מנחסימענדל פֿון יעהופֿעץצ צו זײַן װײַב שײנעישײנדל אין כפֿתרילעװקע
29
לזוגתי היקרה החכמה הצנועה מרת שײנע־שײנדל שתחי!
ראשית בין איך דיר מודיע, אַז איך בין ב"ה בקו החײם והשלום. השם" יתברך זאָל העלפֿן, מען זאָל תּמיד האָרכן אײנס פֿון דאָס אַנדערע נאָר גוטס מיט בשׂורות טובֿות ישועות ונחמות בתּוך כּללײשראל ― אָמן
והשנית זײַ ױסן, זוגתי היקרה, אַז איך בין שױן אַ װאַסילקאָװער. װעסטו דאָך פֿרעגן, װאָס איז מיר געפֿעלן װאַסילקאָו? דאַרף איך דיר זאָגן, אַז שטאַרק בענקען האָב איך נאָך דעם ניט געבענקט, נאָר אַז מען האָט קײן אַנדער ברירה ניט, איז װי דײַן מאַמע זאָגט: אַז מען קען ניט אַריבער מח מען אַרונטער.. הער אַן אַנטיק, װאָס מיט אַ מענטשן קאָן זיך טרעפֿן! דאַכט זיך גאַנץ גענוג געװען די פּחדים, װאָס איך בין אױיסגעשטאַנען אין יעהופּעץ די ערשטע נאַכט בי מײַן גוטן פֿרײַנד דעם בעל־לשון־קודש נאָך דער אָבלאַװע, װאָס איז געװען אױף פּאַראָל, האָב איך געמײנט, אַז װי באַלד איך בין שױן אױף דער סלאָבאָדקע, און סלאָבאָדקע איז דאָך טשערניגאָװער גובערניע, איז אַן עק, בין איך פּטור פֿון פּראַװאָזשיטעלסטװע און פֿון אָבלאַװעס און פֿון שלעק און פֿון צרות און װעל מיר קאָנען אַרומדרײען זיך אַ גאַנצן טאָג אין יעהופֿעץ און בײי נאַכט בין איך מיר אַ סלאָבאָדקער ― און רופֿט מיך קנאַקניסל. װאָס טוט גאָט? זאָגט ער נײן! מען טאָר ניט זײַן קײן חכם! אַז ס'איז באַשערט געװען דעם נבֿיא יונהן צרות, האָט עס אים געטראָפֿן אין מיטן ים אױפֿן שיף. אַזױ איז געװען מיט מיר אױך. שטעל דיר פֿאָר, אַז איך האָב אַפֿילו קײן אײן נאַכט ניט איבערגענעכטיקט אױף דער סלאָבאָדקע, ניט קײן צײַט געהאַט אַפֿילן אַרומקוקן זיך װװּ איך בין אין דער װעלט ― אַהאַ, ס'איז שױן אַ פּאָגראָם! דאָס הײסט ניט קײן פּאָגראָם, צו אַ פּאָגראָם האָט מען ניט דערלאָזט, נאָר ס'איז געװען כּמו װי אַ פּאָגראָם. דהײַנו, עס האָבן זיך אָנגעשיכּורט עטלעכע חבֿרה־לײַט, און דװקא סטודענטלעך, זאָגט מען און דװקא אין יעהופּעץ, און מען איז געקומען צו אונדז אױף דער סלאָבאָדקע און מען האָט גענומען סטראַשן די סלאָבאָדקער ייִדן ― אַזױ און אַזױ! איער בײליס! מיר װעלן אײַך באַװײַז! און מען האָט זיך שױן געגעבן אַ לאָז צו די
283
ייִדישע קלײטלעך, מיט די ייִדישע הײַזלעך, שיִער־שיִער א פּאָגראָם כּכל משפּטו וחוקתו, האָט דער אײבערשטער געטאָן אַ נס, ס'איז אָנגעקומען פּאָליציע טאַקע פֿון יעהופֿעץ, צעטריבן דעם עולם, אַ צױי־דרײַ חבֿרה לײַט גענומען אין חדר אַרײַן, און ס'איז געװאָרן שטיל“. נאָר אַ פּחד איז געבליבן אַזאַ גרױסער, אַז מען האָט שױן מורא געהאַט אַפֿילו זיך אױיסטאָן און טראַכטן מכּח שלאָפֿן, האָב אין מיך מישבֿ געװען אַזױ: בײליס איז טאַקע בײליס, נאָר צו װאָס טוג דיר די פּחדים מיט די שרעק, מנחם־מענדל 1 בײליסן פֿון יעהופֿעץ װעט דען גרינגער זײַן דערמיט, װאָס מנחם־מענדל פֿון כּתרילעװקע װעט כאַפּן מיט אַ שטײן אין קאָפּ אױף דער סלאָבאָדקע? און איך האָב קױם דערלעבט טאָג און בין אַװעק קײן יעהופּעץ, ניט געזען זיך מיט קײנעם, און גלײַך אױפֿן װאָקזאַל, גענומען אַ בילעט קײן װאַסילקאָװ. װאַסילקאָװו איז אױך ניט װײַט פֿון יעהופּעץ, כּמעט אַזױ ױ סלאָבאָדקע, אפֿשר װײַטער אױף אַ שעה פֿאָרעכץ, אַ באַן גײט, ממה־נפֿשך, װועט מען דאַרפֿן, װעט מען פֿאָרן נאָך אַ שעה, װאָס קאָן דאָ זײַן? דערװײַל האָב איך דעם אינדערפֿרײקן פּאָיעזד אָנגעװװירן, װײַל איך האָב מיך אָפּגעשטעלט אַ װײַלע אױפֿן קרעשטשאַטיק ― דרײ איך מיך אַרום איצט דאָ אױפֿן װאָקזאַל אין יעהופּעץ הײסט עס, און צו װאַרעמעס־צײַט רעכן איך זײַן אי"ה אין װאַסילקאָװ און דאָרט זיך באַזעצן ביז בײליסעס דיעלאָ װעט זיך קאָנטשען, און אַז ס'װעט זיך קאָנטשען די דיעלאָ, װעל איך מיך אָפּבעטן בײַ דער רעדאַקציע אױף אַ װאָך צײַט און װעל זיך דורכפֿאָרן אַהײם שױן צו דיר, זוגתי היקרה, און צו די קינ" רערלעך זאָלן געזונט זײַן, זיך זען געזונטערהײט און דערצײלן אַלצדינג אין נחת און אין פֿרײדן. דערװײַל בין איך נאָך גאָר צעטומלט, ניט געטאָן גאָרניט, ניט געזען זיך נאָך אַפֿילו מיט מײַנע לײַט פֿון דער רעדאַקציע. װוּ האָב איך זײ געקאָנט זען, אַז זײ זענען אַלע ערגעץ דאָרט, װוּ מען מישפּט בײליסן און איך האָב צו טאָן מיט מײַנע פּראַװעס, איך זוך אַ מקום־מנוחה און קאָן ניט געפֿינען! אָט אַז גאָט װעט העלפֿן, איך װעל װערן אַ װאַסילקאָװער, איך װעל מיך באַזעצן אין װאַסילקאָװ הײסט עס, װעל איך מיך דעמאָלט נעמען צו דער אַרבעט. דערװײַל זיץ איך ױ אױף אַ פֿרעמדער פֿור און דער קאָפּ טראָגט, קאָמבינאַציעס מיט קאָמ" בינאַציעס מיט קאָמבינאַציעס! און די עיקר־קאָמבינאַציע איז דאָס, װאָס איך האָב טאַקע פֿון זײַנעט װעגן, פֿון בײליסעס װעגן הײסט עס, אַ פּלאַן אױף אם־ירצהשם נאָכדעם, נאָכן פּראָצעס. איך װיל, פֿאַרשטײסטו מיך, ערשטנס, אַז בײליס אַלײין נעבעך זאָל זיך אַ ביסל צעפֿירן די הענט, באַקומען כאָטש אַ שטיקל באַלױנונג פֿאַר די כּמעט דריט האַלבן יאָר, װאָס ער איז אָפּגעקומען אין געפֿענגעניש,
284
און פֿאַר די געבראָטענע לײַדן, װאָס ער שטײט אױס נאָך איצט זיצנדיק אױפֿן בענקל. און צװײטנס, לאָז די װעלט זען אָט דעם דאָזיקן ,מערדער", װאָס שטעלט צו בלוט פֿאַר אַלע ייִדן פֿון דער גאַנצער וװעלט אױף פּסח… הקיצור, מײַן פּלאַן איז, אַז תּיכּף־ומיד, ױ נאָר דער פּראָצעס װועט זיך קאָנטשען, זאָל ער ניט מאַכן קײן לאַנגע שהיות, בײליס הײסט עס, פֿאַרברענגען נאָר אַ צװײ־דרײַ טעג אין דער הײם בי זײַן װײַב און קינדער, אַ ביסל איבערכאַפּן דעם אָטעם, און טאַקע תּוך"כּדי־דיבור אױפֿהײבן זיך און אַװעקפֿאָרן איבער דער גרױסער װעלט און קודם"כּל קײן אַמעריקע ― דאָרט װעט ער מאַכן גאָלד! אין אַמעריקע זענען דאָ ברוך־השם שױן צװײ מיליאָן ייִדן זאָגט מען, און איך קען אַמעריקאַנער ייִדף. אַן אַמעריקאַנער ייִד װעט ניט זשאַלעװען קײן קװאָדער )אַ קװאָדער איז ױ בײַ אונדז אַ האַלב קערבל( גײן אָנקוקן בײליסן. מער ניט נאָר אָנקוקן. װעלן מיר זאָגן, אַז פֿון די צװײ מיליאָן ייִדן װעלן אים גײן אָנקוקן נאָר די העלפֿט, האָסטו אױך אַזױ גרױס ױ אַ מיליאָן קװאָדערס, ― האָסטו גיט אַ קײַמא לן פֿון אַ האַלבן מיליאָן רובל אױף אונדזער געלט? נאָר איך בין דיר מוחל, איך װאַרף דיר אַראָפּ פֿון דער העלפֿט נאָך אַ העלפֿט און גיב דיר צו, אַז עס דאַרף פֿאַלן הוצאָות, די נסיִעה קײן אַמעריקע, דאָס אָפּדינגען אַ זאַל, מוזיקע, בופֿעט, שארײרקות ― אַלצדינג קאָסט געלט ― איך האָב די אַלע ראַסכאָדן אין זינען געהאַט פֿריִער און אַלצדינג אַראָפּגערעכנט, איז אחר נכיון כּל ההוצאות בין איך דיר ערוב פֿאַר ריש אַלפֿים! נישט מער, אײן זאַך ― מען דאַרף האָבן דאָס ביסל מזומנס, די יערשטע הוצאָות. נאָר בלאָטע! אין דעם װעט ניט זײַן קײן מניעה. עס װעלן זיך געפֿינען אַזעלכע בעלנים, װאָס װעלן אױסלײגן. אױף אַזאַ זאַך װועלן זיך געפֿינען צען פֿאַר אײנעם. הלװאַי העלפֿט שױן גאָט מיר זאָלן אים דערלעבן זען בשלום אַ באַפֿרײַטן! דאָס איז איצטער דער אײנציקער געדאַנק בײַ אונדז אַלעמען. מען הערט הײַנט מער ניט, נאָר דאָס. מען רעדט הײַנט פֿון קײן זאַך ניט, אַחוץ בײליס, איך בין דורכגעלאָפֿן פֿאַרבײַ דער בערזע אױפֿן קרעשטשאַטיק, אַרײַנגעכאַפּט זיך צו סעמאַדענין, דאָרט װוּ איך האָב אַ מאָל פֿאַרבראַכט מײַנע יאָרן און טעג ניט הײַנט געדאַכט. אױסגעטרונקען אַ גלעזל קאַװע און האָב מיך צוגעקוקט און ניט דערקענט דאָס פּלאַץ! װאָס מיר בערזע? װער מיר סעמאַדעני? אַ חורבן! עס דרײען זיך אַרום עטלעכע באַקאַנטע פּנימער, מעקלערס, פֿאַרכמורעטע, פֿאַר| חושכטע, מען זעט ניט זײ זאָלן זיך צונױפֿקלױבן, װי אַ מאָל אין די גוטע יאָרן, בײַ אײן טישל און שמועסן. מען הערט ניט זי זאָלן לאַכן. עס לאַכט זיך זי אַ פּנים ניט. מען כאַפּט נאָר איטלעכער אַ בלאַט צײַטונג, מען פֿאַרקלײַבט זיך אין אַ
285
װינקעלע, מען שטעקט אַרײַן די נאָז אין בלאַט און מען לײענט װעגן בײליסן און װעגן פּראָצעס. װאָס דאַרפֿסטו מער? איך האָב געכאַפּט אַ גאָראָדאָװאָי, פֿון / די װאָס שטײען אױפֿן קרעשטשאַטיק און גיבן אַכטונג ייִדן זאָלן זיך ניט צו שטאַרק אַרומדרײען זיך בײַ די בענק און בײַ די קאַנטאָרן, האָט דער דאָזיקער גאָראָדאָװאָי אױך געלײענט אַ צײַטונג. בין איך אַ בעלן געװען אונטערגנבעז זיך אַ קוק טאָן, װאָס לײענט אַ גאָראָדאָװאָי? אױך פֿון אונדזער פּראָצעס? פֿון אונדזער בײליסן? און כּך'הװה: איך האָב געגעבן אַ שטעק אַרײַן די נאָז און האָב דערזען מיט גרױסע אותיות אָפּגעדרוקט: דיעלאַ בײליס! די דאָזיקע מעשׂה איז מיר אָבער שיִער אױסגעפֿאַלן באָקאָם. דער גאָראָדאָװאָי האָט געגעבן אױף מיר אַ קוק מיט די עינײם ― איז מיר פּרחה־נשמתי געװאָרן! װאָס טו איך אַ שטײגער, אַז ער טוט מיך אַ נעם ― פּאַטשפּאָרט? בין איך אָבער קליגער פֿון אים. גײ איך און טו מיך אַ כאַפּ אַרײַן אין דער װאָלזשעסקי־קאַמסקי באַנק אַרײַן, צעבײַט בײַ דער קאַסע אַ צענערקערבלשטיק אױף קלײן געלט, זיץ אַ װײַלע, אין באַנק האָט יעדער פּראַװע צו זיצן װיפֿל ער װיל, דערנאָך האָב איך מיך אַרױסגעכאַפּט פֿון באַנק פֿײַל אױסן בױגן, גענומען אַן איזװאָזטשיק און ―;פּאַשאָל נאַ װאָקזאָל!* ― װעמען הער איך? אױפֿן װאָקזאַל בין איך דאָך אַ פּאַסאַזשיר גלײַך מיט אַלע פּאַסאַזשירן, קאָן מיר אַרומדרײען, קאָן מיר טרינקען טײ, קאָן מיר אַװעקזעצן שרײַבן אַ בריװ, אַז איך װיל ― קײנער קאָן מיר ניט פֿאַרװערן! איצט שרײַב איך דיר דעם בריװ און אָט באַלד אַקאָרשט װי מען זעט ניט זעץ איך מיך אױף אין פּאָיעזד און פֿאָר קײן װאַסילקאָװ. און מחמת איך האָב קײן צײַט ניט ― מען קלינגט שױן פּערװי זװאָנאָק ― מאַך איך דאָס בקיצור. אי"ה אינעם אַנדערן בריװ, שױן פֿון װאַסילקאָװ גופֿא, װעל איך דיר אַרױסשרײַבן אַלצדינג באַריכות. לע"ע זאָל גאָט געבן מיט מזל־ברכה, מיט גליק און מיט הצלחה. זײַ געזונט און קוש די קינדער שיחיו און גריס דער שװיגער שתחי, און דער גאַנצער משפּחה זאָלסטו לאָזן גריסן איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנדלעך. ממני בעלך מנחם ימ ענדל
עיקר־שכחתי: צו מײַן איצטיקן פּלאַן װעגן בײליסן באָמבלט זיך מיר אין קאָט נאָך אַ פּלאַן. היות װױ בײליס אין אַ פּראָסטער מענטש א אַן עלנטער, ניט געװען נאָך קײן מאָל אין אַמעריקע, זאָל איך אפֿשר מיטפֿאָרן מיט אים, דו פֿאַרשטײסט? ער װעט זיך באַװײַזן פֿאַרן עולם, דערצײלן די נסים" ונפֿלאות, װאָס ער איז אױסגעשטאַנען, און איך װעל זײַן דער… דער… דאָרט
286
װערט עס אָנגערופֿן ,מעניזשער* אױף זײער אַמעריקאַנער לשון. אײַ טאָמער װעט די רעדאַקציע מיך ניט װעלן אָפּלאָזן? פֿאַר װאָס זאָל זי ניט װעלן? װאָס װועט איר אַרן, אַז איך װעל שרײַבן פֿון דאָרטן אַלצדינג מכּל דבר שורש, ױ אַזױ מען האָט אים אױפֿגענומען, בײליסן הײסט עס, און װאָס ער האָט גערעדט, און װאָס זײ האָבן גערעדט און װאָס איך האָב גערעדט..
הנ"ל
287