פֿונעם יריד

שלום עליכם (אַלע װערק)

מע פֿאָרט זיך דורך מיט אַנדרײען אין די איבעריקע פּאָסעסיעס אָדער עקאָנאָמיעס: אין גוזיפֿקע, אין קריטאָהאָרבע, אין זאַקוטעניץ. אָדער מע פֿאָרט אַריבער קײן באַראַניעפּאָליע צום פּאָסטמײַסטער מאַלינאָװסקי. און אומעטום װערט מען אױפֿגענומען װי זײער אָנגעלײגטע, פֿיל געליבטע געסט. מע װײס גאָר ניט, מיט װאָס זײ מכבד צו זײַן. שטעלט מען דעם סאַמאָװאַר און מע דערלאַנגט אײַנגעמאַכטס. באַם פּאָסטמײַסטער מאַלינאָװסקי װערט באַשאַפֿן אַ פֿלעשל בראָנפֿן, װאָס ער אַלײן טאַקע טרינקט דאָס אױס גלעז־לעכװײַז ביזן סוף, װאָרעם מאלינאָװסקי איז אַ גױ, װאָס האָט ליב דעם ביטערן טראָפּן. און אַז ניט, כאַפּט מען זיך גאָר אַרײַן צו דאָדי דעם עקאָנאָם, װאָס זיצט ניט װײַט, טאַקע אַף אײן הױף מיט די בעלי־בתּים. דאָרטן, באַ דאָדין אין דעם קלײנעם שטיבל, איז פֿרײלעכער, װי באַ זײ אין דער גרױסער שטוב. און דאָס, װאָס מע קריגט באַ דאָדין, קאָן מען אין דער הײם ניט אױספֿירן. אַשטײגער, װוּ װעלן זײ זיך דערלױבן עסן גרינע קנעבעלעך מיט שטשאַװ, אַז ניט באַ דאָדיס װײַב? אָדער געזאַלצענע או־גערקעלעך גלײַך פֿון סלאָי מיט הײסע קאַרטאָפֿל אין די מונדירן? אָדער זיסע קאַטשענעס פֿון קרױט, װאָס דאָדיכע שאַטקעװעט אױף צו זײַערן? אָדער אָנטרינקען זיך מיט עפּלקװאַס, װאָס איז טעם גן־עדן? פֿון דעם באַזוך קאָן מען זען, אַז דאָדיכע שעצט זיך גליקלעך, און װער שמועסט דאָדי ― דער איז אַפֿן זיבעטן הימל! נאָר דאָדי דער עקאָנאָם איז אַ טיפּ פֿאַר זיך, און ער פֿאַרדינט באַשריבן צו װערן אין אַ באַזונדער קאַפּיטל.

71

דאַדי דער עקאָנאָם

אַ נאַטור־מענטש ― דער אַלטער לאָיעװ לײענט די געשיכטע פֿון פּעטער דעם

רגױסן, און דאָדי װערט אַנטשלאָפֿן ― באַ דאָדיעכן אין שטיבל ― דער העלד

שרײַבט ראָמאַנען און טראַגעדיעס און טראַכט ניט פֿון זײַן אײגענעם „ראָמאַן“.

דאָדי דער עקאָנאָם איז געװען אַ מענטש אַ גבֿר, אַ גבור. ניט אַזױ הױך געװאַקסן און ניט אַזױ גראָב געפּאַקט, װי גוט געבױט און שטאַרק פֿאַרפֿונדעװעט. אַ בולאַנער מיט קלײנע אױגן. אַ ביסל קאַסאָקע. די פּלײצע ― שטאָל. די ברוסט ― אײַזן. אַ האַנט ― אַ האַמער. ניט איטלעכס פֿערד האָט געקאָנט אים לײַדן אַף זיך. און האָט ער זיך אַװעקגעזעצט אַפֿן פֿערד, איז ער געװען װי צוגעװאַקסן, און איר האָט נישט געװוּסט, װוּ לאָזט זיך אױס דאָדי און װוּ הײבט זיך אָן פֿערד. פֿאַר דאָדין האָבן אַלע גױיִם געהאַט דאָס קדחת, געציטערט אימת־מות פֿאַר זײַן האַנט, כאָטש געשלאָגן האָט ער זיך זײער זעלטן. סײַדן אונטער אַ נױט. דעמאָלט, װען װערטער זײַנען נישט בכּח צו טאָן גאָרנישט. עס איז גענוג געװען, אײנער זאָל אַ זאָג טאָן: „אָן גײט דאָדי“, אַז אַלע גױיִם, גױעס און שיקסעס, װאָס זײַנען געשטאַנען און געפּלאַפּלט, זאָלן זיך אַ נעם טאָן מיט חשק צו דער אַרבעט. צוגעקומען צו די אַרבעטער, האָט דאָדי פֿײַנט געהאַט יוצא זײַן מיט װערטער. ער האָט זיך גענומען צום אַקער, צום סערפּ, צו דער לאָפּעטע, אָדער צום זאַסטופּ, און האָט מיט זײַנע הענט באַװיזן אַ בײַשפּיל, װי אַזױ מע באַדאַרף אַרבעטן. אָפּנאַרן דאָדין איז געװען שװערלעך, און גנבֿהנען באַ אים ― אוממעגלעך. פֿאַר גנבֿה איז די גרעסטע שטראָף געװען װינציק. אױך פֿאַר שכּורן איז ער געװען אש־להבֿה. אױסטרינקען אַ גלעזל בראָנפֿן ― דאָס מאַכט ניט אױס. נאָר פֿאַרשכּורן זיך און מאַכן סקאַנדאַלן ― דאָס ניט. חיות ניט זיכער!

הײַנט שטעלט אײַך פֿאָר, אַז אָט דער דאָדי, דער גבֿר, װאָס פֿאַר אים האָט געציטערט אַ גאַנץ דאָרף מיט גױיִם, אַז ער איז געשטאַנען פֿאַרן אַלטן לאָיעװ, איז געװען אים ניט צו דערקענען. קלענער פֿון אַ קינד, שטילער פֿון אַ שעפֿעלע. די הענט אַראָפּגעלאָזט. דעם אָטעם פֿאַרהאַלטן. אַ סאָלדאַט פֿאַר אַ גענעראַל אַ פֿעלדמאַרשאַל באַדאַרף ניט שטײן מיט מער רעספּעקט און מיט מער מורא און דרך־ארץ, װי דאָדי איז געשטאַנען פֿאַרן אַלטן בעל־הבית. אָנגעקומען אין דאָרף אַרײַן אַלס ייִנגל, איז ער שױן פֿאַרבליבן דאָרטן אַף שטענדיק. געװאַקסן און געגאַנגען אַלץ העכער און העכער, ביז דער אַלטער האָט אים געקרױנט מיטן נאָמען עקאָנאָם, דאָס הײסט, ער האָט אים געמאַכט פֿאַרן אױפֿזעער איבער אַלע עקאָנאָמיעס. דאָ אין דאָרף האָט דאָדי חתונה געהאַט, באַקומען זײַן געהאַלט, אַ באַזונדער שטיבל מיט אַ באַזונדערן גאָרטן, מיט מעל, מיט שטרױ, מיט האָלץ, מיט אַ פּאָר מעלקעדיקע בהמהלעך ― געװאָרן אַ שטיק בעל־הבית און אַ טאַטע פֿון קינדער. און דאָך האָט ער קײנמאָל ניט געװאַגט פֿאַרן אַלטן בעל־הבית זיך צוזעצן אַפֿילו אַף אַ מינוט. נאָר אײן מאָל אין זײַן גאַנצן לעבן איז ער געזעסן פֿאַרן בעל־הבית, האָט זיך געטראָפֿן אַן אינצידענט, װאָס דאָדי האָט אים געהאַט צו געדענקען דאָס גאַנצע לעבן.

איך האָב שױן, דאַכט מיר, אױבן באַמערקט, אַז דער אַלטער לאָיעװ האָט ליב געהאַט אױפֿצוקלערן, לערנען יעדן אײנציקן, טײלן זיך מיט דעם, װאָס ער װײס. אײנמאָל, אין אַ לאַנגער װינטערנאַכט איז דאָס געװען, האָט דאָדי אָפּגעגעבן אַ ראַפּאָרט פֿון די עקאָנאָמיעס, שטײענדיק פֿאַרן אַלטן אױסגעצױגן, װי דער שטײגער איז. געענדיקט דעם ראַפּאָרט, האָט דאָדי געװאַרט, מע זאָל אים הײסן גײן. איז אָבער דער אַלטער געװען אױפֿגע־ לײגט און געװאָלט נאָך אַ ביסל שמועסן, שױן ניט פֿון די עקאָנאָמיעס, נאָר פֿון זײַטיקע זאַכן, װעגן די שכנים די פּאָליאַקן, ― ביז ער איז אַרױף אַף אַ געשפּרעך װעגן פּױלן און װעגן דעם פּױלישן מיאַטעזש, דעם פּױלישן אױפֿשטאַנד. פֿון די פּױלן איז ער אַרױף אַף די רוסן, אַף דער רוסישער היסטאָריע פֿאַר פּעטער דעם גרױסן. און אַזױ װי אַפֿן טיש איז געלעגן די רוסישע היסטאָריע אין דער העברעיִשער איבערזעצונג פֿון מאַנדעלקערן, האָט ער גענומען לײענען און פֿאַרטײַטשן אַף ייִדיש פֿאַר דאָדין די גאַנצע געשיכטע, האָט ער געהײסן דאָדין צוזעצן זיך אַף אַ שטול. האָט דאָדי נישט געװאַגט. האָט דער אַלטער געהײסן נאָכאַמאָל. האָט ער שױן געמוזט זיך אַװעקזעצן. און אַװעקגעזעצט האָט ער זיך באַ דער טיר, אונטערן אַלטן װאַנטזײגער. דאָדיס קאָפּ איז ניט געװױנט געװאָרן צו אַזעלכע לעקציעס, און דערצו איז ער נאָך געזעסן אױך, האָט ער ביסלעכװײַז אָנגעהױבן צו דרעמלען, די אױגן האָבן זיך אים געקלעפּט, ביז ער איז אונטערן אַלטנס קול פּאַװאָלינקע גאַנץ געשמאַק אַנטשלאָפֿן געװאָרן. אַצינד װעלן מיר לאָזן דאָדין, ער זאָל זיך שלאָפֿן, און מיר װעלן דערװײַל זאָגן אַ פּאָר װערטער װעגן דעם דאָרפֿישן װאַנטזײגער.

דאָס איז געװען אַן אַלטער אינװאַליד, װאָס האָט שױן לאַנג אָפּגעדינט זײַנע יאָרן און װאָלט שױן לאַנג געמעגט רוען אַפֿן בױדעם צװישן אַלטע אָפּגעלעבטע שמאַטעס. האָט אָבער דער אַלטער לאָיעװ געהאַט אַ מאָדנע ליבשאַפֿט, אַ מין טראַדיציע, דװקא צו אַלטע זאַכן. אַשטײגער, צו אַן אַלטן אָפּגעריבענעם שפּיגל, װאָס באַװײַזט צװײ פּנימער, צו אַן אַלטער האַלב־צעפֿאַלענער קאַמאָדע, װאָס אַרױסציִען אַ שופֿלאָד קומט־אָן שװער, כּקריעת ים־סוף, און נאָך אַזעלכע אַלטע זאַכן. צום בײַשפּיל, באַ אים אַפֿן שרײַבטיש איז כּל ימיו געשטאַנען אַן אַלטמאָדיש טינטערל ― אַ גלעזערן שטיװעלע אין אַ שװאַרץ הילצערן שיסעלע, אָנגעשאָטן מיט זאַמד. פֿאַר קײן געלט האָט מען נישט געקאָנט פּועלן באַם אַלטן, ער זאָל אַרױסװאַרפֿן דאָס דאָזיקע טינטערל און אײַנפֿירן אַ נײַעם, אַ לײַטישן טינטער. דאָס איז געװען ניט מחמת קאַרגשאַפֿט. דער אַלטער איז שױן גאָר ניט געװען קײן קאַרגער. אַדרבה, האָט ער שױן געקױפֿט אַ זאַך, האָט דאָס באַדאַרפֿט צו זײַן דאָס בעסטע און דאָס טײַערסטע. עס איז אים נאָר שװער געװען צו שײדן זיך מיט אַן אַלטער זאַך. דאָס אײגענע איז געװען אױך מיטן זײגער, װאָס פֿאַר אַלטקײט האָט ער זיך גענײטיקט אין װאָג. אַלע מאָל איז צוגעקומען צו אים אַ נײַע געװיכט. אײדער דער דאָזיקער זײגער האָט באַדאַרפֿט שלאָגן, האָט ער זיך פֿאַרגאַנגען מיט אַ הײזעריקן כריפּען, װי אַן אַלטער מאַן אַ זקן, װאָס לײַדט פֿון אַסטמאַ, אַז ער באַדאַרף זיך אױס־ הוסטן. דערפֿאַר אָבער אַז ס'איז געקומען צום שלאָגן, האָט ער געשלאָגן, װי אַ קלױסטער־גלאָק: באָם! באָם! ― מע האָט געהערט אין דרױסן, װי דער זײגער קלינגט אין שטוב.

אַצינד קערן מיר זיך אום צוריק צו דאָדין. דאָדי שלאָפֿט, און דער אַלטער לײענט די היסטאָריע פֿון פּעטער דעם גרױסן און פֿון זײַן װײַב אַנאַסטאַסיאַ. פּלוצעם פֿאַרגלוסט זיך דעם זײגער קלינגען צען. האָט דאָדי זיכער געמײנט, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה, דער „טױק“ ברענט. האָט ער זיך געגעבן אַ כאַפּ־אױף מיט אַן אימפּעט און מיט אַ געשרײ: „װאַסער!“… דער אַלטער האָט זיך דערשראָקן, האָט אַװעקגעלײגט דאָס בוך מיט דער היסטאָריע פֿון פּעטער דעם גרױסן און גענומען קוקן אַף דאָדין דורך די ברילן. אָט אָ יענעם קוק, זאָגט דאָדי, װעט ער געדענקען, אַז ער װעט ליגן אַפֿן טױטן־בעט…

דער לערער האָט ליב געהאַט דאָדין פֿאַר זײַן נאַטירלעכקײט און פֿאַר זײַן גוטסקײט. ער איז געװען איבערצײַגט, אַז אָט דער נאַטור־מענטש האָט קײנמאָל אַף זײַן לעבן קײן ליגן ניט געזאָגט. זײַן געטרײַשאַפֿט און זײַן צוגעבונדנקײט צו זײַן בעל־הבית און צו זײַן משפּחה האָט נישט געהאַט קײן גרענעץ. און װײַל דער לערער איז דאָרט געװען װי אַן אײגענער, איז ער באַ דאָדין געװען פֿאַררעכנט אין דער משפּחה, און דאָדי איז גרײט געװען פֿאַר אים אין פֿײַער און אין װאַסער. באַ דאָדין אין די אױגן איז אַלץ, װאָס האָט זיך אָנגעקערט מיט דער פֿאַמיליע לאָיעװ, געװען פֿון אַ העכערער מדרגה. יעדנפֿאַלס, ניט גלײַך מיט אַלע איבעריקע מענטשן. ער האָט פּשוט פֿאַרגעטערט די דאָזיקע פֿאַמיליע. און איר זכות האָט גענאָסן אױך דער לערער. אין די הײסע זומערדיקע טעג, אָדער אין די לאַנגע װינטערדיקע נעכט האָבן דער לערער מיט דער שילערן ליב געהאַט זיך אַרײַנכאַפּן צו דאָדין און צו דאָדיכען. דאָרטן, אין דעם קלײנעם שטיבעלע מיט דער נידעריקער סטעליע, װאָס מע קאָן דערלאַנגען מיט דער האַנט, האָבן זײ זיך געפֿילט אַלע מאָל בעסער, װי אינדערהײם. עסן באַ דאָדין זומער אַ זױערן שטשאַװ מיט יונגן קנאָבל און װינטער הײסע קאַרטאָפֿל אין די העמדלעך מיט געזאַלצענע אוגערקעלעך, אָדער געפֿרױרענע געזײַערטע קרױט האָט געהאַט זיבן טעמים און איז געװען טױזנט מאָל בעסער פֿון די טײַערסטע מאכלים באַם טיש. און װער שמועסט, אַז דאָדיס װײַב פּעסיע האָט געבאַקן לעקעך, אָדער געפּרעגלט שמאַלץ ― דעמאָלט איז געװען פֿאַר די יונגעלײַט אַ יום־טובֿ. אַ קלײניקײט ― הײסער לעקעך, נאָר־װאָס פֿונעם אױװן? אָדער פֿרישע פֿעטע גריװן, װאָס צעגײען זיך אין מױל, אַזױ װי דער מן, װאָס די ייִדן האָבן געגעסן אין דער מדבר!

מערסטנטײל זײַנען זײ געװען געסט באַ דאָדין און באַ דאָדיכען װינטער. דעמאָלט, װען די בײמער װערן אײַנגעהילט אין װײַסן, זעען־אױס װי דו איבערגעפֿרױרענע מתים אין תּכריכים. דאָס דאָרף פֿאַרלירט דעמאָלט דעם זומערדיקן רײץ און פּראַכט, און עס בלײַבט־איבער מער ניט אַז אַרײַנכאַפּן זיך צו דאָדין אינעם װאַרעם־אָנגעהײצטן שטיבל און קװיקן זיך מיט פּעסיעס מאכלים. ס'איז מוראדיק שטיל. דער שנײ איז טיף. קײנער קומט ניט. ס'איז טרױעריק אַפֿן האַרצן. אומעטיקלעך אַף דער נשמה. סײַדן מע הײסט אַמאָל אַנדרײען אײַנשפּאַנען די פֿערד אין אַ ברײטן שליטן. מע פּעלצט זיך אָן, מע דעקט זיך צו מיט אַ װאַרעמער „באַראַניצע“ און מע פֿאָרט זיך דורך פֿון אײן פֿאָלװאַראָק אינעם צװײטן. דאָרט שטעלט מען דעם סאַמאָװאַר, מע טרינקט זיך אָן מיט טײ און מע פֿאָרט צוריק.

דער װינטער האָט אָבער זײַנע גוטע מעלות ― ס'איז דאָ צײַט גענוג אַף צו לײענען און אַף צו שרײַבן. אין די כּמעט דרײַ יאָר, װאָס דער העלד האָט פֿאַרבראַכט אין דאָרף, האָט ער אָנגעשריבן אַ סך מער, װי ער האָט געשריבן נאָכדעם, װען ער איז שױן געװען אַ שרײַבער און געהײסן „שלום עליכם“, אין צען יאָר. עס האָט זיך אים קײנמאָל אַזױ גרינג ניט געשריבן, װי אין יענער צײַט. און געשריבן האָט ער גאַנצע נעכט ― גרױסע, האַרצרײַסנדיקע ראָמאַנען, שרײַענדיקע דראַמעס, פֿאַרפּלאָנטערטע טראַגעדיעס און קאָמעדיעס. עס האָבן זיך געגאָסן די געדאַנקען, װי פֿון אַ פֿאַס. עס האָט געשפּרודלט די פֿאַנטאַזיע, װי אַ פֿאָנטאַן. צוליב װאָס דאָס אַלץ איז געשריבן געװאָרן ― האָט ער זיך קײנמאָל ניט געפֿרעגט. קױם איז פֿאַרטיק געװאָרן באַ אים אַ „זאַך“, האָט ער דאָס איבערגעלײענט פֿאַר זײַן שילערן ― און בײדע זײַנען געװען אַנטציקט. בײדע זײַנען געװען איבערצײַגט, אַז דאָס איז אַ מײַסטערװערק, ― אָבער ניט אַף לאַנג. קױם איז ער פֿאַרטיק געװאָרן מיט אַן אַנדער װערק, אַזױ איז שױן דאָס צװײטע געװען אַ מײַסטערװערק, און דאָס ערשטע איז געװאָרן בלאַס, אָפּגעבליאַקעװעט. דעם בעסטן אָרט פֿאַר דעם איז געװען דער אױװן. און אַזױ איז אַװעק מיטן פֿײַער ניט אײן טוץ ראָמאַנען און ניט אײן צענדליק דראַמעס…

אַז דער בחור איז געבױרן געװאָרן צו זײַן אַ שרײַבער ― אין דעם איז באַ זײ בײדן נישט געװען קײן שום ספֿק. דער לערער מיט דער שי־לערן האָבן דערפֿון גערעדט, געפֿאַנטאַזירט, געבױט די שענסטע לופֿטשלעסער. רײדנדיק פֿון פֿאַרשײדענע פּלאַנען פֿון פֿאַרשײדענע װערק, האָבן זײ פֿאַרגעסן פֿון זײערע אײגענע פּלאַנען… װעגן דעם איז איבערהױפּט ניט געװען באַ זײ קײנמאָל קײן שום רײד. עס איז זײ קײנמאָל נישט געקומען אַף די געדאַנקען צו דערקלערן זיך אײנס דאָס אַנדערע אין זײערע געפֿילן, אָדער צו פֿאַרטראַכטן זיך אַפֿן גורל פֿון זײער אײגענעם ראָמאַן… דער נאָמען „ראָמאַן“ איז, אַפּנים, געװען צו שאַבלאָן, דאָס װאָרט „ליבע“ איז געװען צו באַנאַל פֿאַר די געפֿילן, װאָס האָבן זיך אַנטװיקלט און אױסגעװאַקסן צװישן די צװײ יונגעלײַטלעך. זײ זײַנען בײדע געװען אַזױ נאַטירלעך אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע, אַז ס'האָט גאָר ניט געקאָנט זײַן מעגלעך, ס'זאָל זײַן אַנדערש. װעט דען קומען אַמאָל אַף די געדאַנקען אַ ברודער, ער זאָל זיך דערקלערן אין ליבע צו זײַן שװעסטער? איך האָב מורא, אַז מיר װעלן זײַן ניט װײַט פֿונעם אמת, אױב איך װעל זאָגן, אַז זײַטיקע פּאַרשױנען, מענטשן מן הצד, האָבן אַ סך מער געװוּסט און גאָר אָן אַן ערך מער גערעדט פֿונעם ראָמאַן פֿון די יונגע העלדן, װי אײדער די העלדן אַלײן. צו יונג זײַנען זײ געװען בײדע, צו נאַיִװ און צו גליקלעך. אַף זײער הימל איז ניט געװען קײן שפּרענקעלע. זײ האָבן נישט אַרױסגעזען פֿון