דער בלוטיקער שפּאַס: 1: לאָמיר זיך בײַטן

שלום עליכם (אַלע װערק)

דאָס ערשטע קאַפּיטל
לאָמיר זיך בײַטן

עס איז שױן געװען װײַט נאָך האַלבע נאַכט.

אין אַ באַזונדער קאַבינעט פֿונעם עלעגאַנטן רעסטאָראַן „עלעפֿאַנט“, בײַ עלעקטרישע באַלײַכטונג, בײַ הילכיקע מוזיק , פּלױדערײַ און געלעכטערן , זענען געזעסן אַ פּאָר צענדלינג יונגעלײַט , כּמעט נאָך גאָר קינדער , און האָבן געטרונקען , גערױכערט , געהאַלטן דרשות און גלאַט געפּלאַפּלט, געלאַכט און געטאַראַבאַניעט אױפֿן פֿאָרטעפּיאַן ― מיט אײנעם װאָרט, געהוליעט.

דאָס איז געװען אַ קערמעשל פֿון חבֿרים , װאָס האָבן נאָר־װאָס געענדיקט גימנאַזיע און האָבן צום לעצטן מאָל זיך צונױפֿגעקליבן , פֿאַרבראַכט אינאײנעם אַן אָװנט און געזעגנט זיך אױף אַ לאַנגע צײַט, אפֿשר אױף שטענדיק. אין עטלעכע טעג אַרום װעט מען זיך צופֿאָרן, איטלעכער אין זײַן הײם, און גאָט װײס, אױב מע װעט זיך אַמאָל באַגעגענען.

דער געדאַנק פֿון ניט באַגעגענען זיך איז בײַ זײ אַלע אַזױ נײַ, אַזױ װילד, אַז עס מאָלט זיך זײ אױס , אַז עס איז נאָר אַ חלום. סטײַטש־סטײַטש! אַכט יאָר געװען אינאײנעם. אַכט יאָר איז ניט אַװעקגעגאַנגען אַ טאָג, מע זאָל זיך ניט זען. און פּלוצעם װעט מען זיך צופֿאָרן , און װער װײס, װוּ און װען מע װעט זיך זען !…

― צוליב דעם דאַרף מען נעמען, קינדער, נאָך צו גלעזלעך װײַן!

נאָך צו גלעזלעך און נאָך צו גלעזלעך, און נאָך יעדן גלעזל װערן די בעקלעך רױטער און רױטער, די שטערנס מער פֿאַרשװיצט , די אױגן מער שלעפֿעריק. עס איז שױן צײַט אָנהײבן זיך געזעגענען אױף דער רעכטער אמת.

― נאָך װײן!

― שאַמפּאַניער װײַן!

― שאַמפּאַניער! שאַמפּאַניער!

צום צענטן מאָל װערט געזונגען דאָס באַװוּסטע סטודענטן־ליד:

„גאָאודעאַמוס איגיטורgaudeāmus igitur: לאָמיר דערפֿאַר פֿרײלעך זײַן
יוּװענעס דום סומוסjuvenēs dum sumus: בשעת מיר זײַנען יונג…“

דאָס זינגט אױף אַ שענער באַריטאָן־שטימע אַ פֿרײלעכער בחור, אַ ברונעט מיט רױטע בעקלעך און מיט לעבעדיקע אױגלעך, און דער איבעריקער עולם כאַפּט אים אונטער אַלע אין אײנעם:

„פּאָסט יוּקונדאַם יוּװענטוטעם,post jucundam juventūtem: נאָך דער פֿרײלעכער יוגנט
פּאָסט מאָלעסטאַם סענעקטוטעםpost molestam senectūtem: נאָך דער קלאָגעדיקן עלטער
נאָס האַבעביט הומוסnōs habēbit humus: נעמט אונדז אַלע צו די ערד…“

― עי , הערשקאָ! װאָס זיצסט דו װי אַ נעכטיקער, אַראָפּגעלאָזט די נאָז? ― האָט זיך אָנגערופֿן דער פֿרײלעכער ברונעט מיט די רױטע בעקלעך צו אײנעם אַ בחור, װאָס איז געזעסן אײנער אַלײן בײַ אַ זײַט אױף אַ בענקל און געקוקט אַראָפּ צו זיך אױף די פֿיס, און דעריבער האָט מען נישט געקאָנט זען, װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט.

― טשעפּע אים ניט , גרישאַ, ער איז אַ פֿאַרטיקער, ער האָט אַ גוטן לעק געגעבן! ― האָט זיך אָנגערופֿן צום ברונעט אײנער פֿון דער חבֿרה.

― ביסט אַלײן אַ בהמה! ― האָט אים אָפּגעהאַקט דער ברונעט, װאָס מע רופֿט אים גרישאַ. ― הערשקאָ קאָן ניט זײַן שיכּור, װאָרעם ער איז פֿון אַ פֿאָלק, װאָס צײכנט זיך אױס מיט זײַן ניכטערקײט.

מיט די װערטער איז דער ברונעט גרישאַ צוגעגאַנגען צום אָפּגעזונדערטן בחור, װאָס הײסט הערשקאָ און קומט אַרױס פֿון ניכטערן פֿאָלק, און האָט אים דערלאַנגט אַ שנאָל אין קאָפּ אַרײַן. יענער האָט אױפֿגעהױבן דאָס פּנים ― קײן באַזונדערע סימנים פֿון אַ סעמיט איז אױף אים ניט געװען צו באַמערקן. אַדרבא, דער פֿרײלעכער ברונעט, װאָס האָט דעם חבֿר גערופֿן הערשקאָ און אַלײן האָט ער געהײסן גרישאַ, האָט אַ סך מער אױסגעזען װי אַ ייִד, און עס װאָלט אים גיכער אָנגעשטאַנען צו הײסן הערשקאָ, װאָרעם צו שװאַרץ זענען געװען זײַנע האָר און צו לעבעדיק די אױגן. און דערצו האָט אים די נאַטור געבענטשט מיט אַ האָרביקל אױף דער נאָז. נישט מער, בײַ דעם אמתן הערשקאָ אױפֿן װײסן שטערן זענען געװען אַ ביסל מער קנײטשן, װיפֿל ער האָט באַדאַרפֿט האָבן פֿאַר זײַנע צװאַנציק יאָר, און פֿון די אױגן האָט אַרױסגעבליקט אַ פֿאַרבאָרגענער טרױער, װאָס גײט איבער בײַ אונדזער פֿאָלק פֿון אײן דור צום אַנדערן, ― אַ טרױער, װאָס נאָר אַ ייִד איז אױף אים אַ מבֿין, װײַל ער פֿילט אים מער מיטן האַרצן, װי ער זעט אים מיט די אױגן…

― װאָס איז דיר, הערשקאָ? ― האָט גרישאַ אים אַ פֿרעג געגעבן, גענומען אַ בענקל און צוגעזעצט זיך צו אים גאַנץ נאָענט, אין דער צײַט װען די איבעריקע חבֿרה־לײַט האָבן ניט אױפֿגעהערט צו טאָן זײער זאַך ― טרינקען, רױכערן, לאַכן, פּלאַפּלען און גראַגערן.

דער בחור, װאָס מע רופֿט אים הערשקאָ, האָט געפּרוּװט אַ שמײכל טאָן, און צװישן די צװײ בחורים האָט זיך פֿאַרבונדן אַ שמועס:

― מיר איז גאָרניט, גרישאַ. מיר איז נאָר אַ ביסל דער קאָפּ טוט װײ.

― ס'אַ ליגן, דו ביסט פֿאַרזאָרגט. איך זע דאָס דעם גאַנצן אױפֿדערנאַכט, מיך װעסט דו ניט נאַרן, הערשקאָ, איך קען דיך.

― איז טאַקע גוט, װאָס דו קענסט מיך. פֿונדעסטװעגן װאָלסט דו געמעגט מיך קענען אַ ביסל נעענטער… װען דו קענסט מיך נעענטער…

דאָס איבעריקע האָט הערשקאָ דערמאַכט מיט די הענט, און

― װאָס־זשע װאָלט געװען?

― װאָלסט דו מיך ניט געפֿרעגט קײן קשיות. דו װאָלסט דעמאָלט אַלײן געװוּסט, אַז איך בין ניט גלײַך צו אײַך. איך קאָן מיך ניט פֿרײען אַזױ װי איר פֿרײט זיך.

― פֿאַרװאָס?

דער, װאָס מע רופֿט אים הערשקאָ, האָט אַ שמײכל געגעבן און גענומען נאָך מער מאַכן מיט די הענט:

― פֿאַר דעם, װײַל איר, אַז איר פֿרײט זיך, פֿרײט איר זיך מיט אײַער גאַנצן װעזן, מיט אײַערע אַלע אבֿרים און חושים.

― און דו?

― און איך? איך טאָר ניט… איך קאָן ניט… פֿאַר מײַנע אױגן שטײט תּמיד דער „מעמענטאָ מאָריmementō morī: דער סוף איז טױט“ און דערמאָנט מיר, אַן איך בין אַ ייִד…

― אָט האָסט דו דיר!

גרישאַ האָט זיך אַ ביסל װי אָפּגערוקט פֿון הערשקען מיטן בענקל, און הערשקאָ האָט פֿאָרגעזעצט װי צו זיך אַלײן…

― און טאָמער װיל איך פֿאַרגעסן, לאָזט מען ניט. טאָמער דערמאָן איך זיך אַלײן ניט, איז שױן דאָ אַזעלכע, װאָס דערמאָנען מיר…

גרישאַ האָט זיך צוגערוקט מיט זײַן בענקל צו הערשקען, אָפֿנטלעך אַרײַנגעקוקט אים אין פּנים אַרײַן און װאַרעם אַ זאָג געגעבן:

― הערשקאָ! אױף אונדז קאָנסט דו דיך ניט באַקלאָגן. מיר, דײַנע חבֿרים, װעלכע…

―― ביסט אַ נאַר! װער רעדט פֿון דיר און פֿון די חבֿרים? דו מײנסט, אַז דאָ איז די גאַנצע װעלט. אױף יענער זײַט גימנאַזיע איז אױך פֿאַראַן אַ װעלט. אױסער אײַך זענען פֿאַראַן נאָך מענטשן. פֿון יענעם גיהנום װײסט איר ניט. איר װײסט ניט און קאָנט ניט װיסן. אין מײַן פֿעל װען דו ביסט אָפּ כאָטש אײן יאָר, װאָלסט דו דעמאָלט געװוּסט,װאָלסט דו דעמאָלט געפֿילט…

דער, װאָס מע רופֿט אים גרישאַ, האָט זיך אַ װײַלע פֿאַרטראַכט. דערנאָך האָט ער געגעבן אַ װאָרף מיט דער פּאַטליע געדיכטע שװאַרצע האָר:

― װײסט דו װאָס, הערשקאָ, װאָס איך װעל דיר זאָגן?

― װאָס װעסט דו מיר זאָגן?

― לאָמיר זיך בײַטן.

בײדע, אי הערשקאָ, אי גרישאַ, האָבן זיך צעלאַכט פֿון דער המצאה. נאָכדעם רופֿט זיך אָן הערשקאָ צו גרישען:

― דיר איז גוט צו טרײַבן קאַטאָװעס. זאָלסט אָבער הײסן הערשקאָ, ניט גרישאַ…

― לאָמיר זיך בײַטן, ― זאָגט אים נאָך אַ מאָל גרישאַ שױן אָן אַ געלעכטער, און הערשקאָ הערט אים ניט און רעדט װײַטער:

― זאָלסט דאַרפֿן זײַן אונטערגעװאָרפֿן, למשל, אונטערן געװיסן צירקולאַר פֿון דער פּראָצענט־נאָרמע…

― רעדסט נאַרישקײטן, הערשקאָ. װאָס מיר פּראָצענט? װער מיר נאָרמע? האָסט דאָך אַ גאָלדענעם מעדאַל האָסט דו דאָך. װאָס הערסט דו צירקולאַרן?

― נאַ דיר אַ גראָשן! קאַרג מעדאַליסטן זענען פֿאַרבליבן פֿון פֿאַראַיאָרן פֿון דער זײַט, כאָטש װאַרף זיך אין װאַסער אַרײַן? זײ האָבן פֿון זיך די לעצטע פּאָר הױזן פֿאַרקױפֿט, נאַרעלע, צונױפֿגעשלאָגן אַ ביסל מזומנים און אַװעקגעקלאַפּט אַ דעפּעש צום מיניסטער. אַ גאַנצע מגילה, אַ װאַרעמע, אַ האַרצרײַסענדע, אַ הימלשרײַענדע.

― נו?

― נו־נו.

― װאָס „נו־נו?“

― נאַר, װאָס דו ביסט! מע האָט זײ אַפֿילו ניט געענטפֿערט. ייִדלעך דעפּעשירן! נאַכאַלן! אַ גליק, װאָס מע האָט זײ ניט אײַנגעזעצט! אָפּגעקומען נאָר דערמיט, װאָס מע האָט זײ אַרױסגעטריבן פֿון שטאָט: אױסגעגאַנגען זײער פּראַװאָזשיטעלסטװע… דאָס אײגענע װעט זײַן מיט מיר אױך מסתּמא…

― לײגסט! מיט דיר װעט דאָס ניט זײַן. בײַ דיר איז אַ מעדאַל.

― װידער אַ מעדאַל? אָט אַ בהמה! האָט זיך אײַנגעחזרט אַ מעדאַל, כאָטש גיב אים אַ קרענק!

― זאָג איך דאָך דיר ― לאָמיר זיך בײַטן.

― אָט דאָס איז דאָך דער גאַנצער חסרון, װאָס איר הערט ניט, װאָס מע רעדט צו אײַך. דאָס הײסט, הערן הערט איר, נאָר פֿילן פֿילט איר ניט.

― טפֿו זאָלסט דו װערן! אַזש אין שװײס אַרײַנגעװאָרפֿן.

גרישאַ האָט זיך גענומען װישן דעם שװײס און מיט אַ געלעכטער זיך צוגערוקט נאָך נעענטער צו הערשקען, אים אָנגענומען פֿאַר אַ האַנט:

― הער צו, הערשקאָ, װאָס איך רײד צו דיר: לאָמיר זיך בײַטן!

הערשקאָ האָט אַ פּנים ערשט רעכט דערהערט, װאָס מע זאָגט אים. ער האָט זיך װי פֿון שלאָף אױפֿגעכאַפּט…

― װאָס בײַטן? װאָס הײסט בײַטן?

― מיט די אַטעסטאַטן לאָמיר זיך בײַטן. דו װעסט מיר געבן דײן אַטעסטאַט מיט די פֿינפֿן און מיט דער מעדאַל, און איך װעל דיר געבן מײַן אַטעסטאַט מיט די דרײַען. דו װעסט זײַן גרישאַ, איך װעל זײַן הערשקאָ ― האָסט דאָס צעקײַט, צי נאָך ניט?

― ביסט משוגע געװאָרן? צי דו טרײַבסט קאַטאָװעס?

גרישאַ האָט זיך איבערגעצלמט, און הערשקאָ האָט זיך צעלאַכט. דערנאָך האָבן זײ בײדע גענומען לאַכן, און גרישאַ מאַכט צו זײַן חבֿר הערשקאָ שױן גאַנץ ערנסט:

― דו זאָגסט, איך זאָל זײַן אין דײַן פֿעל כאָטש אײן יאָר? און איך זאָג דיר, אַז דער שװאַרץ יאָר איז גאָר ניט אַזױ מסוכּן, װי מע מאָלט אים… אױף תּמיד זיך בײַטן מיט דיר ― װעל איך דיר ניט זאָגן, נאָר אױף אײן יאָר, כאַפּט דיך דער רוח! זײַ די גרישאַ פּאָפּאָװ, און איך װעל זײַן הערשקאָ ראַבינאָװיטש. דו פֿאַרשטײסט, צי נאָך אַלץ ניט? מיר װעלן זיך בײַטן מיט די אַטעסטאַטן און מיט די נעמען, דאָס הײסט, מיט די פּאַספּאָרטן װעלן מיר זיך בײַטן. איך װעל זײַן דו און דו װעסט זײַן איך. װאָס קוקסט דו מיר אָן? איך טרײַב נישט קײן קאַטאָװעס מיט דיר. איך זאָג עס גאַנץ ערנסט… (גרישאַ האָט אַװעקגעשטעלט אױף זײַן חבֿר אַ גאַנץ ערנסט פּנים). איך בין באַקאַנט מיט דיר און מיט נאָך ייִדישע קינדער ניט דאָס ערשטע יאָר, און איך הער פֿון אײַך אַלע מאָל: „ייִדן… ייִדן זענען אַן אומגליק־פֿאָלק“, און נאָך אַזעלכע װערטער. איך פֿאַרשטײ דאָס ניט. דאָס הײסט, מיטן קאָפּ פֿאַרשטײ איך עס, נאָר איך זאָל זאָגן, אַז איך פֿיל עס ― דאָס קאָן איך ניט. פֿאַרשטײסט, צי נײן? איך װיל זײַן אין דײַן פֿעל כאָטש אַ קלײנע צײַט. אײן יאָר װיל איך זײַן אַ ייִד און פֿילן דעם טעם, װאָס הײסט אַ ייִד. פֿאַרשטאַנען? מיר װעלן זיך געבן די האַנט און דאָס ערנװאָרט אָט דאָ פֿאַר אונדזערע אַלע חבֿרים, אַז װאָס ס'זאָל ניט פֿאָרקומען אינעם דאָזיקן יאָר, איז פֿאַרפֿאַלן, און קײן פֿױגל טאָר ניט װיסן, אַז דו ביסט דו און איך בין איך, מײן איך, אַז איך בין איך און דו ביסט דו ― טפֿו! איך מײן, אַז איך בין דו און דו ביסט איך. נו, איז דאָס געמאַכט?

מיט די װערטער האָט גרישאַ אױסגעצױגן אַ האַנט, און הערשקאָ האָט זיך נאָך אַלץ געריבן דעם שטערן און געקוקט אױף זײַן חבֿר, װי אַ מענטש, װאָס װײס ניט, צי יענער איז גערירט, צי ער אַלײן איז ניט בײַ אַלע געדאַנקען? און דאָך האָט ער אױסגעצױגן זײַן האַנט צו זײַן חבֿר, און זײַן חבֿר גרישאַ האָט אים אױפֿגעהױבן פֿונעם אָרט, צוגעפֿירט צו די איבעריקע חבֿרים, װאָס האָבן גערעדט און געפּילדערט אַלע אינאײנעם, האָט דערלאַנגט אַ זעץ מיט אײן האַנט איבערן טיש אַזױ שטאַרק, אַז די פֿלעשלעך מיט די גלעזלעך האָבן געגעבן אַ קלונג, מיט דער אַנדערער האַנט אָנגעװיזן אױף הערשקען, װאָס איז געשטאַנען האַלב צעמישט, און אױסגערופֿן אױף דער העכסטער אָקטאַװע פֿון זײַן באַריטאָן־שטימע:

― סילאַנס! חבֿרים! שטיל זאָל זײַן! אַ פֿליג זאָל דורכפֿליִען!

און מיט אַמאָל איז אײַנגעטראָטן אַזאַ שטילקײט, אַז מע האָט טאַקע געקאָנט הערן אַ פֿליג דורכפֿליִען. אַלע אױגן האָבן זיך געװענדט אױף גרישען און אױף דעם האַלב־צעשראָקענעם חבֿר הערשקאָ, און גרישאַ האָט אָנגענומען אַ פּאָזע פֿון אַ רעדנער און האָט אַװעקגעלײגט אַזאַ מין דרשה:

דאָס צװײטע קאַפּיטל
זײ האָבן זיך געביטן

― חבֿרים! ― אַזױ האָט גרישאַ אָנגעהױבן שטיל, װי אַ געניטער רעדנער, פֿאַרבױגן דעם גראָבן פֿינגער אונטער דער זשילעט און תּחילת אַ ביסל אַראָפּגעקוקט אַראָפּ; דערנאָך אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ העכער און העכער און גערעדט װאָס װײַטער אַלץ שטאַרקער און הײסער. ― חבֿרים! אין דעם דאָזיקן מאָמענט רעדט צו אײַך ניט אײַער חבֿר גרישאַ פּאָפּאָװ, נאָר אײַער צװײטער חבֿר הערשקאָ ראַבינאָװיטש רעדט מיט אײַך. מײנט ניט, אַז איך בין גערירט, אָדער אַז עס רעדט אין מיר דער װײַן. איך פֿאַרזיכער אײַך, אַז איך בין בײַ אַלע געדאַנקען, און איך שװער אײַך, אַז איך בין נאָך קײנמאָל ניט געװען אַזױ ניכטער װי אַצינד. די זאַך װערט דערקלערט מיט אַ קורצע פֿאָררעדע: אונדזער חבֿר, װאָס האָט געהײסן הערשקאָ ראַבינאָװיטש און איצטער הײסט ער גרישאַ פּאָפּאָװ ― אָט באַלד װעט איר װיסן פֿאַרװאָס ―, געהערט צו אַ פֿאָלק, װאָס די װעלט האָט ניט ליב און װערט פֿאַרפֿאָלגט כּמעט אומעטום אױפֿן גאַנצן ערד־קוגל. מיר װײסן ניט, פֿאַרװאָס און פֿון װאַנען עס נעמט זיך אַזאַ געװאַלדיקע שׂינאה, און דאָס איז ניט אונדזער אױפֿגאַבע אַצינד צו דערגרונטעװען זיך, װער עס איז דאָ מער שולדיק ― צי די פֿאַרפֿאָלגער, צי די פֿאַרפֿאָלגטע, צי די אונטערדריקער, צי די אונטערגעדריקטע. מעגלעך, אַז בײדע צדדים זענען גערעכט יעדער נאָך זײַן גאַנג, אָדער זײ זענען אפֿשר בײדע אומגערעכט. מיר װײסן נאָר, אַן די שטאַרקערע זאָגן אױף די שװאַכערע װאָס אין דער קאָרט, געפֿינען אױס אַלע חסרונות אין דער װעלט, און די שװאַכערע טענהן, אָן ס'איז אַ ליגן, זײ זענען ניט ערגער פֿון אַנדערע און אפֿשר נאָך בעסער. ערגער אָדער