der shirem

ktl# kni#

shmelke hot nisht gehat a spetsyele sibe oyftsushteyn fri oyser dem az er hot zikh zeyer shpet geleygt glitshndik oyfn nets biz di frie shoes un az zayn zeyger klingt in zibn ken keyner nisht hobn taynes. er iz a mentsh. er iz nisht mekhuyev avektsugebn fun zayn tsayt vayl er hot gedarft geyn tsu a khasene, az er davent nisht ven di leydikgeyers un di sheyne yidn davenen vemens gesheft iz es ven er hot zikh geleygt?

a fertl far zibn hot der zeyger geklungen ven oyf di groyse digitale numern, di gedule iz az men ken zey zen on briln, ikh hob zey ale in boydem, vos iz, ikh tor nisht oystun mayne briln in der gesheft? kukn ale azoy. ikh darf epes koyfn blinderheyt un shpeter zikh dingen vayl men vil mir nisht tsurekgebn mayn gelt? di numern hobn gevizn zeks akht un fuftsik, zeyer gut kedey lorev h|Sotn. vos kvitshet zi azoy? ,,lesh shoyn oys der zeyger dort. vos tsindst du es on az du halt|st say-vi nisht baym oyfshteyn?'' ikh halt nisht baym oyfshteyn, efsher nisht, nor zi halt.

,,dray a zeyger bist du nokh nisht geven in bet un shtelst on s'zol klingen azoy fri'' hot Sore Khane geshrign arumtapndik far ir turban.

,,ikh hob mikh nisht geleygt azoy shpet, der zeyger loyft shnel.'' gey zay ir masber az rakhmone libo boey un ikh hob yo gevolt oyfshteyn ven ikh hob ongeshtelt der zeyger. say vi hot zi nekhtn nakht gehat a kopvey.

shmelke hot zikh opgegosn di hent, zey opgevisht in zayn dokhene, e'mir geyn khapn a kotn. s'iz a khurbn aroystsugeyn mit pedzhames. dos lekhl in di gatshes lozt kontrolirn. men ken tsiln inem shisl arayn. men ken aruf un arop un rekht|s un links. vi mit a leytse ken men makhn der ferd loyfn. mimeyle az s'makht zikh un der bokher glaykht zikh oys ken men zikh oppatern afile mit di hent hinter dem rikn. di goyem hobn nisht dem problem. in di gez steyshns ven men shteyt mit zey in zeyere d' amos tsien zey zikh nokhn kotn az s'iz nisht tsu gleybn. s'iz zikher nisht far zore levatole. ver veyst? efsher unter der orle khapn zikh arayn tropns. ober mit di pedzhames, vifl mol ikh zog Sore Khane az zey toygn mir nisht koyft zi zey vider, men darf mit zey azoy akhting gebn. eyn shpring fun der gumi un s'iz yom-tuv.

az s'geyt nisht geyt nisht. vi der shteyn eyder shimu no hamorem. bizoy bizyoynes ven r' Note hot zikh geshtelt demolst lebn mir in bes-hakisey. rosheshone bay der hafsoke iz es geven. a vareme yid, nisht do vos tsu redn. ober beshum-oyfn_ iz es nisht gekumen. ikh bin shoyn dort geven ven er iz ongekumen on zayn shtrayml un gartl un ven men hot arayngehert zayn asher yeytser biz ineveynik bin ikh nokh geshtanen vi a klots. loy neys leykho. di hent hob ikh ober gehaltn fun hintn. ikh ken gebn a flosh, s'iz a gute sgule. shoyn 'et men zikh putsn di tseyn. velkhe farb barshtl iz nor mayns?

er hot ongekhapt di gatshes, ikh veys, bedieved ken men zey ontun nokh a tog. mami volt mikh gegebn a kish oyf dem. dos zenen zey di yidishe mames, afile a kish miz men zikh fardinen mit zoybere untervesh. er hot zikh gegebn a patsh dos baykhl nokh er hot ongeton zayn interhemd mit kurtse arbl vos iz ongekumen bizn haldz un es arayngeshtekt in zayne gatshes. mami flegt gebn a tsi di unterhoyzn fun oybn un mayne fis hobn zikh oyfgehoybn fun der erd. unter di orem hot nisht geshmekt foygldik, ikh vel darfn in mikve a tush, lomir nor hofn der vaser vet nisht zayn kalt, ikh tsol zey genig khoydesh gelt, un az men nemt tsvey hantikher kumt er shrayen. un viazoy truknt men zikh op mit a kezayes hantikh, efsher vil er mir zogn? der krugn fun der hemd? veys ikh? oyf nokh eyn tog? nu, makhteyse. er hot aroyfgetsoygn zayne hoyzn, gemakht zayne fis vi a brik, tsurik geshlayert zayn tales-kotn, durkhgefudemt dem pasik durkhn shnol un gegebn a tsi. der fodershter kheylek fun zayne hoyzn zenen aroysgeshpringen ober dem pasik hot er tsunoyfgekortshet bizn finftn lokh vos hot zikh geshpirt abisl eng, avade, s'iz dokh der shabes|diker pasik vegn der khasene.

shmelke hot ongekhapt zayn tales un tfilen fun der shafe inem lobi, un tsipendik dos zekl vu derin iz gelegn dos baytl hot er gegebn a shlep. s'zenen aroysgefaln tsvey barshtlekh, vifl mol ikh bet ir zi zol nisht leygn zakhn afn tales-baytl. dos ken ikh bay ir nisht farshteyn. punkt vi der shafe in bodtsimer. az men fardekt nisht der shisl funem bes-hakoved iz muvtekh az ven men nemt aroys dos tseynbarshtl faln aroys di kremen, ire farbn un di oyern-knospn inem shisl arayn. shpeter hot zi taynes az ikh zets di fis ven zi shloft nokh. dos hob ikh ir oysgelernt az shabes inderfri hot men a sude nisht lontsh, ober nisht araynshtopn ale sforem in der shafe in der velt arayn un nisht araynvarfn shmoys in der mist vifl mol ikh zog ir un zi khapt nisht. "du tu es" keile eyns hot mitn tsveytn. farlekherte un tserisene plastik vayl men pakt ales af dem aruf. fekh! s'klept. biz vi lang ikh vel mikh bay ir nisht betn vet zi es nisht gebn a vish op, ikh darf aleyn farshteyn aroystsutrogn der mist ven s'filt zikh on un aroysvarfn dos zekl nokh ikh nash di letste por troybn fun der fridzhider. ober zi zol epes farshteyn, ze_ beloy.

* * *

shmelke hot geveynlekh gedavent in vitepsk. er hot aroysgetrotn funem tir un a trop iz im aroyfgefaln oyfn noz un geshpritst oyf zayne briln. ze, ikh hob ibergelozt der shirem baym khasene. vu hob ikh es nor geleygt? s'iz nisht meglekh geven arayntsugeyn mit a royte shirem. nisht dort. nooy vey. kezayes|im khale lebn der netilas yadoyem un a mekhitse biz in der gas. miri mermlshteyn hot ober gut getantsn. Sore Khane vet shoyn hobn oyf vos tsu farfirn. ire shirem. bizoy bizyoynes, kh'hob gedarft aheymbagleytn dem kolomayer dayen mit a royte shirem?

shmelke hot gevust az in vitepsk vet nisht zayn a minyen. Zalmen|ovitsh vet shteyn afn vinkl un pege|n mentshn zey zoln araynkumen. ,,tu a mitsve, gey nisht avek.'' a yidishe akshones. er zet nisht az er hot nisht minyen? ,,neyn, neyn, s'vet zayn, vest zen s'vet zayn.'' viazoy er shemt zikh nisht iz nisht tsu gleybn. mentshn kukn fun im avek. meynst take, fardem tsit er der noz un makht faksn a gantse davenen. shoyn, e'mir geyn in tsur-yisroyl.

in vitepsk iz nor geven eyn minyen un a kleyne minyen un men hot nisht fardreyt a kop un men hot gekent opdavenen on zikh tsu beyzern bay yishtabakh un bay der hoykher shimenesre az der bal-tfile git zikh nisht a shokl. in tsur-yisroyl tsit men az s'iz shreklekh. vi azoy mentshn hobn geduld azoy lang tsu davenen iz nisht tsu farshteyn. in yeshive-ketane iz es ober geven gedavent. a shod yener mol ven ikh hob b|toes geentfert a hilkhikn omeyn nokh ukheshonem kadmonyes fun der yehi rotsn nokh r' Yishmoyl oymer_. punkt hot r' Note gedarft dort zayn. s'iz geven der tekufe ven shmelke hot oyfgehert zikh tsu shoklen un er flegt oystsien zayn haldz zikh tsu kontsentrirn tsu kenen in zinen hobn der kavone fun yeder shem_-havayeh az hoyo_hoyve_yihye un eloykim az shhu# takef |ubel hikhulT |ubel h|koykhes kulom e|ylT he|yluT |usibT h|sibes. r' Note, der leyger un der mashpiye vos flegt shmuesn mit di bokhrem far zey hobn zikh geleygt shlofn un mit vem shmelke hot zikh gehaltn gor nont vayl di eltere bokhrem hobn im gezogt ven zey zenen aheym gekumen af peysekh az 'men ken fun im nashn' vareme verter un khizek in avoydas-hashem, punkt er iz geven af yener shakhres un er hot gezen nokhn hoykhn oooooomeyn, azoy aroysgezogt az s'zol nisht zayn an omeyn-yoseme oder omeyn-almone, hot er gezen vi shmelke lent zikh on oyfn tish ayntsuzapn di bushes. haynt iz efsher beser lang tsu davenen. Sore Khane vet fun mir farlangen der shirem un makhn koyles. ,,bist a shlimazl_'' vet zi shrayen, ,,nisht nor du brengst gornisht arayn nor du farlirst vos mir hobn shoyn. mer borg ikh dir gornisht.'' say vi hot zi mir gebetn fri aheymkumen iz loz zi abisl tantsn. zol zi khotsh amol hobn oyf vos tsu shrayen.

dos iz der khurbn fun khasene hobn mit a nisht heymishe. Shmuel Doved, zayn froy vart im op yedn inderfri mit a frishtik, donershtik bakt zi eygene khales un rogelekh un af Shmuel Doved|s kleyder ken men shmekn inderfri vos men hot im opgekokht af nakhtmol. un zi geyt a mentshlekhe ponzele un turban. Sore Khane vil nisht. zi ken nisht farshteyn az ikh ken nisht aheym kumen tsu an ibergedreytn shtib. vos ken zi nisht makhn di yinglekhs peyes? zi ken nisht gebn a drey zey zoln hobn a heymishe tsure? ikh ken nisht hobn heymishe penemer un alts vayl ikh bin alt geven dray un tsvontsik a halb ven ikh hob khasene gehat? fardem muzn mayne hemder hengen in der shafe umgebiglt vayl s'kumt ir on shver tsu biglen un zi halt nisht fun goytes. zi halt nisht, zol zi es tun. un az der veker-zeyger klingt shabes in der fri bin ikh shuldik. ,,farlesh es shoyn'', kvitshet zi. ikh derman ir az s'iz shabes. ,,iz leyg es in der ledl, dek es tsu mit hantekher, leyg es inter dayn kishn, lomikh shoyn shlofn.'' un az der plate farlesht zikh un der tsholnt iz kalt, ,,gants fraytik shtey ikh oyf di fis az du zolst afile nisht kenen onshteln der plate geherik.'' far ire meshuge|ne tsholnt mit meyern un selerye.

on a shirem iz shmelke gelofn biz tsur-yisroyl. oyfn hut hot er aroyfgeleygt der plastik fun zayn tales-baytl, men ken mikh nisht dort azoy gut un men vet shoyn kukn oyf mayn nomen oyfn baytl, er hot tsuzamengekneytsht ale zaytn fun der zekl arayn in der lokh vu zayn kop hot gedarft arayngeyn un es shnel ongeton az der plastik zol nisht aroysshpringen fun der tsveyter zayt, on tsu bamerkn az fun fornt hot er reklamirt ,,bhshgHT h#dmu"r mlovole''. men ken dokh do nisht geyn, azoy fil mist. in gush emunem un gush katif dort ken men avade aroysgeyn. Akive hokh iz aleyn gekumen tsu mir aheym mir betn ikh zol far im veln, a gants yor zogt er mir afile nisht gut shabes, iz er vider afn radyo vegn disengeydzhment. efsher nemt er shoyn tsam der mist a bisl. az ikh vel im zogn vel ikh hobn aza ponem vi Sore Khane. ire dayges. az men zol gebn igerkes un grins far mitog far di kinder azoy vi di teg ven di inspektors kumen. zi meynt vayl zi iz nisht a heymisher miz zi es aroysshrayen.

shmelke iz nokh geven in der rekl vos er hot ongeton tsum khasene. leybl vet shoyn gebn a tsup, ,,shmelke, men trogt dikh epes on?'' un Sore Khane vet shrayen ,,vos host du nisht genimen a kout?'' kirshnboyms hoyz boyt zikh nishkoshe_ af. farfaln, er arbet shver un er fardint. meynst take, zayn shver zogt men farmogt gantse bloks in dzhoyrzi-siti un er kirshnboym zogt der oylem iz foyl. punkt vi Sore Khane. ikh gey nisht arbetn, zogt zi, ikh zits in der heym. gants veynik farshteyt zi az a dey treyder farlangt nervn un yishev-h|das un ven ikh makh eyn gutn gesheft fardin ikh in a tog vos zi in a yor. zi mit ire kinder. a gantse meyven|te iz zi mir af khinekh. a diploma hot zi in kop arayn un af Ester rayzi hert zi nisht af tsu shrayen un Khayem un moyshi hobn shtendik tsuploshete peyes. vos ken zi nisht farnemen az Ester rayzi redt vi a boro-parker? hot zi gezogt ,,bay'' Rokhl|e keile men farshteyt nisht vos zi meynt. mayne brooykers farshteyen den nisht vos ikh zog zey? a gesheft velkhe verter men nitst abi men farshteyt zikh. oyfgeklerte khokhem|te un der tales-baytl iz an ekl. gornisht tuen zey in der heym un men ken zey nisht zogn a vort.

haynt vel ikh take mizn makhn an apoytike_, s'iz shoyn nisht keyn khokhmes.

in tsur-yisroyl hot men zikh geshtelt a zeyger zibn un shmelke iz ongekumen a fertl nokh un men hot nokh gehaltn bay tanu_rabanon. azelkhe shlepers. Shmuel Moyshe davent shoyn oykh do? ikh gedenk im den nisht ven er iz geven a shvants shbshvents, gegangen zukhn dem dikstn gartl in shtot un haynt halt er shtark fun der artskrol-sider. mit azelkhe shlepers ken men khapn a mikve un zey veln nokh haltn borekh_sheomar. geyendik aroys hot zikh shmelke oysgeglitsht af vaser af der erd, zikh gevaklt un zikh balansirt ober nisht far er hot zikh arayngeklapt in shirems vos zenen gelegn oyfgeefnt af zikh tsu trikenen. vos kukt er azoy? sheyne yidn glitshn zikh nisht oys? davenen vi meshugoyem ober a shirem kenen zey nisht geherik avekshteln. der shirem do zet in gantsn oys vi Sore Khane|s. s'iz a mayle az do shemt men zikh nisht mit dem. ver vet mir den zen? s'ken arayngeyn in mayn tales-baytl. zayn tales-baytl hot er ibergelozt in droysn fun der mikve oyf der hantekh-tish mit der nomen oysgedreyt tsum vant.

in mikve hot zikh shmelke oysgeton ersht di shtrimp un zey arayngeleygt in zayne shikh, dernokh hot er zikh oyfgemakht der pasik, oysgeton un aroyfgeleygt di hoyzn oyfn hekl, oyf zey hot er oyfgehongen di gatshes, zayn tales-kotn, zayn hemd un zayn unterhemd. er hot oysgeshpreyt zayn hantekh oyfn bank, eyner vet zikh nokh gebn a zets davke do, er hot aroyfgeleygt zayne briln in mitn der hantekh un af zey zayn yarmlke vi a kupol un gegangen khapn a tush. der bokher iz samukh_veloy_nire, baym amide zet men gornisht oyser dos baykhl vos hert nisht oyf tsu vaksn.

vi tush ven tush, s'rint dokh koym. dos iz der khilek tsvishn khsidem un di gevorene. zey kenen davenen vi malokhem ober a tush? af mayem_akharoynem iz es oykh a letsnes un, shyu, s'iz kalt, di reshoyem, avade, men tor zikh nisht tushn farn davenen. dos pasirt ven di oyto-khevre klepn zikh on in di khsidem. zenen makped af loy_signoyv un redn kholile nisht baym davenen ober a vareme tush nokh ikh bin durkhgenetst fun der regn veln zey mir nisht farginen. nisht imzist ruft men di tsur-yisroyl|nikes ,,tsores''.

shmelke iz aropgegangen di shtign fun der mikve, a mekhaye, aaa aaa s'brent aaa. der vaser iz im ongekumen biz tsum nopl un er hot zikh kemoy avekgezetst az der vaser zol onkumen biz zayne lipn. zayn aroysgelozte bord iz aroyfgeshvumen un er hot es geglet un aroysgetsoygn di vayse hor un di hor mit tseshpoltene ekn. ikh darf shoyn bald ton shidukhem un mayn nomen hot nokh nisht ershaynt oyf eyn kabolas-ponem|tsetl. ikh vel muzn tsurikrufn Shloyme Khayem im zogn vegn der grinvald shidekh. di khutspe fun di oyto-khevre. ikh zol nor makhn dem onshtel fun a por doler volt men mir nokhgelofn, vos iz Khayem zelig mer fun mir? un er hot bakumen yosl vaynbergers bokher. Sore Khane zogt az er zet oys vi a beybi. zi hot tsu redn. vifl mol hob ikh ir gebetn az zi zol nisht fardreyen a kop far di melamdem un zi iz davke gegangen shrayen. hot er getsoygn far Shmuli an oyer. s'iz gold kegn vos men hot mir geton. der rebi hot gezogt yeder zol haltn der finger oyfn plats un eyn mol hot er mir gekhapt mitn hant oyfn os|u mokem hob ikh derfar gekhapt makes. nisht vayl ikh bin geven a khazer. ikh hob poshet gedarft. un ver hot geshrign far mir? men volt mikh gekent hargenen un tati volt gezogt, ,,ikh vel dikh nokh tsugebn.'' yetst hot zi tsu lekn.

veykndik hot er genumen fun der zayt fun der mikve der zip un durkhgenetst der oybishter kheylek fun der vaser fun hor un shupn. zi hot nokh gevolt ikh zol shraybn di roshey_hakehile a briv ven Shmuli hot zikh farklemt der finger in der tir. bay minkhe_-mayrev_ volt ikh yedn gelegn oyfn tsung. ,,zi meynt zi'z der eyntsikster mit a kind.'' ,,a shnobl-khaye roe, ven er'z mayns volt er shoyn eynmol gekhapt.'' un zey zenen gerekht. vos ken er nisht zitsn bay^am tish un zingen ko_riboyn? freg im epes vegn der sedre, ver iz geven Eysev|s bruder? un er veyst nisht. ven Sore Khane zol nor haltn fun a bisl lernen bolek volt ikh im shoyn eyn mol gevizn. ikh heyb on zogn a dvar-toyre baym tish zingt er mir arayn yom ze_ mekhubed. un zi vil ikh zol geyn tsum dayen vegn der tir. vu iz ir seykhl? er vet mir zogn ,,gey shvenk es op mit vaser'' un ikh vel im zogn, ,,s'hot pasirt shabes,'' vet er entfern ,,nu, iz vos vilst du yetst?'' un ikh vel im zogn az men darf farrekhtn der tir un er vet zogn, ,,nu, gey red mitn gabe_.'' vos darf er take ton? er hot zikh aropgelozt di peyes fun arum zayn oyer un mit beyde hent opgeshtupt di shvimendike shtiklekh, geleygt a|yeder fun zayne grobe fingers tsu farshtopn zayne oyern un oysgetsoygn a|yeder fun zayne lange fingers tsutsukvetshn beyde zaytn fun zayn noz, zikh ayngetunken fir mol un aroys.

er hot zikher gemakht az der untershte keshene fun zayne hoyzn iz nokh ongeblozn mit zayn berzl un ongeton zayn yarmlke, zayne briln un dernokh oyfgehoybn zayn yarmlke mit eyn hant bshas er hot getriknt zayn hor mitn hantekh. ongeton, hot zikh shmelke avekgezetst afn bank, aroyfgeleygt eyn fis afn tsveytn un getriknt tsvishn di kleyne fingerlekh fun zayn fis. aaa geb nor a kuk. a gutn krats, der bney yisokher hot gevust vos er zogt ven er hot dos farglikhnt tsu loy_sinoyf. un loy_sinoyf fun vu hot er gevust? shoyn men tor azoy nisht klern, der heyliker rebi r' hersh meylekh. di hanoe hot im mekhazek geven tsu farzukhn an andre vinkl vu af a gutn tog iz do a sakh pashe. s'sheylt zikh a mekhaye, un mit a tsamgetsoygener ponem un an ofener moyl hot er tsamgedrikt di shpits fun zayne tsvey negl af der hoyt, nokh a mazl s'iz donershtik hob ikh epes negl. mit der rikn fun zayn hant hot er opgevisht der shpeyakhts fun zayn bord un ongeton zayn rekl mit bloyz eyn arbl zikh aynshporn tsayt bay tfilen leygn.

aroyfkumendik mit a hinkedike trit kumt tsu im tsu a yid, ,,dort halt men shoyn bay di halelu_kos, in vaybershil shtelt zikh a minyen.'' shoyn vayter di pegeyem, ,,ikh vel mikh geyn vashn di hent un zikh mitkhapn, kol__ haneshome iz mir punkt gut.'' er iz gegangen tsu der kran, zikh opgegosn di hent, geshmekt der hantekh un arayn in bihm|"d oyfmakhndik der tir mit zayn elnboygn kedey nisht nas tsu makhn dem klyamke. shtupndik der tir git im a yid sholem-aleykhem, der meshuge|ner miz mir gebn sholem punkt ven ikh hob nase hent, ,,ikh bin a higer.'' shmelke hot zikher gemakht az zayn hitl iz oyf zayn kop, shabes iz beser, az men kukt aroyf mit di oygn ken men bald zen di shtraymlhor, er iz tsugegangen tsu der nenster tish, gerukt a por tales-baytlekh tsu a zayt, a halbe tish mizn zey oyfnemen, aroysgenumen zayn gartl, un es gebundn arop-tsu unter zayn geshvolenem boykh un zikh aroysgetsoygn zayn sider un es geleygt iber zayn nomen. bald nokhn tnoyem hob ikh Sore Khane|n gebetn az oyfn tales-baytl zol zi bloyz oys|haftn mayne roshey_teyves hot zi gemizt koypn vos der sforem-gesheft hot gezogt az ,,ale hobn dos'', un zi hot nisht gekent vartn mir tsu dertseyln nor bald nokhn khupe un far dem mir kalye makhn mayn yikhed-shtibl. r' Note hot mir geheysn fregn vi azoy zi hot gepast bald nokhn kish, un biz haynt hot zi taynes az ikh hob getsoygn mitn noz. ikh hob ir nisht gehaltn baym kishn nokh dem. say vi der kishn volt geven vi faln korem oyf yom-kiper, vayl in makhzer shteyt ,,K#n nuflim korem.''

der tales iz ongekumen afn pleytse mit a ,,brkhi nafshi.'' |uKshm sh#ni mTKsh b|tales b|oylem hz|h hot zikh shmelke untergezingn mit zayn tog teglekhe nign bshas er hot mit zayn rekhte hant getsoygn zayn linkn oyerlepl un zayn linke hant hot arumgedreyt der peye arumen oyer. mit zayn kleyne finger hot er oyfgeshtopt zayn oyer fun der mikve-vaser un nokh boydek zayn zayn finger hot er boydek geven di knupn fun di d' kanfes, zikh ayngeviklt in zayn tales un tsurikgeshmisn di tsitses, ,,gibt akhting'' hot a farbaygeyendike yid gegebn a shray un shmelkes mh-ykr hot gedoyert mit a por minut lenger, ha, er ken nisht visn ver ikh bin. er hot arayngeshtekt zayn ponem inem tales-baytl, der shirem iz gor Shmuel Moyshe|s, s'miz zayn, s'shteyt do felberblum oyf fuftsn, dray-un-fuftsik, un aroys iz gekumen zayn Rashi-tfilen. der farsholtener ziper vert mir yedn tog farhanket, un er hot gegebn a kush fun oybn der shel-yad, aropgetrasket di retsues oyf a bank un zey oysgeglaykht tsvishn zayne fingers, gerukt zayn kop tsu der zayt un mitgeshlept zayn gantse kerper oyftsuheybn zayn hant hoykh in der luft oyf aroyftsutsien dos arbl fun zayn hemd. er hot gedreyt di retsues zibn mit a halb mol un getseylt mit di finger fun der andre hant tsvey mit a mol trakhtndik ,,puTH #T, ydikh |umQbye, lkhl khay, rotsn,'' aroyfgevorfn dem shel-rosh oyfn kop un aroyfgerikt der tales oyf tsu makhn a brokhe, der tales tsurik oyfn pleytse hot er durkh zayn yarmlke oysgetsoygn di retsues oyfn kop, gegebn a rayb op di hent oyfn tish in fal az er hot zikh gegebn a krats in kop, gedreyt oyf di finger |u#rQWikh un er iz geshtanen greyt vi a zelner on visn vem tsu shisn.

* * *

,,nu efsher kimt ir bay mir davenen. ikh bin a khiyev. ikh zog aykh tsi az men vet bay mir endikn nokh far zey.''

,,aledikt ikh kim.''

,,iz zayt azoy git un kimt aroyf in vayber shil.''

dos zenen zey di oyto-khevre. frier hot er nisht gezogt az er'z a khiyev, er hot mir gevolt mezake zayn mit a minyen. nor mitsves zikhn zey tsu gefinen. efsher a parnose, epes an #umnwT klh |unkeyh, dos nisht. er hot ongekhapt zayn tales-baytl un es gehaltn vi a rinshtok az zayne sheydlekh un zayn sider un der shirem zoln nisht aroysfaln un er hot zikh ayngeboygn az zayn tales zol zikh fun im nisht aropglitshn. geyendik tsum tir hot er zikh kemat arayngeklapt in Shmuel Moyshe af zayn veg tsu di pushkes arayntsuvarfn gelt bay |u#Wh mekhaye #T kulom. af dem iz er a mekhutn, kumt aher vayzn di khsidem az er iz tsu ernst far zey ober do farfirt er mit di meshegas|n. ver gedenkt im nisht fun kheyder, zayn tatns gefilte fish flegt er brengen tsu di kinder toyem tsu zayn az men zol betn di mames zey zoln es koyfn. haynt meynt er az er hot a por doler ken er shoyn vern a gantser sheyner yid keile ikh gedenk nisht ven er hot zikh bamakht baym ershtn tog bay r' Zalmen. ikh hob bar_-mitsve gemakht hot er mir epes arayngeshikt, af dem miz ikh farlaydn zayn lekhtikn gut shabes fun der tsveyter zayt gas. er makht es ober gut. er leygt nisht arop zayn kop biz azoy tsen fis farn zikh bagegenen un dernokh a shokl mitn kop. fun ven er zet mir kukt er mir arayn in di oygn, shmeykhlt, shoklt mitn kop un zogt eyn mol gut shabes un az s'felt oys zogt er vider.

shmelke hot zikh oysgevelt an alkir oyfn dorem-vant vu er hot zikh arayngezetst un ongehoybn adoyn-oylem, gegebn a genets bay |u#l-Wbi#nu, un bay loy lidi nesoyen iz zayn moyl geven in gantsn ofn az zayne shkheynem hobn gehert ,,nisaaayun.'' az mentshn hobn zikh oysgedreyt hot shmelke tsugeleygt zayn far|rtsueh|te hant tsu zayn moyl un zikh bagrobn in zayn sider lekndik der retsue, es getriknt oyf zayn noz un geshmekt. hlv#i zol ikh shoyn a mol hobn a gezuntn nesoyen, a klingediks, azoyns vos men zet oyfn sobvey, aza rikhtiks vos men ken ontapn beyadayem, vos zeyere kleyder zenen azoy kleyn az di retsues fun zeyere bes-reysh-alef shtekn zikh aroys. ven der yeytser hore_ zol take interesirn az ikh zol zindikn volt er mir tsugeshtelt a por azelkhe nesyoynes. nisht kholile zindikn, KmK|khol bshfufrT zikher nisht, un --- vider genetsndik --- ikh volt nisht gedarft oyfzayn afn veb ven di feyglekh zingen shoyn. vos kukt er mir azoy on yener beheyme? kha, er genetst aleyn.

h' hushyeh hmlkh yeninu byum kr#inu, ashri yoysheyv|i bes|ikh, ikh ken nisht haltn azoy shnel bay ashri, kh'hob dokh koym ongehoybn. zayn sider iz nokh geven oyfgemisht tsu |umdinh-shel-gihinum un der ekidh. ikh hob mikh zikher nokh nisht oyfgehoybn tsu borekh_sheomar un s'ken nisht zayn az ikh hob fargesn az ikh hob gekusht di tsitses, ele_ m#i ikh halt nokh bay ko. zukhndik zayne tsitses far borekh_sheomar hobn zayne shlislekh oysgeklungen un er hot gegebn a tap zikher makhn az der berzl iz nokh bay im. far a shvarts yor, ikh hob nokh on di hoyzn fun der khasene. vos shtekt ober dort? Nakhmen hot gehat der khutspe tsu kukn beyzerhayt ven ikh hob genumen a servetl fun zayn tish, er meynt ikh hob nisht gezen vi er hot arayngeleygt dray bentshers in zayn bizem-tash. der meloyne iz ober geven oysergevendlekh. Sore Khane vet shoyn vayter shrayen ven s'vet nisht zayn shpeter a broyt. in vitepsk volt ikh gekent epes borgn fun der pushke un koyfn oyfn veg aheym. Shmuel Moyshe volt mir l|mayse geborgt, zol ikh im betn? ikh vel im shuldik zayn der neshome, un der oylem vet kukn. ikh ken im betn finef doler un im zogn vegn di hoyzn, nokh tsvey minut redn vet er oyfheybn di oygn. men gleybt mir shoyn nisht, dos iz der tsore. nokh a mazl ikh hob a doler farn tayms vet khotsh zayn vos tsu tun inderfri.

ikh vel zogn Shmuel Moyshe az ikh varf im arayn der tsener in der heym bay nakht. ikh darf say vi im durkhgeyn oyfn veg in zal opnemen der shirem. er vet mir araynhakn in mitn tsi ikh darf nisht a hunderter. shoyn, ikh ken say vi nisht vartn biz er fartikt. az ikh hob nisht shpor ikh mikh khotsh ayn gebn far di geltgeyers. tsvey yunge-layt zenen gegangen nokh gelt vayl mit a nakht frier iz geven a tay-ovnt. ven ikh halt zey baym gebn volt ikh dokh ahingegangen. shmelke hot zikh genumen davenen mit groys kavone. lokhes shteln zey zikh do op, zey zeen nisht vi ikh klap mayn keshene un geb a drey mitn hant. un ver iz der meshuge|ner vos gibt zey a fuftsiker? in shil? iz er normal? zol er es mir gebn. ikh bin nokh aza khoshev|e tsvek. a khazer, a khamisheml ken er gebn vayl er darf zikh oysputsn di tseyn mitn kabole.

l|mayse, volt ikh gekent onrifn der keyterer un zey fregn tsi zey hobn gefinen a shirem. ikh ken onrifn inderfri ven men vet nisht derkenen mayn shtime. mer felt mir oys az di sekretern, miri, zol mir derkenen. zi vet zikh dermanen funem bashoy, ven ikh hob ibergedreyt dos glezl. shlmzlnim, ver shtelt den glezlekh baym ek? tati hot gezogt az der mineg iz nisht tsu gebn toyem tsu zayn, un vi mami hot nor geredt fun der ongeshtoybte tshilo. nokh zey hobn gezogt neyn. tsvey teg hobn zey undz gehaltn oyf shpilkes un zi vet shpetn az ikh farges shirems un ikh hob nisht vos tsu tun nor ontsurifn far dem.

keyn mol hot shmelkes mame, di alte mises yozefovitsh, nisht gekent oyszen mentshlekh. zi flegt im kumen opnemen fun zayn KiWh tsum tseyndoktor un ale yinglekh hobn gelakht vayl zi hot geredt azoy hoykh tsu dem rebn. vos hot zi nisht gekent zayn vi di yinge mames mit di royte bakn un sheyne lipn vos der rebi hot aroyfgerikt zayn shtekn in zayn arbl ven zey zenen gekumen brengen dos ,,rises''-pekl vos di yinglekh hobn fargesn? nokhdem hot der rebi es afirgenumen bfni-kahal-voeyde, ,,pshi, lomikh zen vos dayn mame hot dikh gebrengt. aza sheyne pekele.'' ven ikh hob fargesn hob ikh bay nakht bakimen, ,,host vayter fargesn.'' tsi ikh bin hungerik geven hot ir gants veynik interesirt. un ire shtrimp hobn zikh gemizt tsamnemen bay di knekhl vi aveylem oyfn feld.

dos iz geven mamis khurbn. a khoshev|e froy. yo, avade, azoy hot yeder gezogt baym shive, a sakh hobn zey gevust. vayl zi hot mir aroysgeshlosn fun der heym un iz mir nokhgelofn mit a pantofl un der royte fleyshike hantukh? kenen tsamsharn tsekvetshte nakhtmol mit der zayt fun zeyere gore hant un in vaser un fayer loyfn zey far zeyere kind. yo, zoln zey shoyn amol aropleygn dem telefon far zeyere kind un oyfhern makhn azelkhe koyles. Sore Khane, shoklt zikh iber di lekht ven ikh hinger far a shtikl kigl, un nokh dem vider mit kvitsherayen ,,geb moyshi zayn milkh,'' ,,ales miz ikh do tun,'' ,,krayndi layg avek dayne vokhndike shikh,'' ,,az ikh tu es nisht vert es nisht geton,'' ,,keyner ken mikh do nisht helfn.'' lebn oys zeyere lebn el-kidesh-hashem un der velt iz zey shuldik der neshome. haltn in eyn geboyrn oyf tsu haltn hilfloze neshomes baym kark, un koym di neshomes bakumen a moyl un kenen tsurikentfern darfn zey shoyn a frishe.

a sheynhayt iz zi, farfaln. halevay volt Sore Khane geleygt aza band oyf ir sheytl. in di yorn ken men nisht onheybn mit di zakhn. ir hot men aroysgevorfn fun veys ikh vu, min_-h|stam far dem hot men ir far mir ongetrogn. tati hot es nisht gepast, hot er shoyn bakumen a mekhutn. bizoy bizyoynes mitn unterfirn. a mekhaye volt zi geven. zi hot azelkhe fis. farvos vern zey nisht grob vi Sore Khane|s? un fun forent iz zi azoy kaylekhik, min_-h|stam geyt zi in a sveder vos iz a bisl tsu kleyn. vi zey hobn zikh gevorfn baym tantsn, un ver redt nokh fun intn, mamesh geven a brokhe tsu makhn. elyunim QQu u|takhtoynem elzu.

der bal-tfile hot gezogt |ubrukh h' l|oylem omeyn |uomn un shmelke hot zikh oyfgeshtelt tsu |uyBrkh Doved. s'iz im shver geven tsu shteyn in gantsn glaykh. nokh a mazl ikh hob a lange rekl. er hot zikh aropgeboygn tsutsumakhn zayn untershte knepl. di kurtse-rekl-oyto-khevre hobn nisht undzere problemen? vos tuen zey az s'makht zikh? ikh darf amol kukn oyfn sobvey vos di goyem tuen. Shimen Noyekh iz masber geven az bay khsidish|e yidn vibald zey zenen azoy opgehitn darfn zey mer shmire. azoy vi yener mol ven a shikse hot gehat a ti-shert ,,ikh ze beser oys toples.'' tsu vos leygt zi es dort az nisht men zol kukn? zi hot nokh gehat azelkhe balebatishe mayses az yeder vort fun di kidesh-levone-oysyes iz geven azoy oysgetsoygn az s'hot zikh geleyent balkorkho. ober az ikh hob gekukt bin ikh geven a khazer. vi r' Zalmen Khayem hot gezogt oyfn khazer az es iz nisht malegere vayl es iz a besere mentsh. valgert zikh in shmuts tog un nakht ober vider tsekayen abisl esn? kholile. khazeyrem zenen zey ale ober ikh tor nisht kukn. vos darf ikh tun? aropkukn? un az aza eyner fregt mir viazoy men kumt ergets on, tsu velkher kheylek fun ir redt men? ikh meyn, pshite az zi zet beser oys on dem, m#i k# mshme lon? hot a shkts geshrign ,,dzhu, vat yu luking at?'' un oyto-khevre hobn gelakht. vi in vin nokhn onshlus.

er rirt zikh tsi nisht? nu, nu, yishtabakh, yesh minyen, nu, zog shoyn dort, du pege. er hot mir tsugezogt az er fartikt shnel. a nekhtikn tog un dort halt men shoyn mudim drbnn. ikh daven mir vayter. velkhe neshome meynt er tut er a toyve mit oyfhaltn dem oylem? dervayl hot zikh gehert a kvitsh un a krekhts vi der tir hot zikh oyfgemakht un Shmuel Moyshe iz dort geshtanen mit der tales inter der oyer vi di toybe bay tekiyas-shoyfer. efsher az men khapt arayn azoy fil brokhes iz es a sgule oyf parnose. er iz shoyn boydek der tir vos s'kvitshet azoy. er't nokh bald leygn puter vi tati flegt tsu leygn. dos iz ober der mayle fun zayn an noged. er ken zikh erloybn zayn vi meshuge er vil. er shpilt zikh afile nisht mitn oybershtern knepl fun zayn hemd un er iz nisht boydek zayn ziper. shmelke hot zikh shtark farkneytsht zayn shtern, tsamgetsoygn zayne foystn azoy az zayn shmeykhl hot men gekent fartaytshn az er bet shtark bay vehaher_eyeneynu_besorosekho. meshuge, der oylem vet mikh onkukn vi a tsedreyter un er hot zikh genumen shtark histn. shmelke hot oyfgerikt zayn tales-baytl, zikh tsugedrikt tsum vant un genuket az Shmuel Moyshe ken zikh lebn im zetsn. in der kontri ven di khanfe|ners zenen nisht dort hob ikh eybik mit im a shprakh.

oyf shpilkes hot er oysgevart far h' eloykheykhem emes un zikh bald geshtelt shimenesre. dos vet zey lernen tantsn. der bal-tfile hot geshrign, ,,nu, shsh mispalelem!'' ikh hob oykh frier geshrign nu.

vos ikh ken tun iz geyn baym khasene nokh gelt, betn a tats bay eyner fun di goyem, men vet kukn eyn mol, tsvey mol un ver bamerkt shoyn? alts beser vi ,,vos zikht er do?'' ikh darf bay zey betn reshus? ikh vel hobn der shirem un dos vel ikh morgn tsurikshteln. az nisht hob ikh gelt oyf a naye. zol zi Sore Khane zogn az ikh hob nisht ,,teyst.'' az ikh gey arum di tishn mit a tats ken men mir nokh betn leygn mayn nomen bay a kabolas ponem. take nisht far rebi r' Meylekh|s an eynikl ober far stam a rebish kind. men ken keyn mol nisht visn. ikh darf Sore Khane afile gornisht zogn, zi vet meynen ikh bin baym shiyer. a kabolas ponem tsetl mit mayn nomen fun intn vet ir shoyn gut aroysnemen di oygn.

shmelke hot oysgetrotn shimenesre, a shtarke tants mit di fersht bay |ukhshnim kdmunyuT hot im a bisl oysgeluftert di hoyzn un loyz gemakht tsvishn di fis. ,,nu, daven shoyn, far a gut yor, s'iz do W|sho eunim, du kenst nisht tseyln? hushyeh #T emikh, nu, rir dikh shoyn.'' ven men iz arumgegangen mit di pushkes hot er hanoe gehat tsu klapn zayne shabes|dike hoyzn un tsugeleygt ,,ikh bin geven oyf a khasene nekhtn nakht.'' tsu takhanun hot er vayter gesholtn. s'iz nokh donershtik oykh far a shvarts yor. do mizn zey zogn takhanun, az nisht kenen zey dokh zayn margeretn mit vos zenen zey andersh vi a khsidish|er shtibl? aropleygndik zayn kop iz aropgefaln dos dekl fun zayn tfilen-shel-yad, |uy#mr Doved #l gd nu vu iz es shoyn, tsr li m#d nplh no bid h', der tish klept. vos shmekt azoy? der tsigeretl vi s'shvimt in der kave zet oys vi a far|akshn|te drek. a gute khokhme iz aroptsuleygn asher-yeytser papir un dernokh a flosh. Kyun d#idHi idHi. az eyns geyt geyen ale. Kmu #Bn bmim ezim. er hot zikh oysgedreyt kukn oyfn vantzeyger iber dem tir zikher makhn az keyner zet nisht vos er trakht. nokh a mazl men hot zikh aropgeleygt dem kop bay nfilT-apim. Khayem Doved shrayt shoyn |uhu# rHum. ven s'iz a yortsayt shrayt er avade ,,kadish, kadish.'' ven ikh bin bal-tfile zog ikh davke yo takhanun un zol er ,,kdishn'' vifl er vil. aza kinderishkayt. yeder miz epes zayn.

laybi vays tayne|t az s'iz vayl zey kumen zikh nisht gut adurkh in der heym. er zogt zey darfn men zol zey lib hobn. ikh zog nisht laybi hot shoyn geleyent a por bikher ober di bikher veysn den ales? vos iz shayekh lib hobn. yenki shtayner arbet bay a goyishe byuro, er iz a fester meyven, er ken besere goyem oykh, er zogt s'iz ales blof. in zayn tsimer arbet a goy, bekhlal nisht a bilike goy, a rikhtike vayse, un er hot letstns zikh balibt in a meydl un zey hobn geshmuest oyfn telefon un zi hot gezogt az zi vil epes koyfn bay amazon un er hot bald ahingeklikt un gezogt ,,ikh vel es dir koyfn.'' s'hot im oysgezen az zi hot gezogt ,,neyn, darfst nisht'' un er hot gezogt ,,s'iz tsu shpet, ikh hob es shoyn bashtelt.'' yenki zogt men hot klor gezen der falshkayt. s'iz azoy kinderish. in onheyb flegt mami shpetn oyf Sore Khane|s kutsenyu-mutsenyu mayses ven zi flegt mir kukn in di oygn un epes aroys|ganvenen fun mayn teler. s'hot take nisht oysgefelt. un vi lang hot es den gedoyert biz men hot gezen vos zi iz? haynt vet ir keyner nisht khoyshed zayn az zi hot emetsn lib. vos pasirt shoyn ven men hot lib? vos iz den libe? men ken shoyn meynen men tsekisht zikh abisl un men ruft es libe. yener hot es gekoyft vayl er hot ir gevolt nisht vayl er hot gevolt zi zol es hobn.

az men hot farkoyft di aliyes iz shmelke gegangen in lebn az er miz koyfn di mitsves. nekhtn hot der meshuge|ne Ezre getsolt veys ikh vifl far rosh-khoydesh. on keyn kop. er redt zikh ayn azoy vet er vern an ashkenaz|isher. a sakh vet es im helfn. kuk on zayne makhetonem.

,,a doler di mitsves. a doler di mitsves tsum ershtn mol, tsum tsveytn mol'' do iz gut tsu gebn a shpring arayn, zol ikh zogn anderthalbn oder tsvey?

,,tsvey doler di mitsves.''

,,dray doler di mitsves.'' er, Nosn Shloyme, varft zikh mit gelt. a melamed mit sekshn eyt, vos felt im den?

,,fir doler di mitsves,'' zoln zey zen az a gantser shlimzl bin ikh nisht.

,,zeks,'' iz er meshuge, er meynt avade s'iz der driter tog rosh-khoydesh, ikh vel mikh nisht lozn tsvey teg nokhanand, genig nekhtn hot men es mir oysgekhapt.

,,tsen doler,'' dos vet im shoyn lernen mit vem er heybt zikh do on, ven Sore Khane zol nor visn vos ikh tu mit ir gelt, s'nisht mamesh irs. ven ikh makh a gut gesheft shept zi den nisht nakhes? ,,tsen doler di mitsves tsum tsveytn mol un tsum dritn mol. zkhh lu.'' ,,nu vem ge|t ir hoytsoe. trakht nisht azoy fil, s'iz shpet.''

,,geb es far Nosn Shloyme,'' s'iz vikhtik men zol zen az ikh bin a mentsh. zol er krakhn. ikh hob es gekent hobn far tsvey doler un der khazer hot es mir aroyfgetribn, un oyf vos darf er es shoyn? zikh a bisl vikhtik makhn?

shmelke hot gezukht tsi iz nisht do a koyen. ay vet Nosn Shloyme platsn. a blinde metsiye. ikh bakum nokh a booynus aliye.

,,nu, ir nemt es far zikh?'' hot der gabe_ zikh tsu im gevondn, un shmelke hot geshoklt mitn kop ,,bediyeved az s'iz nisht do a tsveyter.''

,,yemud shmelke...'' un shmelke hot geentfert ,,Khayem Shmuel shmelke ben r' Ruvn Yoysef hloy.'' shlishi geb ikh far Shmuel Moyshe. zol im nisht pasn az ikh koyf im aliyes?

ikh kish den nisht Sore Khane? ikh hob ir nisht in gantsn faynt, ikh meyn az nisht, a bisl lib, ober s'iz nisht aza gedule lib tsu hobn. shoyn, shir hshirim iz dokh hekhere zakhn. men hot mikh ir ongetrogn hob ikh ir genumen. a breyre hob ikh den gehat? mami hot mikh gefregt vos ikh halt. az s'iz gornisht shlekht ken men khasene hobn. ven darf ikh ir lib bakumen. ikh koyf blimen oyf shabes, zogt zi az s'hot nisht oysgefelt. di kolers metshn nisht. mamesh kinderish ven men hert oyfn sobvey ven zey leygn arop di sels, ,,bay sviti, kyuti, boni, honi,'' zey shemen zikh nisht borabem? take falsh. vi hot er nor geheysn, gold, gold, zayn hit hot gehat bald mer kneytshn vi er iz alt geven, yo goldhamer, er hot nebekh geveynt vi zayn vayb hot im gekitslt di fis der shabes far zi hot im ibergelozt. finf un draysik yor hobn zey gelebt tsuzamen un zi zogt im er'z a vimp, nu, ikh kitsl nisht di fis un ikh get mikh nisht. poyerishe mayses, a sakh hot es im geholfn az er hot gezingen mit zayn froy. mer felt mir oys Sore Khane zol mir zingen mh-ydiduT.

ver gebt aza nis? shmelke hot zikh oysgedreyt zukhn der shuldiker noz. Yankev ben Avrem, oyf dem hot er zikh gedarft megayer zayn un ikh hob gemeynt az nor a yidishe noz ken azoyns.

un ver hot mikh lib? vem hob ikh lib? ikh vel nokh eyn mol antloyfn oyf a por teg un di hatsole vet mikh zukhn, un ale talmud-toyre|s veln zogn tilem, un in mikve vet men zogn er hot a shvere shtib, un di tseleygers veln krekhtsn az keyner hot mir nisht gezogt a gut vort, men vet bashuldikn di shadkhonem far nisht hobn geton mer, un Sore Khane vet zikh betn oyfn radyo ikh zol aheymkumen un demolst vet men shoyn visn az s'lebt a shmelke oyf der velt un mayn neshome iz nisht hefker. zey veln mir dos oykh nisht farginen. ikh vel tsurikkumen un leybl vet mir fregn ,,nu, vizoy iz geven?'' fun a shidekh far Rokhl|e ken ikh demolst fargesn.

goyem meynen zey kenen zogn ,,ay lov yu'' hobn zey epes lib. ay lov yu iz der grester lign, der grester sheker, ay lov ay voltn zey gedarft zogn. lib? vos zey viln iz far zikh, yo ay lov ay. di porfolklekh vos shteyen tsuzamen iberkukndik der rakerfeler tsenter, er oyf di nekeyves zi oyf di zkhorem, zey hobn zikh lib? yo, avade, der grester sheker...

klap!

klap!

* * *

shmelke hot zikh vi oyfgekhapt ven er hot tsum tsveytn mol aropgebrengt zayn hant oyfn tish mit a farmakhte foyst. tsvey feste zetsn. der kave hot zikh ibergedreyt iber zayn sider un zayn tales-baytl, yetst vet yeder zikh shtipn zen mayn nomen, der kave hot ongehoybn rinen tsum ek, shmelke hot zikh getapt di keshenes far a tishu, der servyetl fun der khasene hot koym ayngezapt der kave oyf zayne batem. di hoyzn zenen mir oykh nas, keyner makht zikh do nisht tsu tun, davenen mitamol ale azoy erlekh.

,,antshuldikt, ir hot efsher a tishu?'' o, Shmuel Moyshe kumt tsu loyfn, makht aza rash, der gantser bes-midresh darf den visn?

der tsigaretl iz geshvumen shneler vi der kave, un ven shmelke hot opgevisht der taykh fun kave iz der tsigaretl gekumen mit a shtrom un zikh farleygt oyf shmelkes rekl. punkt vi ven er hot arayngetrotn in tsoye far er iz arayn tsum rebn mit a kvitl. epes toyg mit mir nisht, aza shlo|mazl|nuT iz nisht natirlekh, ikh ver meyn ikh a bisl farrikt. vos klap ikh oyfn tish? un vos tut men dertsu, mit vem ken men deriber redn? Sore Khane vet zogn ,,ikh tayne shoyn lang.'' vos zol ikh zogn far mayn doktor, az ikh meyn ikh ver meshuge? vet er mir fregn farvos s'falt mir ayn? fardem aleyn bin ikh meshuge, nor meshugoyem falt ayn az zey zenen meshuge. ikh ken im nisht zogn az ven emetser makht lebn mir a farts, un ikh shver ikh hob es nisht gemakht, fundestvegn heyb ikh mikh on dreyen in mayn benkl, un ikh hob befeyresh gezen vi tsvey yunge-layt vinkn zikh oyf mir.

dervayl hot zikh tsamgenumen an oylem, tsu kukn, tsu helfn, tsu gebn deyes vu tsu vishn, tsu brengen tishus un asher-yeytser-papir, tsu rateven sforem fun der kave, tsu rateven khumoshem fun unter sidurem un zikh tsu basheftikn bshas|n tsamdreyen di retsues un mesholem zayn korbones. far a shvarts yor, der shirem vet nokh aroysfaln un Shmuel Moyshe vet es derkenen, ikh makh a vayivrekh az nisht vet men mikh rufn a ganef.

h|yom yom, vos iz nor haynt, vu halt ikh, er hot zikh aroyfgeleygt di hent tsum kop, tsum shtern vi ven men shitst di oygn fun der zin, shitsn der moyekh zayner fun di arumike. yshe|y' shvarts hot a kuk geton. im gefelt es oykh nisht. er vos ven er iz geven in der oyto-khevre-kedishe hot er ongebrengt az an alte mentsh on kroyvem zol im ibershraybn zayne nekhosem, er vet mikh haltn far a nervezer, far a tserideter. zol er geyn in der erd. ikh hob im in boydem.

shmelke hot gekhapt zayn tales-baytl un hot derin arayngeshtekt zayn nisht tsamgeleygte tales un nisht tsamgedreyte tfilen un gelofn. er iz aropgelofn ale shtign, geshtoysn a por fun di shirems oyfn veg aroys fun der gebayde, un gelofn durkh kinder oyfn veg in kheyder, azelkhe tsikervaser-peyes zenen emes|e yidish nakhes, meydlekh oyfn veg in shule, yidn mit groseri-zeklekh in der hant un zeyere tales-baytl untern orem, far skulboses un fayfndike kar-servis kars un ariber royte baloykhtene mentshn bay di lompn. der moyl iz im gevorn oysgetriknt un di hent hobn im getsitert. froyen shtupndik vegelekh hobn zikh gerukt in a zayt oysgeglaykht der sheytl un tsurikgekukt vi mit ale koykhes hot er gehoybn zayn balebatishe gevikht. aza sort vaybl volt mir gut geven, zi volt oyf mir geherik oyfgepast. a mekhaye tsu kukn. er hot zikh nisht opgeshtelt biz er hot gezen zayn tir fun der vaytns ven er hot zikh erloybt abisl shtater tsu loyfn ober alts nisht tsuriktsukukn. Sore Khane vet veln visn vos do tut zikh. lomir zen, un er hot a kuk geton oyf zayn hant zeyger vos der ponem iz shoyn gel geven un der lederner band hot zikh gehaltn oyf tsvey fedemer un a neys. uli yHus, uli yrHm, un zi vet shoyn hobn gegangen tsum arbet vel ikh hobn a bisl menukhe. er hot oyfgezukht in zayn keshene zayne shlislekh vos er hot shtendik bay zikh getrogn, bay zikh inderheym vet er nisht klingen, beshum oyfn_ nisht.

Sore Khane iz geshtanen greyt baym tir, dos ponem hot ir geflamt, ,,ver hav yu bin? ayv bin veyting fur eydshziz, un kuk vi du zest oys. du host dikh mit emetsn geshlogn? un du bist in gantsn meshuge, vos far a plastik host du oyf dayn kop?''

shmelke hot ongehoybn zikh farentfern,,,ikh bin geven in vitepsk... ikh bin gegangen keyn tsur yisroyl... ikh bin nisht shpet.. frier vi yedn tog...''

Sore Khane hot im arayngehakt, ,,ikh hob dir gebetn zolst fri aheymkumen vayl hershi hot haynt nisht pleygrup vegn di shkheynem hobn zey ge|maser|t un men kumt makhn an inspekshn. ikh red tsu dir un ikh red tsum lomp, tsu a bisl beybisiting toygst du oykh nisht. vu bist du geven?

,,do, ikh hob dir gebrengt dayn shirem. s'iz regndik inderoysn.''

,,velkhe shirem? du shlimzl, host es gelozt baym khasene. du meynst ikh veys nisht?''

,,ikh hob es in ergets nisht ibergelozt'' un hot ongehoybn arumtsutapn in zayn tales-baytl.

,,du host gornisht keyn shirem vayl miri mermlshteyn hot gefinen mayn shirem zikh arumvalgern oyf der erd baym khasene. men ken dir gornisht arayn gebn in di hent. ales farlirst du.''

der nomen fun miri mermlshteyn hot in gantsn oyfgetreyslt shmelken. zi hot avade dertseylt vi ikh bin geshtanen bay der mekhitse un gekukt. zi hot nisht keyn raye vayl ikh hob mikh tsugemakht di shikhbendlekh far a kheylek fun der tsayt un ikh hob mikh sakh-hakl ongelent oyfn mekhitse. der andere tsayt iz nisht mistaber az zi hot bamerkt vayl ikh bin gezesn a bisl opgerikt, un ven ikh hob gekukt durkh der shpigl iz opgeredt az zi hot nisht gekent bamerkn. ober farvos den hot zi aribergebrengt der shirem?

,,lomikh zen der shirem vos du host'', hot Sore Khane geshrign, ,,geb es mir shnel, du meshuge|ner, mayn kar-servis darf onkumen yeder minut. host afile nisht tsamgeleygt dayn tales un tfilen, dos darf ikh dir oykh tun?''

,,ikh hob gevolt fri aheymkumen hob ikh nisht geleygt rabeynu-tam_, ikh darf a simen tsu gedenken.''

Sore Khane hot afirgenumen dem shirem un es oysgedreyt oyf ale zaytn biz zi hot gefunen der tsetl fun felberblum. ,,a ganef bist du shoyn oykh, sheyn ze ikh mit dir oys. s'iz afile nisht der zelber, aza meyven bist du. s'iz ober a berburi.''

bini lbini iz geven a fayf fun a kar, Sore Khane hot arayngevorfn dem kleynem hershi shmelken in di hent arayn, ,,darfst im toyshn,'' oyfgemakht der shirem un gelofn zikh araynzetsn inem kar.

shmelke hot ir nokhgeshrign, ,,zi, mermlshteyn, hot epes gezogt?''