַ זיך אױפֿן בעט, האָט אסתּר נישט אײן מאָל געװײנט, געבעטן גאָט פֿאַר יאָסעלען: „גיב אים, גאָטעניו, כּוח! יאָרן שענק אים, רבונו־של־עולם, יאָרן!“… און גאָט האָט צוגעהערט דאָס געבעט פֿון אסתּרן, און יאָסעלע איז איבערגעקומען, די שלאַפֿקײט האָט זיך איבערגענומען, און צו גאָט אַ האָפֿענונג, ער װעט, אם־ירצה־השם, זײַן געזונט. אסתּר האָט נישט געהאַט קײן װערטער, װיִאַזױ אָפּצודאַנקען דעם רבונו־של־עולם פֿאַר זײַן גרױס גענאָד, װאָס ער האָט דאָ געטאָן. קומענדיק אַהײם, האָט זי אַלטער דערזען, װי זי שײַנט און דאָס פּנים לײַכט איר, ― האָט ער זיך ממש מחיה געװען.

― אָט אַזױ האָב איך ליב, ־ האָט איר אַלטער געזאָגט, פֿאַרקוקנדיק איר אין פּנים אַרײַן מיט אַ ליבלעך שמײכעלע, ― אָט אַזױ באַדאַרף זײַן אַ װײַבעלע דרײַ װאַכן נאָך דער חתונה. פֿײַנטשיק, אָט אַזױ, אָט אַזױ!

אסתּר האָט אָפּגעכאַפּט דעם װאַרמעס, געזעסן די גאַנצע צײַט װי אױף שפּילקעס, זיך װאַרגנדיק מיט יעדן ביסן, און האָט קױם דערלעבט די מינוט, די רגע, װאָס זי האָט זיך געקאָנט אַרױסכאַפּן פֿון דער הײם. זינט יאָסעלע האָט אױפֿגעלעבט, זיך אױפֿגעזעצט אױפֿן בעטל, איז מען שױן פֿון אים נישט אָפּגעטראָטן אױף קײן מינוט. גוטע פֿרײַנט האָבן זיך צונױפֿגעקליבן אַרום זײַן בעט און מע האָט אים אױסגעפֿרעגט װיִאַזױ פֿילט ער זיך אַצינד אין זײַנע קרעפֿטן? װאָס האָט ער אַזױ גערעדט, געפּלאַפּלט די גאַנצע צײַט? װאָס האָט זיך אים אױסגעװיזן אַזעלכעס, װאָס ער האָט אַלץ געשמועסט פֿון פֿײגעלעך, פֿון קאָסטילן, פֿון קאַרעטעס, פֿון הינט און פֿון קעץ וכדומה? װאָס איז די מעשׂה?… יאָסעלע האָט אָבער נישט געענטפֿערט קײנעם אַ װאָרט; עפּעס איז ער געװען שטאַרק מרה־שחורהדיק, און די אױגן זײַנע האָבן עפּעס געקוקט מיט אַ משונה טומפּיקן קוק…

― לאָזט אים צורו! ― האָט זיך יודל דאָקטער צעבײזערט און צעטריבן דעם עולם. לאָזט אים צורו! ער באַדאַרף האָבן „ספּאָקאָיסטװעспокойстве: באַרויִקונג“, און איר דולט אים דעם ספּאָדעק.

― װאָס־זשע טוט מען אים דאָ אַזעלכס? מע פֿרעגט אים אַ צװײ װערטער, איז אַן אומגליק אַ גרױסער?

― עס איז דיר אָבער אַן אַנטיק מיט אַ ייִדן! ― זאָגט יודל דאָקטער שױן אין כּעס. ― האָסטו געהערט אַן אַקציע? מע זאָגט אײַך, אַז ער באַדאַרף איצטער האָבן ספּאָקאָיסטװע, װי אַ קימפּעטאָרין נעפּריטשקאָם. רײדן װעט איר מיט אים שפּעטער. איר גיט אים בעסער עפּעס אין מױל אַרײַן, אַ גלעזל טײ, אַ ביסל יױך, אַ קאַפּ מילך, צי װאָס.

דער חולה בעט עסן!“ ― דאָס איז געװען פֿאַר איטלעכן אַזאַ בשׂורה, אַז אַלע מיט אַ מאָל האָבן זיך אַ װאָרף געטאָן: „װאָס גיט מען אים אין מױל אַרײַן?“ די חזנטע איז אַװעקגעגאַנגען צו די שכנים, טאָמער װעט זי קאָנען לײַען ערגעץ אַ פֿערטל עוף. שמואליק פֿון זײַן זײַט האָט גענומען אַרומלױפֿן איבער דער שטוב, זוכן עפּעס אַזעלכעס, װאָס מע זאָל קאָנען געבן דעם חולה אין מױל אַרײַן. און אסתּר איז אַרײַנגעלאָפֿן צו זלאַטען און האָט אַלײן מיט אירע הענט צעלײגט אַ פֿײַערל און צוגעשטעלט קאָכן אַ יײַכל. שטײענדיק אַזױ בײַם פּריפּעטשיק מיט צונױפֿגעלײגטע הענט אױפֿן האַרצן און קוקנדיק אױפֿן פֿײַער, װי עס ברענט, און צוהאָרכנדיק זיך צום טעפּל, װי עס זידט, האָט זיך אסתּר פֿאַרטראַכט און זי האָט זיך דערמאָנט, אַז ערשט פֿריִער מיט אַ יאָר צװײ־דריטהאַלבן איז זי זיך אױך געשטאַנען דאָ בײַ דעם פּריפּעטשיק, און דאָ בײַ דער זײַט איז געשטאַנען יאָסעלע ― װאָס פֿאַר אַ חילוק עס איז פֿון דעמאָלט ביז הײַנט! װיפֿל נײַס האָט זיך איבערגעטאָן, װיפֿל װאַסערן זײַנען איבערגעלאָפֿן, װיפֿל יסורים, װיפֿל צרות, װיפֿל װײטיקן איז זי אױסגעשטאַנען אין די דריטהאַלבן יאָר? זי װאָלט זיך גערעכט, אַ שטײגער, דעמאָלט, װען יאָסעלע האָט איבער איר גערעדט, ― אַז זי װעט אַצינד זײַן אַן אשת־איש, אַלטערס אַ װײַב? זי דערמאָנט זיך, װיִאַזױ יאָסעלע האָט זי דעמאָלט אָנגענומען בײַ דער האַנט, זי לאַנג־לאַנג געהאַלטן און געקװעטשט, און די אױגן האָבן אים געגלאַנצט, געבלישטשעט דורך טרערן, און ער האָט איר געשװאָרן, ער װעט אײביק־אײביק זײַן דער אײגענער יאָסעלע װאָס תּמיד!… „דער אײגענער װאָס תּמיד? ― קלערט זיך אַצינד אסתּר. ― גאָט װײס, גאָט װײס!“ אין דער גאַנצער צײַט, זינט יאָסעלע איז געקומען צו פֿאָרן און איז געלעגן שלאַף, האָט זיך אסתּר אָט דאָ דאָס ערשטע מאָל גענומען באַטראַכטן יאָסעלעס חפֿציות מיט זײַנע אַלע גענג ביז אַהער. זי האָט גאָר קײן צײַט נישט געהאַט אַ קלער צו טאָן װעגן עפּעס אַנדערש, אַ חוץ דעם, װאָס יאָסעלע איז קראַנק. איר קאָפּ איז געװען פֿאַרנומען דערמיט נאָר: װאָס טוט יאָסעלע? װיִאַזױ גײט די שלאַפֿקײט? װאָס זאָגט עפּעס יודל דאָקטער? װיפֿל גראַד היץ האָט ער? װיפֿל טעג באַדאַרף נאָר געדױערן, ביז ער װעט אָנהײבן צו שװיצן? וכדומה אַזעלכע ענינים. מע קאָן זאָגן, אַז אסתּר איז אין יענער צײַט איבערגעגעבן געװען אינגאַנצן צו אײן מחשבֿה: „יאָסעלע איז שלאַף“ ― און דאָס איז שױן געװען גענוג, עס זאָל אַרױסשטױסן פֿון איר קאָפּ אַלע אַנדערע געדאַנקען, ובפֿרט אַז די מאַמע, די מומע ברײַנע, די מומע יענטל און פֿיל אַנדערע געניטע האָבן געשמועסט, אַז ער איז זײער מסוכּן, אַז בײַם חלילה עס װעט נישט איבערברעכן צו דער צײַט און ער װעט, חס־ושלום, נישט אָפּשװיצן, איז ער אַ פֿאַרפֿאַלענער… דערהערט אַזעלכע דבורים, האָט אסתּר געפֿילט, װי עס װערט איר קאַלט אין אַלע אבֿרים, אין האַרצן װערט איר משונה ענג און שװער און פֿינצטער אין די אױגן… און װי גליקלעך איז זי געװען, אַז זי האָט דערהערט, אַז דער חולה שװיצט שױן, דאַנקען גאָט! , נאָך אַ מין שװיצן! ― זאָגט יודל דאָקטער. ― אַ מין שװיצן! װאַרט צו, איר װעט ערשט זען, װאָס שװיצן הײסט! בײַ מיר אַ חולה, אַז ער גײט נישט אָפּ מיט דרײַ עמער שװײס, הײסט דאָס נישט געשװיצט, פֿאַרשטײט איר מיך!“ גאָט װײס, אױב יודל דאָקטער האָט אַמאָל געהאַט אַזאַ אמתן גוטן פֿרײַנט, װי אסתּר איז אים געװען אין יענער מינוט פֿאַר זײַנע טײַערע, זיסע װערטער! און װער שמועסט אַצינד, אַז יאָסעלע האָט זיך אױפֿגעזעצט און בעט שױן עסן! ― „אַ דאַנק דיר, אַ דאַנק דיר, גאָטעניו! ― אַ דאַנק דיר, ליבער, האַרציקער, געטרײַער פֿאָטער!“… פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר צו זלאַטען אין שטוב אַרײַן און עס שטעקט זיך אַרײַן אַ קאָפּ פֿון אַ נקבֿה, פֿאַרפּוצט מיט אַ מאָדנע היטעלע און מיט אַ װוּאַל איבערגעצױגן, און מאַכט אַזױ:

― דאָ זיצט שמואליק דער חזן?

― דאָ, אין דער אַנדערער האַלב. קומט, איך גײ אױך אַהין. ― ענטפֿערט אסתּר, און נעמט דאָס טעפּל יױך אין בײדע הענט און גײט מיט איר צו שמואליקן.

― װאָס מאַכט ער, שמואליק דער חזן? ― פֿרעגט יענע, גײענדיק מיט אסתּרן.

― װאָס זאָל ער מאַכן? ― ענטפֿערט אסתּר. ― געזונט, דאַנקען גאָט, מע לעבט, נאָר קײן צרות איז מע נישט זשעדנע.

― געזונט? ― מאַכט יענע, חידושט זיך, באַטראַכט דערבײַ אסתּרן און קלערט בשעת־מעשׂה: „װאָס פֿאַר אַ שײן װײַבל דאָס איז!“ ― יאָסעלע האָט דאָך מיר פֿאַרן אַװעקפֿאָרן געזאָגט, אַז שמואליק איז שטאַרק שלאַף, גאָר מסוכּן.

― האַ? ― זאָגט אסתּר, אָנקוקנדיק יענע פֿאַרװוּנדערט, און עס פֿליט דורך בײַ איר אין קאָפּ אַ מחשבֿה: „װער קאָן דאָס זײַן אָט דאָס װײַבל?” ― נײן, איר האָט אַ טעות: דאָס איז יאָסעלע געװען מסוכּן, נישט שמואליק.

― יאָסעלע !? ― טוט יענע מוראדיק אַ געשרײ. אסתּר בעט זי, זי זאָל זײַן שטיל, מחמת אָט איז די טיר און אָט איז ער, דער חולה אַלײן.

― אסתּר גײט אַרײַן מיטן טעפּל אין די הענט, און יענע נקבֿה לױפֿט פֿאַר איר, אױסגעשטרעקט בײדע הענט אױף צופֿריִער; נאָר זײ בלײַבן בײדע שטײן אין מיטן שטוב, װי די העלצער, נישט װיסנדיק װאָס מיט זײ טוט זיך. אױסגעדרײט מיטן פּנים צו דער װאַנט, זיצט יאָסעלע סאָלאָװײ אױפֿן בעט און זינגט, מאַכט חזנישע העװיות, אונטערהאַלטנדיק זיך מיטן גראָבן פֿינגער אונטערן גאָרגל, אױפֿן אַלטן חזנישן שטײגער, און דער גאַנצער עולם אַרום־און־אַרום שטײט פֿאַרגאַפֿט, פֿאַרציטערט, פֿאַרשטױנט און צעמישט, נישט װיסנדיק װאָס דאָס באַדײַט… דאָס זינגען יאָסעלעס איז משונה װילד, מוראדיק זיס און שרעקלעך טרױעריק; עס לאָזט זיך הערן װי מיט אַ זיפֿץ פֿונעם האַרצן, עס צעגײט זיך אין אַלע גלידער און רירט אָן ביז דעם מאַרך פֿון די בײנער: עס האָט נישט קײן געשטאַלט, קײן סדר פֿון קײן זינגען, נאָר עס גיסן זיך גלאַט זעלטענע קולות, נישט קײן געװײנלעכע, גאָרנישט קײן מענטשלעכע, נאָר צוקער־זיסע, גלאַטע און װײכע, נאָר װילדע, משוגענע קולות. פּלוצעם לאָזט ער אױס מיט אַ מין שרעקלעכן קרײ: „קו־קאַ־רי־קו!!!'” און צעלאַכט זיך מיט אַזאַ װילדן, הילכיקן „כאַ־כאַ־כאַ!“, אַז עס שטעלן זיך בײַ איטלעכן די האָר קאַפּױר, און מע שטײט, װי געלײמטע, קוקנדיק אײנס אױפֿס אַנדערע.

― אָ? זי איז דאָ, די קאַץ! די קאַץ! ― שרײַט אױס יאָסעלע, אָנװײַזנדיק מיט דער האַנט אױף יענער נקבֿה (עס פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס איז געװען פּערעלע זײַן װײַב). ― איר זעט? זי איז שױן װידער דאָ! זי איז שױן װידער דאָ! כאַפּט זי! טרײַבט זי! יאָגט זי! זי װיל מיך דערװאַרגן, דערשטיקן! װאָס שװײַגט איר? האַװ־האַװ־האַװ!!!

און יאָסעלע שפּרינגט אַראָפּ אַ האַלב־נאַקעטער פֿון בעט און װיל זיך לאָזן לױפֿן צו פּערעלען, װאָס שטײט הינטער אסתּרן און האַלט זיך אָן מיט בײדע הענט אין יענערס פּלײצעס, און זײ ציטערן בײדע, װי די לעמעלעך. יודל דאָקטער לױפֿט־צו צו אים, נעמט אים אָן פֿאַר בײדע הענט און װיל אים צוריק אַנידערזעצן אױפֿן בעט. נאָר יאָסעלע לאָזט זיך נישט. ער ראַנגלט זיך מיט אים און רײַסט זיך אױס פֿון זײַנע הענט. ער לױפֿט־צו צו אסתּרן, כאַפּט אױס בײַ איר פֿון די הענט דאָס טעפּל זודיקע יױך און גיסט אױס אױף יודל דאָקטער.

― ער איז גערירט! ― שרײַט אױס יודל דאָקטער. ― װאָס שטײט איר, װי לײמענע גולמס? נעמט בינדט אים, קרעמפּעװעט אים! איר זעט דאָך, אַז ער איז פֿונעם זינען!!!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אין עטלעכע טעג אַרום האָט שמואליק דער חזן נעבעך אַלײן געמוזט בינדן זײַן זון, אים „קרעמפּעװען“, װי יודל דאָקטער האָט געהײסן, און אָפּפֿירן אים קײן מאַקאַרעװקע צום רבין. װער עס האָט נישט אָנגעקוקט דעמאָלט שמואליקן אינעם ציצן כאַלאַטל מיט דער גרינער שאַל אױפֿן האַלדז, צוהאַלטנדיק יאָסעלען מיט בײדע הענט, ער זאָל זיך פֿון בױד נישט אַרױסװאַרפֿן, ― װער עס האָט דאָס אַלץ נישט געזען, דער באַדאַרף לעבן מער מיט צען יאָר. „אַ מענטש באַדאַרף זיך טאַקע איבערנעמען!“ ― האָבן געשמועסט די, װאָס האָבן באַגלײט די דאָזיקע אומגליקלעכע פּאַרשױנדלעך.

לײזער בעל־עגלה האָט זיך נישט געריכט, אַז אין דער אײגענער בױד, װאָס ער האָט מיט אַ חודש פֿריִער געבראַכט יאָסעלען אַ פֿרישן, אַ געזונטן, װעט ער אים דאַרפֿן פֿירן צוריק אין אַזאַ אופֿן. ער האָט זײַן גאַנץ ביטער האַרץ אױסגעלאָזט צו די פֿערדלעך נעבעך, און גײענדיק מיט שמואליקן צופֿוס אַרױף אַ באַרג בײַ דער זײַט פֿון װאָגן, האָט לײזער געהאַלטן אַ גאַנץ לאַנגע דרשה, אױסלאָזנדיק מיט די דאָזיקע װערטער:

― הערט איר, רב שמואליק? ס'איז דאָך נאַריש; אונדזער בעל־עגלהשע פּרנסה װײסט איר דאָך מסתּמא; װי זאָגט ער, מע זעט זיך איבער אַ װעלט מיט מענטשן אַלערלײ; מע פֿאָרט, מע לױפֿט, דער אַהער, דער אַהין, ס'איז אַ יריד! איך שװער אײַך, מעגט איר מיר גלײבן, איך בין שױן אַ ייִד פֿון אײניקלעך, זאָלן געזונט זײַן, װי זאָגט ער, אַ זײדע; אַז מע װיל זיך נאָר רעכט באַטראַכטן, װי עס געהער צו זײַן, זעט מען ערשט אַרױס, אַז ס'איז אַ פּאַסקודנע װעלט; פֿע, כ'לעבן!

עפּילאָג

― איך װײס גאָרנישט, װאָס מײַן אסתּר איז אַזױ נישט מיט אַלעמען! ― זאָגט זלאַטע, זיצנדיק אין מאַרק מיט אַ גאַנץ רעדל װײַבער קרעמערקעס, און איר שװעסטער יענטל אױך אין מיטן. ― פֿון נאָך איר חתונה זע איך פֿון איר נישט קײן פֿרײלעכע מינע. זי גײט אַלץ צוריק און צוריק. איך װײס? אַזאַ לעבן, װי זי האָט בײַ איר מאַן קײן עין־הרע נישט! װײס איך, װאָס דאָס איז?

― אַ נײַס אַ ביסל! ― רופֿט זיך אָפּ אײנע פֿונעם רעמל. ― אַלע װײַבלעך זײַנען אַזױ: כּל־זמן אַ מײדל, איז דאָס אַ גאַנצער קאָזאַק; קױם האָט עס חתונה, װערט עס אָן דעם גלאַנץ מיטן קאָליר, עס װערט אַ שמאַטע, נאַט אײַך אַ גראָשן פֿאַר אינגאַנצן!

― און איך זאָג אײַך, ― מאַכט די אַנדערע ― אַז ס'איז נאָר פּאַסטעװקעס און גענוג! מײַן ייִנגערע שנור, איר געדענקט אירע באַקן? זי איז נאָר פֿאַרגאַנגען אין טראָגן, איז זי געװאָרן, װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא! ס'איז פּאַסטעװקעס, זאָג איך אײַך.

― נעפּריטשקאָם! ― רופֿט זיך אָפּ די מומע יענטל. ― פֿון אײַער מױל אין גאָטס אױערן; שײנע פּאַסטעװקעס! אַז איך װעל זען, װעל איך אים זאָגן!

― װאָס־זשע גלײבסטו זיך דאָ נישט אַזױ? ― שלאָגט איר איבער אַן עלטערע ייִדענע. ― מיר האָבן שױן אַזעלכע זאַכן געזען. אַ װײַבל זיצט אָפּ יאָרן אָן קינדער און, אַז גאָט העלפֿט, הײבט זי אָן קינדלען, שיט און שיט, װי אַ קװאָטשקע. גאָט נאָך קאָן העלפֿן, זלאַטע, איבער אַ יאָר אױף אַ ברית.

― אָמן! ― ענטפֿערט יענטל. ― אַ קאַץ װאַשט זיך, אַ גוטער פֿרײַנט בענטשט…

קײנער װײס נישט, װאָס אסתּרן איז אַזעלכעס. מע זעט נאָר, אַז װאָס אַ טאָג דאַרט זי, טריקנט און צאַנקט װי אַ ליכט. אַלטער קאַרגט נישט קײן האַלב־קערבל: ער שיקט רופֿן דעם רופֿא. יודל דאָקטער באַטראַכט זי און זאָגט: „זי איז פּראָסט נישט געזונט; עס טוט איר װײ ,די בלאַט‘ פֿונעם האַרצן און סע שפּאַרט איר אונטערן לעפֿעלע“. ער גיט איר טרינקען טראָן, „שאַלװיע“, ליפּאָװע צװיט“ און אַנדערע קרײַטער, און הײסט איר נישט קילן דעם הוסט. „אַ הוסט, זאָגט יודל, אַז מע קילט אים צו, איז זײער נישט גוט!” ער הײסט איר טרינקען אַ סך מילך, עסן פּוטער אַ סך און האָבן שטענדיק בײַ דער האַנט גוטע „נאַסטאָיקע“, הכּלל ― זיך אָנטאָן װױלטאָג. אסתּר אָבער טריקנט אַלץ, צאַנקט װי אַ ליכט, און קײנער װײס נישט, װאָס איר איז…

שמואליק דער חזן ליגט שױן לאַנג אױפֿן נײַעם בית־עולם. עס איז צוגעקומען אין מאַזעפּעװקע נאָך עטלעכע הונגעריקע נפֿשות, אַ װיסטע אַלמנה מיט עטלעכע פּיצלעך קינדער. געװײנלעך, לאָזט מען זײ נישט פֿאַלן: זלאַטעס עלטערע שװעסטער ברײַנע האָט גענומען אַ פֿאַטשײלע און איז נאָך מיט אַ ייִדענע אַ גבאיטע אַרױסגעגאַנגען אױף דער שטאָט מאַכן אַ נדבֿה פֿאַר דער אָרעמער חזנטע מיט אירע קינדערלעך.

פּערעלע די דאַמע איז געבליבן אַן אַלמנה חיה. נאָר מע זאָגט, אַז זי לעבט דװקא גאָרנישט שלעכט; געלט האָט זי און פֿאָרט אַלע יאָר קײן פֿראַנצעסנבאַדFrantiškovy Lázně… איר פֿאָטער, מאיר זײַטשיק, אײדער ער רײַסט אַרױס בײַ איר אַ הונדערטער, קומט אים אָן שװערלעך: „װי בײַ אַ הונט פֿון די צײן“ ― זאָגט מלכּה זײַן װײַב.

לאהצי די פּאָקאָיאָװע האָט אױך נישט גוט אָפּגעשניטן פֿון איר ליבע. איר חתן לוי־מאָטל מיט די לאַנגע הױזן, מיט די שטיװל און „גאַלאָשן“, האָט מיאוס אױסגענאַרט בײַ איר די עטלעכע גראָשנס און זיך געקריגן אַן אַנדער כּלה, נישט קײן געשטופּלטע װי זי, און לאהצי נעבעך האָט אָפּגעדינט נאָך אַ יאָר דרײַ און האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַ שוסטער. יענע העכסט־אינטערעסאַנטע „ראָמאַנסן“ האָט זי שױן לאַנג פֿאַרגעסן. זי לעבט אַצינד גאַנץ נישקשהדיק, איז זיך אַלײן אַ בעל־הביתטע. עס פֿעלט איר נאָר אַ קו. זי האָט אַפֿילו געפּרוּװט אַװעקשרײַבן צו דער „מאַדאַם“ אַ גאַנץ גרױסן בריװ און בעטן, זי זאָל איר באַהילפֿיק זײַן, נאָר זי האָט נישט קײן תּשובֿה פֿון דאָרטן עד־היום נאָך.

― פּרוּװ, גײ זיך דורך נאָך אַ מאָל צו הענזל דעם שרײַבער, ― זאָגט צו איר הנך, דער מאַן אירער, ― לאָז ער דיר אָנשרײַבן אַן אַנדער בריװל, אפֿשר איז דאָרט װינציק געװען אָנגעשריבן?

רב קלמן שדכן לעבט נאָך. ער איז שױן זײער אַלט און טױב װי די װאַנט. נאָר עס פּלאָנטען זיך אים נאָך אין קאָפּ שידוכים פֿאַרשײדענע. עס חלומען זיך אים נאָך בחורים פֿאַרזעסענע מיט מײדלעך דערװאַקסענע, מיט אַלמנות און גרושות אָן אַ שיעור.

גדליה באַס פֿאָרט דאָרט ערגעץ אַרום מיט די שעדליצערSiedlce חזנים. ער קוקט אױס, טאָמער װעט אים גאָט צושיקן עפּעס אַ מין אַנטיקל, װי יאָסעלע סאָלאָװײ. עס האָבן זיך שױן אָבער אױסגעלאָזט די גליקן, און אַזעלכע אַנטיקן, װי יאָסעלע, איז הײַנטיקע יאָרן שױן נישט צו באַקומען.

די שטאָט סטרישטש שטײט אױף איר אָרט. און בערל־אײַזיק איז דאָרט הײַנט אַ ייִד אַ בעל־הבית פֿון אַן אײגענער שטוב מיט אַ גאַנץ פֿײַן קלײטל. װינטער טראָגט ער אַ שײנעם פּעלץ מיט פֿיקסן, און אין קלױז האָט ער אַ שטאָט אין מזרח. ער איז דאָרט גאָר אַ גאַנצער יש: „ס'טײַטש, בערל־אײַזיק!“…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אין דער ייִדישער שטאָט מאַקאַרעװקע האָט מען אַ צײַט מיט יאָרן געקאָנט באַגעגענען אין שול און אין גאַס אַ הױכן, אַ דאַרן יונגנמאַן, מיט לאַנגע שיטערע האָר, מיט אַ גרױסן געלן טלית־קטן אױפֿן צעכראַסטעטן האַרצן און מיט אַ מאָדנעם קאַפּעליוש אױפֿן קאָפּ; דער האַלדז תּמיד פֿאַרבונדן מיט אַ װאַרעמער פֿאַטשײלע, אױף די אױגן אַ פּאָר בלױע ברילן און אױף די פֿיס אײן שוך און אײן שטיװל. זײַן עובֿדה איז געװען אַרײַנקומען אין אַ שטוב אַרײַן, נישט רײדן קײן װאָרט, זיך שטילערהײט װאַשן, זאָגן „שׂאו־ידיכם“, זיך זעצן צום טיש און װאַרטן, ביז מע װעט אים דערלאַנגען עפּעס עסן. נאָכדעם אָפּבענטשן, אױפֿשטײן און אַװעקגײן אָן װערטער. זעלטן האָט זיך געמאַכט, ער זאָל אױסרײדן מיט עמעצן אַ װאָרט. נאָך מער זעלטן פֿלעגט זיך טרעפֿן, אַז ער פֿלעגט זיך אַװעקשטעלן מיטן פּנים צו דער װאַנט און פּלוצעם זיך צעזינגען, אָבער אַזױ זיס, אַזױ געשמאַק, מיט אַזױ פֿיל האַרץ און אַזױ בריהש, אַז נישט אײן מאָל פֿלעגן מענטשן, פֿאַרבײַגײענדיק, אַװעקװאַרפֿן אַלע געשעפֿטן, זיך אָפּשטעלן און האָרכן, װי דער משוגענער פּראַװעט חזנות, שטעלט אױס אַ „ועל־המדינות־בו־יאָמר“, אַז ס'איז אַ מחיה־נפֿשות, זאָגט „יעלות“, אַז עס צעגײט זיך פּשוט אין אַלע אבֿרים. נאָר עס האָט זיך זײער זעלטן געטראָפֿן, אַז ער זאָל אָפּזינגען ביזן סוף, װי אַ מענטש; סאַמע אינמיטן זינגען, פֿאַרקאַטשענדיק זיך אױפֿן האַלדז און צעשיטנדיק זיך אין דריבנע טרעלן, ― פֿלעגט ער זיך פּלוצעם צעלאַכן, אָנהײבן מיאַוקען װי אַ קאַץ, האַװקען װי אַ הונט, אָדער אַ פּאַטש טאָן מיט בײדע הענט, װי אַ האָן מיט די פֿליגל, און אױסשרײַען אױף אַ משונה־נאַריש קול: „קו־קאַ־רי־קו!!!” אַזױ, אַז אַלע פֿלעגן בלײַבן טױט פֿאַר שרעק. װײַבער האָבן געקוקט אױף אים, געשאָקלט מיטן קאָפּ, אױסגעװישט זיך די פֿאַרװײנטע אױגן און געקרעכצט אױף אַ תּחינה־קול: „מישטײנס געזאָגט געװאָרן, אױך מיר אַ גאָטס באַשעפֿעניש, אַ זינדיקער מענטש, דערבאַרעמדיקער פֿאָטער! נעמט אײַך אַראָפּ אַ מוסר, ייִדישע קינדער! אַזאַ כּלי ― און עס ליגט אין איר אַ דיבוק, נישט דאָ געדאַכט, נישט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט! אָך און װײ איז דער מאַמע אָדער דעם טאַטן דאָרטן! זאָלסט מיך שטראָפֿן ליבערשט מיטן טױט, אײדער מיט אַזאַ שטראָף, ליבער גאָט!“… ייִדן האָבן אױף אים שטאַרק רחמנות געהאַט, פֿלעגן אים תּמיד געבן עסן און טרינקען, אַמאָל אַן אַלט העמד, אַן אָפּגעניצעװעט מלבוש, אַמאָל אַ גראָשן. נאָר פֿון ייִנגלעך, קונדסים, פֿלעגט דער משוגענער לײַדן נעבעך, האָבן צרות אױפֿן פּוד. װײַסע־חבֿרהניקעס פֿלעגן אים נאָכלױפֿן טיטשקעסװײַז, אים דעקוטשען, שטורכען און קנײַפּן, צופּן און שנעלן אין נאָז אַרײַן און שרײַען אױף אַ קול: „סאָלאָװײ! װאָס ביסטו ― אַ סאָלאָװײ, צי אַ האָן, צי גאָר אַ טשערנאָהוז? זינג אונדז עפּעס, טשערנאָהוז!“ ער האָט דאָס אָבער אַלצדינג איבערגעטראָגן קאַלטבלוטיק, אַפֿילו זיך קײן קנײטש נישט געטאָן, קײנעם נישט געענטפֿערט דאָס צװײטע װאָרט, און אַלץ געגאַנגען דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף, קוקנדיק אױף אַלעמען דורך די בלױע ברילן מיט גרױס גדלות, גלײַך װי די גאַנצע װעלט איז זײַנע…

עס פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס איז געװען יאָסעלע סאָלאָװײ.

אין שטורעם: אַ ראָמאַן אין צװײ טײלן
געשריבן אין יאָר 1907

קאַפּיטל 1.

דרײַ פֿאַרשײדענע פּסחן האָט מען צוגעגרײט אינעם הױז נומער 13, װאָס אױף װאַסילטשיקאָװער גאַס.

דאָס הײסט, דער פּסח איז אײנער, די מצות, דער מרור, די הגדה ― אַלץ, אַלץ די זעלבע, נאָר די אַרט צוגרײטן, דאָס פֿאַרברײטן, דאָס ריכטן זיך איז נישט אומעטום גלײַך. װײַל די מענטשן, װאָס אינעם הױז נומער 13 אױף װאַסילטשיקאָװער גאַס, זײַנען פֿאַרשײדענע מענטשן מיט פֿאַרשײדענע כאַראַקטערן, מיט פֿאַרשײדענע מײנונגען.

דרײַ זײַנען זײ דאָ אינעם הױז נומער 13, װאָס אױף װאַסילטשיקאָװער גאַס, און יעדער פֿון די דרײַ מײנט, אַז נאָר זײַן גאָט איז אמת, אַז נאָר זײַן מײנונג און ריכטיק און אַז נאָר צוליב אים איז באַשאַפֿן געװאָרן אָט דאָס װעלטל.

אפֿשר מײנט איר, אַז די דרײַ זײַנען מענטשן פֿון פֿאַרשײדענע גלױבנס, פֿון פֿאַרשײדענע עלטערן און פֿון פֿאַרשײדענע לענדער?

חלילה! אַלע דרײַ גלײבן אין אײן גאָט, אַלע דרײַ קומען אַרױס פֿון אײן ייִחוס און אַלע דרײַ געהערן צו אײן לאַנד.

דאָס זײַנען דרײַ רוסישע ייִדן, װעלכע דער פֿאַרפֿאַסער פֿון דעם ראָמאַן האָט די ערע פֿאָרצושטעלן פֿאַר זײַנע לעזער: איציקל שאָסטעפּאַל, סאָלאָמאָן סאַפֿראַנאָװיטש און נחמיה דער שוסטער.

איציקל! ― דער נאָמען אַלײן זאָגט אײַך שױן, אַז דאָס דאַרף זײַן אַ ייִד פֿון דער אַלטער װעלט, אַ ייִד, װאָס האַנדלט מיט װאַלד, מיט גוראַלניעס, מיט ברױט, מיט פּאָדראַדן; אָדער ער האָט אַ שאַרפֿע קראָם, אַ מאַנופֿאַקטור־געשעפֿט, אָדער אַ פֿאַבריק פֿון גלאָזװאַרג; אָדער ער שטעלט צו פּראָװיאַנט אין די טורמעס מיט די קאַזאַרמעס, טײלט זיך מיטן סמאָטריטעל און מיט די אינטענדאַנטן אױף דער האַלב און