מנחם־מענדל פֿון װאַרשע צו זײן װײַב שײנע־שײנדל אין פֿתױלעװקע
לזוגתי היקרה החכמה הצנועה מרת שײנע־שײנדל שתחי,
ר א שית בין איך דיר מודיע, אַז איך בין ברוך־השם בקו החײם והשלום, השם־יתברך זאָל העלפֿן מ'זאָל תּמיד האָרכן אײנס פֿון דאָס אַנדערע נאָר גוטס מיט בשׂורות טובֿות ישועות ונחמות בתּוך כּללײשׂראל ― אָמן
וה שנית זײַ ױסן, זוגתי היקרה, אַז אַ כּפּרה דאָס גאָלדענע לאַנד אַמע" ריקע מיט איר קאָלומבוסן און מיט איר פֿרײַהײט און מיט איר אֶלרײַט און מיט אירע הױכע מוערן ביז דער כמאַרע און מיט אירע ביזענעס ― עס גײט מיר דאָ בעזרת השם־יתברך פֿיל בעסער ױ אין אַמעריקע, הלװאַי װײַטער ניט ערגער. דהײַנו: דאָ שטײסטו דיר אױף אין דער פֿרי, דאַװנסט דיר אָפּ און כאַפּסט עפּעס איבער, נעמסט דאָס שטעקל און גײסט דיר אַװעק גלײַך אױיף דער סלוזשבע אין דער רעדאַקציע אַרײַן. געקומען אין דער רעדאַקציע, טראָגט מען דיר אַקעגן דעם גוט־מאָרגן פֿון אַלע זײַטן:;אַ גוט־מאָרגן אײַך, רב מנחם־מענדל!* ―;גוט־מאָרגן, גוט־יאָר*. און דו גײסט דיר צו גלײַך צו דײַן טישל און דו זעצסט זיך אַװעק צו דער אַרבעט ― זיך פֿאַרנעמען מיט ;פּאָליטיקע?. װועסטו דאָך פֿרעגן מסתּמא, ױ אַזױ פֿאַרנעמט מען זיך דאָס מיט פּאָליטיקע? באַדאַרף מען דיר קלאָר מאַכן, בכדי זאָלסט פֿאַרשטײן אַקוראַט װי עס געהער צו זײַן. ראשית־חכמה הײסטו דיר דערלאַנגען טײי, ברענגט דיר דער גױ אַרײַנצוטראָגן טײ און פּאַפּיראָסן כיד־'המלך, און גאַזעטן ליגן שױן דאָרטן צוגעגרײט פֿון דײַנט װעגן נאָך פֿון כּאור אַזאַ באַרג, אַז אין כּתרילעװקע װאָלט דאָס דיר געװוען גענוג אױף אַ יאָר צו לײענען. ניט מער װאָס דו ביסט ניט מעשׂה־מחױב אַלצדינג איבערצולײענען. דו באַדאַרפֿסט אַרױסכאַפּן פֿון דאָרט נאָר דעם תּמצית, דאָס װאָס דיך קאָן אינטערעסירן און ס'האָט אַ װערדע. און װאָס קאָן הײַנט האָבן אַ וערדע, אַחוץ מלחמה? די מלחמה ― דאָס איז דאָך דער עיקר. אַ ייִד עפֿנט אױף די אױגן איז דאָס ערשטע: װאָס הערט מען עפֿעס פֿון דער מלחמה? װאָס שרײַבט מען אים פֿון קאָנסטאַנטי נאָפּעל, פֿון סאָפֿיע, פֿון בעלגעראָד און פֿון סקעטאָריע? איך האָב מיך דאָ אין
53
די פּאָר װאָכן, װאָס זאָל איך דיר זאָגן, אַזױ אָנגעלײענט װעגן דער מלחמה, װאָס די סלאַװיאַנער פֿירן מיטן טערק, אַז בײַ נאַכט חלומט זיך מיר שױן ניט קײן זאַך אַחוץ בלױע הױזן, רױטע יאַרמלקעס, האַלבע לבֿנה, אַדרינאָפּל. סקע" טאָריע, טשאַלאַמאַנדזשאַ און נאָך אַזעלכע ױלדע נעמען װאָס אַ גױ אױפֿן ניכטערן האַרצן ועט זײ זיכער ניט קענען אַרױסרעדן און דאָס פֿאַרשטײסטו שױן אַלײן מסתּמא, אַז קײנער איז אַזױ ניט קלאָר ױ דײַן מנחם־מענדל אין דער גאַנצער פּאָליטיקע און אינעם גאַנצן גאַנג פֿון דער דאָזיקער מלחמה, װאָס דער טערק האָט גענומען און האָט זיך אַלין אָפּגעקױלעט בידים, װאָרעם װען למשל ער פֿרעגט מיך. דער טערק הײסט עס, װאָלט איך אים בשום־אופֿן ניט דערלאָזט צו אַזאַ מפּלה! איך װאָלט אים לכתּחילה געגעבן אַן עצה, דעם פֿעטער ישמעאל, ער זאָל דורכקומען מיט זײ בעסער מיט גוטן. מיט עטלעכע חדשים פֿריִער האָט ער עס געהאַט ביד אָפּצומאַכן פֿאַר אַ דבר שבוש. איך בין זיכער, אַזױ װױ עס איז הײַנט חוליהמועד פּסח אױף דער גאַנצער װעלט, אַז עס װאָלט קײן מאָל ניט דערגאַנגען צו אַדרינאָפּל; כאָטש יעדער פֿון די פֿיר סלאַװיאַנער מלכים האָט זיך באַרימט, אַז ער װעט דאָרטן יום־טובֿ האַלטן: דער בולגאַר זיך, דער סערב זיך, דער גרעק זיך און אַפֿילו דער קבצן פֿון מאָנטענעגערע האָט אױך באַקומען לשון. אַ נס, װאָס די הױכע פֿענצטער האָבן זיך באַצײַטנס אַרײַנגעמישט און מוסר־מודעה געװען דעם דאָיקן קנאַקער פֿון מאַנטענעגערע עס זאָל זיך אים אױפֿהערן חלומען פֿײיגעלעך און אַז ער זאָל מאַכן אַ טריט־אָפּ פֿון סקעטאָריע באַצײַטנס און באַם לאַװ ― װײס ער שױן אַלײן װאָס.,. דאָס באַדאַרף ער שױן אַלײן פֿאַרשטײן פֿון די שיפֿלעך מיט די קאַנאָנען, װאָס די הױכע פֿענצטער האָבן אים אַרױסגעשטעלט גלאַט אַזױ, פֿון דרך־שלום װעגן… די דאָזיקע שיפֿלעך זענען בעצם דײַטשע, פֿראַנצײיזישע און ענגלישע שיפֿלעך, נאָר שטאַמען שטאַמט עס פֿון קאונדז", דאָס הײסט;מיף" האָבן אַלײן קײן אײנציק שיפֿל נאָך ניט אַרױסגעשיקט, מחמת;מיר" האָבן ניט אין יענע מקומות נאָענט קײן שיפֿן, און אַז מ'האָט ניט קײַן פֿינגער, זאָגט די מאַמע דײַנע, קאָן מען קײן פֿײַג ניט שטעלן. נאָר ס'מאַכט ניט אױס, ;מיר* האָבן אָבער דערפֿאַר גוטע געדאַנקען. דערזען שיפֿלעך מיט אַרױסגעשטעלטע האַרמאַטן, האָט זיך אָבער דער מאָנטענעגערער קנאַקער װײניק דער" שראָקן פֿאַר דעם קאַפּוליער אָנצוהערעניש און פֿאַרלאָזט זיך אױף שייִחוסבנות"… דערװײל האָט ער זיך שױן אין סקעטאָריע אַרײַנגעכאַפּט און איז דאָרט געװאָרן גאָר מעשׂה בעל־הבית, נאָר עס מאַכט ניט אױס ― אין גיכן
4
וװועט מען אים מסתּמא בעטן מחילה. ױ די מעשׂה איז, פֿאַר די הױכע פֿענצטער האָט מען דאָך דרך־ארץ, און װען ניט דאָס װאָלטן די סלאַװיאַנער חבֿרה־לײַט שױן.לאַנג אַריבערגעשפּאַנט איבער טשאַלאַמאַנדזשאַ )אַנו, לאָז אַ גױ אױסרעדן אַזאַ נאָמען!( און װאָלטן שױן לאַנג געװען אין סטאַמבול. און איך על דיר זאָגן, זוגתי היקרה, דעם רײנעם אמת, איך האָב טאַקע מורא פֿאַרן בולגאַר, ער זאָל זיך חסיושלום ניט אַרײַנכאַפּן סוף כּליסוף קײַן סטאַמבול, װאָרעם אָפּשטעלן זיך טאָר ער ניט, ער מוז קריכן װײַטער און װײַטער.. אײַ װאָס װועט זײַן נאָכדעם? טאָמער װעלן גאָר די הױכע פֿענצטער אַלײן װעלן פֿאַר זיך סטאַמבול? און װעלן דאָך מסתּמא געװיס ועלן, װאָרעם פֿאַר װאָס זאָלן זײ ניט װעלן? איז אײן מאָל אַװעק. והשנית, װאָס װעלן מיר זאָגן, אַז ס'װעט קומען צו די דאַרדאַנעלן. װי קאָנען קמיר" זיך באַגין אָן די דאַרדאַנעלן 1 אמיר" װעלן דען שװײַגן? ― דאָס איז אַחוץ אַ מעשׂה. דערפֿון קאָן ערשט אַרױסשפּרינגען די אמתע מלחמה צװישן די הױכע פֿענצטער גופֿא:;מיר" מיטן פֿראַנצױז מיטן ענגלענדער פֿון אײן צד, און דער דײַטש מיט פֿראַנץײספֿן מיט דעם איטאַליענער פֿון דעם אַנדערן צד. בײַ אַזאַ חתונה װאָלטן שױן די סלאַװיאַנער באַקומען דאָס װאָס פּרעה האָט באַקומען אין מצרים, נאָר דעם טערק װאָלט שױן אױך געװען אַז אָך און װײ צו זײַן רױטער יאַרמלקע. זײַן גאַנץ אומגליק, זאָג איך דיר נאָך אַ מאָל, איז נאָר דאָס, װאָס ס'איז ניטאָ קײנער, ער ס'זאָל אים געבן אַן עצה. װײסטו װאָס אים פֿעלט? אים פֿעלט אַ מעקלער. אַ רעכטער מעקלער װען ער מישט זיך אַרײַן באַצײַטנס, װערט גאָר אַנדערש, דאָס אײגענע איז געװען בײַם פֿעטער פּיני מיט דער מומע ריזע. עס זאָלן זיך ניט געװען אַרײַנמישן דעמאָלט די צװײ מעקלערס, ױטי פֿון אײן זײַט און רוזענװעלט פֿון דער אַנדערער זײַט ― מי יודע װאָס עס װאָלט געװען. װיפֿל די דאָזיקע צװײ מעקלערס האָבן בײַם דאָזיקן געשעפֿט געכאַפּט, װעל איך דיר ניט זאָגן, איך בין דערבײַ ניט געװען. דערלײגט האָבן זײ געװיס ניט, דאָס בין איך מיר משער על־פֿי סבֿרה, איך בין דאָך אַלײן געװען ניט הײַנט געדאַכט אַ מעקלער אױף דער בערזע, און אױף דער בערזע איו אַ כּלל, אַז סוחרים װערן אַ מאָל באַגראָבן, נאָר אַ מעקלער דערלײגט קײן מאָל ניט,
אַצינד, זוגתי היקרה, אַז איך האָב דיר שױן אַ ביסל קלאָר געמאַכט, װאָס איז אַזעלבעס;פּאָליטיק{*, דאַרף מען דיר באַשרײַבן װײַטער ױ אַזױ איך פֿאַרברענג דעם טאָג בײַ מײַן איצטיקער נײַער סלחשבע.
אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט דער פּאָליטיקע, דאָס הײסט אָנגעלײענט זיך װױײ
5
אַ פּױק מיט צײַטונגען און אָנגערײיכערט זיך מיט פּאַפּיראָסן, נעם איך מיר דאָס שטעקל און גײ מיר אין מײַן מלעטשאַרניע טרינקען אַ גלעזל קאַװע און רעדן מיט אַ מענטשן. און מײַן מלעטשאַרניע איז אױף די נאַלעװקעס בײי כאַסקל קאָטיק, פֿאַר װאָס עפּעס בײַ כאַסקל קאָטיק? אױף צו להכעיס דעם פּאָליאַק! פּאָליאַק האָט דאָ אַרױפֿגעלײגט אַ חרם אױף די ייִדן, בױקאָט האָבן זי דאָס אַ נאָמען געגעבן,;סואָי דאָ סװועגאָ", דאָס הײסט מ'זאָל בײַ ייִדן ניט קױפֿן, ניט פֿאַרקױפֿן,. ניט האָבן קײן שום מגע־משׂא מיט אַ ייִדן. איז וױ באַלד אַז יאָ ,סװאָי דאָ סװועגאָ", פֿאַר װאָס זאָל איך אױך ניט גײן מיט דעם זעלבן גאַנג? איז אָבֶער אַ צרה מיט די היגע ייִדן, ס'איז אַן עם לא הי! אָט װיײַל דער פּאָליאַק יל אים ניט קענען אָט װײַל ער שפּײַט אים אין פּנים און בױקאָטעװעט אים פֿון אַלע זײַטן, קריכט ער דװקא אין דעם פּלישן גע" װעלב, אין דער פּױלישער מלעטשאַרניע, אינעם פּױלישן טעאַטער, צום פּױלישן אַדװאָקאַט, צום פּױלישן דאָקטאָר. דער גוטער יאָר זאָל זײ װיסן די היגע ײַדן! מילא פֿון די גרױסע, פֿון די אַריסטאָקראַטן, װאָס רופֿן זיך אָן /משה רבינוס פּאָליאַקן* ― פֿון די רעד איך שױן גאָרניט. בײַ די איז גאָר אַ גאַנצער כּבֿוד און אַ גדולה, אַז זײ זענען זוכה צו פֿירן זײערע טעכטער צו דער חופֿה אין פּױלישן קאָשטשאָל… אַזעלכע ייִדן אַז זײ נעמען אײַן אַ מיתהימשונה פֿאַרן פּריץ, רעדן ניט קײן אַנדער לשון אַחוץ פּױליש, האַלטן אונטער דעם קדואַ גראָשע", האָבן פֿײַנט אַ ייִדן און העלפֿן בױקאָטעװען ייִדן ― איז קײן חידוש ניט. מ'קען זײ שױן דאָ און מ'האַלט זײ גאָר ניט פֿאַר קײן ייִדן. דאָס זענען ניט קײן ייִד, ניט קײַן פּאָליאַקן, נאָר עפּעס מינים טומטומס און אַנדריגונוסן. איך רעד פֿון די ייִדן װאָס מיט די לאַנגע קאַפּאָטעס און מיט די קלײניטשקע קאַשקעטלעך, װאָס דאַװנען דאַװנט עס אין חסידים־שטיבל און ספֿאָרט צום רבין ― װוּ איז זײער שׂכל, װאָס זײ זענען נאָך ביז אַהער ניט געפֿאַלן אָפּצו ענטפֿערן דעם שׂונא אױף זײַן פּױלישן ,סװואָי דאָ סװועגאָי מיט אַ ייִדישן ,סװאָי דאָ סװעגאָ"? דאַכט, מ'דאַרף דערצו ניט האָבן קײן גרױסע בריהשאַפֿט און קײן סך געלט, נאָר אײן קלעפּקע אין קאָפּ און אײן טראָפּן האָנער אין האַרצן צום סוף, זאָלסטו זען, פֿאַראַן ניט װײַט פֿון װאַרשע אַ שטאָט, הײסט זי לאָדזש, אַ שטאָט מיט קײן עיןיהרע אַ היפּש ביסל ייִדן זאָלן לעבן, זענען זיך מישבֿ די דאָרטיקע ייִדישע פּאָדריאַטשיקעס הײַנטיקן ערבֿ־פּסח און נעמען צו, גאָט אױף צו להכעיס, אין פּאָדריאַד אַרײַן באַקן מצות דװקא גױיִם, ניט קײן ייִדן ― נו, פֿרעג איך דיך, זוגתי היקרה, נעמט דער רבנױשליעולם און קערט
26
איבער צװײ שטעט, סדום און עמורה, און אין לאָדזש האָט ער גאָר פֿאַרגעסן! איך װײס, מ'טאָר עס ניט זאָגן, נאָר אַז מ'זעט ױ ייִדן אַלײין בױקאָטעװען ייִדן אין אַזאַ צײַט, פֿאַרבאַקט עס בײַם האַרצן! מיר זיצן אַװעק גוזמי גוזמאוח אין צװײען, איך און כאַסקל קאָטיק, בײַ אַ גלעזל קאַװע און שמועסן זיך אַלץ װעגן אחינו בני־ישׂראל. װאָס זײ װאָלטן געקאָנט אױפֿטאָן אָט דאָ אין װאַרשע בײַ דעם בױיקאָט, װען זײ זאָלן נאָר זײַן שטיקלעך מענטשן.. און דער עיקר שמועסן מיר מכּוח פּאָליטיקע. הײינטיקע צײַטן, דאַרפֿסטו ױסן, גײט ניט אָן קײן שום שרײיבערײי, אַחוץ פּאָליטיקע! ניט אומזיסט דאַנק איך גאָט אַלע טאָג, װאָס כ'האָב מיך אַ נעם געטאָן אַקוראַט צו אַזאַ זאַך, װאָס מ'דאַרף און װאָס מ'האָט ליב און װאָס מ'צאָלט דערפֿאַר געלט ― אַ גאַנגבאַרער אַרטיקל. און צו גאָט אַ האָפֿענונג, איך על אין דער פּאָליטיקע עפּעס אױפּטאָן אַ ביסל פֿאַר דער װעלט און אַ ביסל טאַקע פֿאַר זיך אַלײן אױך. ס'איז הײַנט אַזא צײַט, זוגתי היקרה, װאָס יעדער פֿאַר זיך! און דערצו קום איך דאָך עפּעס פֿון אַזאַ לאַנד, פֿון אַמעריקע! עס באָמבלען זיך מיר אין קאָפּ אַלערלײ פּלאַנען און פּראָיעקטן. אײן פּראָיעקט האָב איך גאָר אַ גרױסן, אַ גװאַלדיקן פּראָיעקט, װאָס בײַ אַ שטיקעלע הצלחה, װען דער אײבערשטער העלפֿט נאָר, קאָן איך אַזױ נתגדל װערן אַז ס'זאָל טאַקע קלינגען מיט מיר די װעלט! נאָר מחמת איך האָב קײן צײַט ניט ― איך דאַרף נאָך לױפֿן אין דער רעדאַקציע לײענען דעפֿעשן ― מאָך איך דאָס בקיצור. אי"ה אינעם אַנדערן בריװ װעל איך דיר אַרױסשױײַבן אַלצדינג באַריכות. דערװײַל זאָל גאָט געבן מיט געזונט און מיט הצלחה. קוש די קינדער שיחיו, גריס דער שװיגער שתחיה און דער גאַנצער משפּחה זאָלסטו לאָזן גריסן איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנדלעך. ממני בעלך מנחסי־מ ע נדל
עיקרישכחתי: אַקעגן דעם װאָס מיר האָבן נאָר װאָס געשמועסט, אַז ייִדן העלפֿן בױקאָטעװען ייִדן, גיבן בעסער צו פֿאַרדינען אַ גױ אײדער אַן אײגענעם, װעסטו הערן אַ מעשׂה, זוגתי היקרה, װאָס קאָן זיך פֿאַרלױפֿן טאַקע דאָ אין װאַרשע: הײַנטיקן פֿאַרפּסח קומען צו פֿאָרן אַהער צו עפּעס רײַכע ייִדן גאָר פֿון ראַדאָמישלע, און גיבן צו לײזן געלט. װאָס איז די מעשׂה? ― זײ מאַכן חתונה אַ טאָכטער, באַדאַרף מען איר צוגרײטן אַ שליוב, נײען זיַדענע און סאַמעטענע מלבושים כיד־המלך ― װעמען גיט מען צו פֿאַרדינען עטלעכע
טױזנטער? ייִדישע נײטאָרינס? ― זאָל דער אײבערשטער שומריומציל זײַן!
47
װאָס הײסט אַ ייִד װועט געבן צו פֿאַרדינען אַ ייִדן און נאָך קומען צו פֿאָרן אַהער קײן װאַרשע צוליב דעם פֿון אױס רײַסן, אַזש פֿון ראַדאָמישלע? ― האָסטו געהערט אַ ביסל!. אַצינד זיץ איך און ברעך מיר דעם קאָפּ: װער
זאָלן דאָס אַ שטײגער זײַן אָט די ראַדאָמישלער נגידים, װאָס האָבן זיך אַזױ צעלאָזט, אױיסגעפֿײַנט און אַזױ קונה־שם געװען אױף דער ועלט, אַז מ'שרײַבט אַזש װעגן זײ אױף די גאַזעטן? ― איך האָב מורא, אױב דאָס זענען ניט יענע ראַדאָמישלער לײַט. װאָס איך האָב אַ מאָל מיט זײ געהאַנדלט אין יעהופּעץ אױף דער בערזע, ניט הײַנט געדאַכט, געמאַכט מיט זײ זאַװאָדלעך.. אױב אַזײ איז שױן רעכט. אױב דאָס זענען יענע ראַדאָמישלער גבֿירים, זענען זי ניט נאָר גבֿירים־אַדירים מיליאָנערן, זײ זענען נאָך סאַדעגערער חסידים אױך. און ױ באַלד מ'איז אַ ראַדאָמישלער און אַ מיליאָנער, און אַ חסיד, און נאָך אַ סאַדעגערער דערצו, איז דאָך גלאַט ניט שײך!. הנ"ל
8