שׂרה שאַפּיראָ האָט זיך ניט טועה געװען דערמיט, װאָס זי האָט איר שליחות אַרױפֿגעלײגט אױף טומאַרקינען, אַז ער זאָל רעדן מיטן קװאַרטיראַנט, װאָרעם װער װאָלט זיך דאָס אונטערנעמען, ניט זײַענדיק קײן שדכן, רעדן װעגן אַזאַ „אײדעלע מאַטעריע“?
טומאַרקין, װי נאָר ער האָט דערהערט פֿון שׂרה שאַפּיראָ, װעגן װאָס דאָ האַנדלט זיך, אַזױ האָבן די אױגן גענומען אַרױסלױפֿן בײַ אים, װי די מײַזלעך, און יעדעס הערעלע באַזונדער האָט ער גענומען גרײַזלען גיך־גיך, און האָט זי באַרויִקט, זי זאָל זײַן זיכער, אַז ער װעט שױן מיט אים רעדן אַקוראַט, אַקוראַט.
― אָבער אײדל, פֿאַרשטעלט! ― האָט אים שׂרה אָנגעזאָגט אַ מאָל צװאַנציק. ― און שטיל, קײנער זאָל ניט הערן.
― פֿאַרשטעלט, פֿאַרשטעלט! ― האָט ער איר צוגעגעבן, אַלײן ניט הערנדיק, װאָס ער רעדט. ער האָט זיך שױן געריסן גײן רעדן מיט אים טאַקע באַלד, די רגע. האָט אים שׂרה אָפּגעהאַלטן, געגעבן אים נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל אַלץ די אײגענע אינסטרוקציעס, װאָס ער זאָל רעדן, און װי אַזױ ער זאָל רעדן, װאָרעם ס'איז ניט קײן שפּילכל, ס'איז אַן „אײדעלע מאַטעריע“…
― אַן „אײדעלע מאַטעריע“, ― האָט איר טומאַרקין נאָכגעזאָגט איטלעכס װאָרט און דװקא הױך, אױף אַ קול.
― ששש… שרײַט ניט אַזױ הױך. װאָס שרײַט איר? מע װערט פֿון אײַך ניט גליקלעך! ― שטילט אים אַן שׂרה. ― געדענקט־זשע, בסוד, קײן בן־אָדם זאָל ניט װיסן!
טומאַרקין זאָגט איר נאָך איטלעכס װאָרט און קלײַבט זיך גײן
― קײן בן־אָדם ניט װיסן!
― קײן פֿױגל ניט!
― קײן פֿױגל ניט.
― װאָס פֿאַר אַ טבֿע בײַ אײַך ― פֿאַלט אָן אױף אים שׂרה ― נאָכרעדן יענעם, װי אַ פּאָפּוגײַ?
― װי אַ פּאָפּוגײַ… ― זאָגט ער איר נאָך דאָס װאָרט אױך און פֿאַרכאַפּט זיך אָבער באַלד און באַרויִקט זי: ― איר מעגט זיך פֿאַרלאָזן. איר מעגט זײַן זיכער. עס װעט זײַן רעכט. עס װעט זײַן גוט. אױסגעצײכנט גוט!
און טומאַרקין איז אַװעק רעדן מיט ראַבינאָװיטשן פֿאַרשטעלט.
די לעצטע צײַט זענען די צװײ אַװעק אין זײער חבֿרשאַפֿט אַזױ װײַט, אַז ס'איז ניט אַריבער כּמעט קײן טאָג, מע זאָל זיך ניט זען, און מע איז געװאָרן גאַנץ נאָענט אױף „דו“.
― הער נאָר אױס, ― האָט צו אים טומאַרקין געזאָגט, באַלד װי ער איז נאָר אַרײַנגעקומען צו אים אין זײַן חדרל אַרײַן, געטראָפֿן אים בײַם שאָקלענדיק טישל זיצן און שרײַבן אַ בריװ, ― הער נאָר אױס, װאָס איך װעל דיר זאָגן. לײג אַװעק אַלע אַרבעט, מאַך נאָר צו גוט די טיר און זעץ דיך אַװעק אױף דײַן אײן־און־אײנציק בענקל, אָט דאָ בײַם פֿענצטער, איך װעל זיצן אױפֿן בעטל, גלײַך אַקעגן דיר, איך זאָל קאָנען זען דײַן פּנים, װאָרעם איך האָב מיט דיר צו רעדן אַ נױטיקע זאַך, אַ סוד…
ראַבינאָװיטש איז בלאַס געװאָרן, אַז ער האָט דערהערט אַ „סוד“… דאָס ערשטע, װאָס אים איז איבערגעגאַנגען אױף דער מחשבֿה, אין געװען: ― מען איז געװױרע געװאָרן, װער ער איז… נאָר װײַל בטבֿע איז ער ניט פֿון די איבערגעשראָקענע ייִנגלעך, איז ער אױסגעשטאַנען, צוגעמאַכט די טיר, געגעבן אַ װאָרף מיט דער פּאַטלע האָר און אַװעקגעזעצט זיך קענען זײַן חבֿר אַ פּנים קעגן אַ פּנים:
― אָ סוד? רעד, װעלן מיר הערן פֿון דיר סודות.
טומאַרקין האָט גענומען בלעטערן דאָס בוך, װאָס אין געװען בײַ אים אין די הענט, גיך־גיך, װי זײַן שטײגער איז, װאָרעם אַז ער רעדט, מוז ער עפּעס טאָן בעת־מעשׂה מיט די הענט, און איז צוגעטראָטן צום ענין גלײַך, אָן אַ שום הקדמות:
― זאָג נאָר, װאָס איך װעל דיך פֿרעגן. דו האָסט ליב דער בעל־הביתטעס טאָכטער און דער בעל־הביתטעס טאָכטער האָט ליב דיך, ― װאָס ציסט דו די עצמות?
אונטער ראַבינאָװיטשן האָט דאָס באַרימטע בענקל מיטן אױסגעטריפּעטן געזעסל, װאָס מע רופֿט עס „װינער שטול“, געגעבן אַ טרעשטש, און ער האָט געװאָלט געבן אַ שטײ אױף, האָט אים טומאַרקין צוגעהאַלטן מיט בײדע הענט, געקוקט אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן:
― זיץ־זיץ, װאָס ביסט דו געװאָרן אַזױ רױט? מיט מיר באַדאַרפֿסט דו זיך, ברודער, ניט צערעמאָניען. מיט מיר קאָנסט דו רעדן רײנע דיבורים ― זאָג מיר, װעלכעס קװעטשט דיך?…
פֿאַר אונדזער ראַבינאָװיטשן איז דאָס געװען אַזױ פּלוצעם־אומגעריכט, אַן ער האָט די ערשטע מינוט פֿאַרלױרן די פֿעיִקײט צו רעדן. ער האָט נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, ערשטנס, װי רעדט מען דאָס מיט אַזאַ לשון װעגן אַזאַ זאַך, װאָס איז בײַ אים דאָס סאַמע פֿאַרבאָרגנסטע, דאָס סאַמע הײליקסטע, װאָס ער האָט זיך שױן דעם מוח דערױף צעבראָכן טראַכטנדיק?… און צװײטנס, פֿון װאַנען װײס עס טומאַרקין? ניט שױן־זשע פֿון איר אַלײן? און אַ מישמאַש פֿון געפֿילן און געדאַנקען האָבן אים אונטערגעכאַפּט און אױפֿגעהױבן פֿונעם אָרט, און ער האָט גענומען אַרומשפּאַנען הין און צוריק איבערן חדר. דערנאָך האָט ער זיך אָפּגעשטעלט:
― הער אױס, טומאַרקין, דו ביסט אַן ערלעכער, אַן אָרנטלעכער מענטש. איך האָב דיך דערקענט. זאָג מיר נאָר אײן זאַך: פֿון װאַנען װײסט דו דאָס?…
― װאָס איז דײַן עסק, פֿון װאַנען איך װײס? אַבי ס'איז אַן אמת. אָבער ס'איז דאָך אַן אמת? אַן אמת? דו װעסט דאָך ניט אָפּלײקענען.
― ניט דאָס, נאַרעלע, איך מײן אַן אַנדער זאַך. איך מײן, איך װיל װיסן, אױב זי אַלײן האָט דאָס דיר געזאָגט. איך דאַרף עס װיסן…
טומאַרקין האָט זיך אױפֿגעהױבן און צוריק אַװעקגעזעצט.
―― משוגע ביסט דו? ע, ביסט דו דאָך טאַקע אַ גרױסער נאַר, װי איך זע אַרױס! אױף װיפֿל איך קען זי ― און איך קען זי אַ סך װינציקער װי דו ― איז זי ניט אַזעלכע. זי װעט זיך גיכער לאָזן אָפּשנײַדן בײדע הענט, אײדער רעדן מיט אַ זײַטיקן מענטשן װעגן אַזאַ זאַך…
נאָך די דאָזיקע װערטער האָט שױן ראַבינאָװיטש פֿאַרשטאַנען װעמענס קאָפּ דאָס איז, און איז געװען ניט זײער צופֿרידן. ער װאָלט בעסער װעלן, אַז דאָס זאָל שטאַמען פֿון איר אַלײן, פֿון בעטין, װאָרעם זינט ער קען זיך מיט איר און האָט זי ליב, גײט אױס נאָך אירע טריט, האָט ער פֿון איר קײן װאָרט געהערט. ער איר האָט זיך שױן װיפֿל מאָל אַרױסגעזאָגט, אױב נישט אינגאַנצן, איז מיט האַלבע װערטער, מיט אָנצוהערענישן ― און זי אים קײן האַלב װאָרט אַפֿילו. אמת, ער האָט געזען, אַז זי איז צו אים ניט װי צו אַנדערע… ער האָט געפֿילט מיטן גאַנצן האַרצן, אַז ער איז איר נאָענט… ער װאָלט אָבער װעלן אױך הערן פֿון איר מױל דאָס גוטע װאָרט… איז נײן! אַלצדינג: רעדן, שפּאַסן, קאַטאָװעס מאַכן, װערטלען זיך, שפּאַצירן גײן ― דאָס יאָ, װיפֿל איר װילט. נאָר קײן אײנציקס װאָרט אַזעלכס, װי ער װאָלט װעלן… און װער שמועסט, פֿון יענעם אָװנט אין טעאַטער, נאָך זײער באַגעגעניש מיט דעם װײַסן־אונטערשלאַק לאַפּידוס, איז זי גאָר געװאָרן צו אים אַזױ, אַז ער קאָן זי ניט תּופֿס זײַן: אָט איז זי קאַלט װי אײַז, אָט איז זי צו אים צוגעלאָזט, װײך, לעבעדיק, פֿרײלעך, און אָט איז זי שױן װידער ערנסט, פֿאַרביסן, פֿאַרטראַכט, װי אַ ספֿינקס, טױט, װי אַ מאַרמאָר. נײן, ער הײבט ניט אָן צו פֿאַרשטײן אָט דאָס מײדל…
― בעטי, איר װײסט? ― האָט ער איר אַמאָל אַ זאָג געגעבן ― איר זענט פֿאַר מיר אַ רעטעניש.
― מע דאַרף ניט האָבן קײן גרעסער רעטעניש, װי איר זענט, ― האָט זי אים אָפּגעענטפֿערט און איבערגעטראָגן דעם שמועס אױף אַן אַנדער זאַך און אַרױסגעדרײט זיך פֿון זײַנע הענט.
― הכּלל, ניטאָ קײן לשון, ― מאַכט צו אים טומאַרקין, בלעטערנדיק װידער דאָס בוך, װאָס ליגט בײַ אים אױף די קניִעס, גיך־גיך, אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל. ― איך װיל הערן װערטער װיל איך הערן.
― װאָס קאָן איך דיר זאָגן? ― ענטפֿערט אים ראַבינאָװיטש, װידער אַרומשפּאַנענדיק פֿאַרטיפֿט אין זײַנע מחשבֿות. ― איך קאָן דיר דערױף גאָרניט זאָגן…
― פֿאַרװאָס, למשל?
― דערפֿאַר, װײַל ס'איז פֿאַראַן זאַכן אַזעלכע, װאָס מע קאָן פֿון זײ ניט רעדן אַפֿילו מיטן סאַמע נאָענטסטן מענטשן… פֿאַראַן זאַכן…
טומאַרקין טוט אַ װאָרף אָפּ דאָס בוך:
― פֿאַראַן זאַכן… פֿאַראַן זאַכן… איך װײס, װאָס דו װילסט זאָגן!
ראַבינאָװיטש שטעלט זיך אָפּ:
― װאָס װיל איך זאָגן?
― דו װילסט זאָגן, אַז צװישן אײַך איז אַ תּהום… אַז זי איז אָ אָרעם מײדל, און דו ביסט אָ פּרינץ, האָסט אַ מומע אַ מיליאָנערשע, װאָס דו ביסט איר אײנציקער יורש… איך װײס, איך װײס דאָס אַלצדינג. און אױב אַזױ… (טומאַרקין איז אױפֿגעשטאַנען פֿון בעטל און אַ קוק געגעבן אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן)… אױב אַזױ, דאַרף איך דיך אָנרופֿן מיטן רעכטן נאָמען: דו ביסט אַ פּאָדליעץ!
דער עפֿעקט פֿון די דאָזיקע װערטער איז געװען גאָר ניט אַזעלכער, װי טומאַרקין האָט געװאַרט. אָנשטאָט דעם, אַז זײַן חבֿר זאָל אױפֿשפּרינגען װי אַן אָפּגעבריטער, װערן אין כּעס אָדער װעלן זיך פֿאַרענטפֿערן, האָט זיך ראַבינאָװיטש אָנגעבױגן ביז צו דער ערך, אױסגעבױגן און נאָך אַ מאָל אָנגעבױגן, זיך געכאַפּט מיט בײדע הענט בײַ די זײַטן און גענומען לאַכן אַזױ שטאַרק, גלײַך װי הונדערט שדים װאָלטן אים געקיצלט הינטער די פּאַכװעס. צום סוף איז ער אַזש אַנידערגעפֿאַלן אױפֿן בעטל און האָט זיך גענומען קײַקלען און קאָטשן פֿון אײן זײַט אױף רעד אַנדערער און לאַכן אַלע מאָל העכער און שטאַרקער, אַזױ לאַנג, ביז עס האָט זיך געעפֿנט די טיר און עס האָבן זיך אַרײַנגעריסן פֿריִער שׂרה, דערנאָך בעטי, בײדע איבערגעשראָקן, טױט װי די װאַנט:
― װאָס איז? װאָס איז דאָ געשען?
― אײַער קװאַרטיראַנט איז משוגע געװאָרן! ― האָט זײ טומאַרקין אַ זאָג געגעבן מיט כּעס, געכאַפּט דאָס בוך מיטן היטל און איז אַװעק ― ואיננו!
פֿון דעמאָלט אָן האָבן ניט די שאַפּיראָס, ניט זײער קװאַרטיראַנט נישט געהערט פֿון טומאַרקינען מער.
― פֿאַרפֿאַלן געװאָרן דער „שלימזל“, װי אי װאַסער אַרײַן! ― האָט געזאָגט שׂרה, ― און קײנער האָט אַזױ נישט געבענקט נאָך אים, װי שׂרה, װאָרעם ער האָט אַװעקגעטראָגן מיט זיך אײנעם פֿון אירע סאַמע טײַערע און פֿאַרבאָרגענע סודות…
אין דרױסן האָט זיך געשטעלט ערבֿ־פּסח.
די זון האָט געשײַנט ערבֿ־פּסחדיק. עס האָט געשמעקט ערבֿ־פּסחדיק, און די גאַנצע ייִדישע גאַס האָט אױסגעזען ערבֿ־פּסחדיק, גאָר נישט קוקנדיק דערױף, װאָס װי ייִדיש די גאַס זאָל ניט זײַן, װי זי זאָל ניט זײַן געפּאַקט מיט אַחינו־בני־ישׂראל, געפֿינט זי זיך דאָך אין אַזאַ שטאָט, װוּ ניט יעדער געמלטער קאָן האָבן די זכיה איבערצונעכטיקן אין איר אַ נאַכט…
אָנקוקנדיק די פֿאַרדריפּעטע הײזלעך, די אָפּגעריסענע ייִדן, די פֿאַרשמאָדערטע װײַבער, די האַלב־נאַקעטע קינדער, און צוהערנדיק זיך צו די קולות מיטן געפּילדער, װאָס טראָנען זיך פֿון די הײַזער, פֿון די קלײטן און פֿון דעם גאַנצן קװאַרטאַל אַרום און אַרום, קאָנט איר זיכער מײנען, אַז איר געפֿינט זיך אין דער רעכטער הושטשע פֿונעם רעכטן געדיכטן ייִדישן תּחום, װוּ מע װײסט ניט פֿון קײן פּאָליציע, פֿון קײן „סטאַרשי דװאָרניק“ און פֿון קײן „פּראַװאָזשיטעלסטװע“.
די אײגענע אױסגעמאַטערטע און פֿאַרצװײפֿלטע פּנימער פֿון די ייִדן. די אײגענע אױסגעמוטשעטע, צום מײנסטן מעוברתע װײַבער. די אײגענע שטענדיק־הונגעריקע קינדער. דאָס אײגענע יאָגעניש און לױפֿעניש, װאָס דאָרטן, אין דער געבענטשטער „טשערטאַ“. דאָס אײגענע רײַסעניש און בײַסעניש פֿאַר אַ האַרטן גראָשן, פֿאַר אַ שטיקל טרוקן ברױט, פֿאַר אַ נאַס פֿאַרשימלט װינקל אױף דעם קאָפּ אָנצושפּאַרן. די אײגענע כּף־הא'עדיקע קרעמלעך, צען־רובלדיקע