האַנט אַרײַן אַ געל שטיקל פּאַפּיר, צונױפֿגעלײגט אין פֿירן, אָן אַ קאָנװערט, נאָר מיט טריװאַקס פֿאַרזיגלט און צוגעקװעטשט מיט אַ מטבע. דאָס איז געװען דאָס לאַנג־דערװאַרטעט בריװל פֿונעם חזנס מײדל, געשריבן מיט דינע לאַנגע אותיות, װאָס האָבן דערמאָנט אירע דינע לאַנגע פֿינגער. דאָרט איז געשטאַנען, אַז זי האָט זײַן בריװ מיט טרערן אין די אױגן געלײענט עטלעכע מאָל, און עס טוט איר באַנג, װאָס זי קאָן ניט אַזױ שרײַבן, װי ער. „זי זאָל האָבן פֿליגל, װאָלט זי צו אים געפֿלױגן. זי זאָל קאָנען שװימען, װאָלט זי אַלע ימים איבערגעשװוּמען, אַבי צו אים צו קומען. און אױב ער מײנט, אַז זי קאָן יאָ שלאָפֿן רויִק, האָט ער אַ טעות. און זי קוקט שױן אַרױס אַף דעם שׂמחת־תּורה מיט אַלע אױגן, װאָרעם אַ האַרץ פֿילט אַ האַרץ!“… צום סוף האָט זי אים געװאָרנט, ער זאָל צו איר מער קײן בריװ דורך אַזאַ װעג ניט שרײַבן, װאָרעם זי איז זיכער, אַז דעם בריװ האָבן געהאַלטן פֿרעמדע הענט… דאָ קומען אים אַקעגן דעם פּריקאַשטשיקס „ידים“, און עס װאַרפֿט אים אַרײַן אין אַ קעלט מיט אַ היץ, אַז ער שטעלט זיך פֿאָר, װי אַזױ דער פּריקאַשטשיק האָט געעפֿנט דעם קאָנװערט און געלײענט זײַן בריװ, װאָס ער האָט אױסגעגאָסן פֿאַרן חזנס מײדל!… נאָר ער עסט זיך ניט אָפּ לאַנג דאָס האַרץ, װאָרעם אָט־אָט איז שׂמחת־תּורה און אָט באַלד װעט ער זי זען, שטײן נעבן איר, רײדן מיט איר ― מיטן חזנס מײדל…
56
שׂמחת־תּורה צו הקפֿות
די נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה. ― די פּאָעזיע װאָס פֿאַר הקפֿות. ― ייִדן כאַפּן אַ
טענצל. ― װײַבלעך און מײדלעך קושן די רײניקײטן ― די הימלען עפֿענען זיך און מלאָכים זינגען שירה.
װען איך בין געטהע ― אָסור אױב איך װאָלט באַשריבן די צרות פֿון אַ יונגן װ ע ר ט ע ר. איך װאָלט שױן בעסער באַשריבן די צרות פֿון אַן אָרעם בחורל, װאָס איז געפֿערלעך פֿאַרליבט אין אַ חזנס אַ מײדל. אָדער װען איך בין הײנע ― אָסור אױב איך װאָלט באַזונגען די „פֿלאָרענטינישע נעכט“. איך װאָלט שױן בעסער באַזונגען די נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה, בעת ייִדן גײען צו הקפֿות און יונגע װײַבלעך און שײנע מײדלעך קלײַבן זיך צונױף אין שול, מישן זיך אױס מיט די מאַנסבילן ― שׂמחת־תּורה מעג מען. זײ קושן די תּורה, שפּרינגען און רופֿן און קװיטשען אַף אַלערלײ טענער: „דערלעבט איבער אַ יאָר!“ און באַקומען צוריק אַן ענטפֿער: „גם אַתּם! גם אַתּם!“…
נאָך מיט אַ שעה אָדער צװײ פֿאַר די הקפֿות קומען זיך צונױף די קלײנע קינדער, ייִנגלעך און מײדלעך, קלעטערן־אַרױף אַף די בענק, די פֿאָנען פֿלאַטערן, די עפּל זײַנען רױט, די ליכטלעך ברענען, און די בעקלעך זײערע זײַנען ניט װינציקער רױט װי עפּל, און די אױגן לױכטן ניט ערגער װי די ליכטלעך. דאָס איז קלײנװאַרג. די עלטערע בחורימלעך, די גמרא־ייִנגלעך אָדער תּלמידים פֿון די קלאַסן ― די שפּאַצירן נאָך דערװײַל אַרום אין דרױסן אַפֿן שול־הױף. די לופֿט איז נאָך לינד און שיטער. דער הימל איז אױסגעשטערנט. עס פֿילט זיך יום־טובֿ אין דער גאַנצער װעלט. אַפֿילו די שטילקײט איז אַ יום־טובֿדיקע. קײן זאַך איז נישט אימשטאַנד צו שטערן די הײליקײט פֿון דער דאָזיקער נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה, װען דאָס אױסדערװײלטע פֿאָלק איבער דער גאַנצער װעלט פֿרײט זיך מיט זײַן הימלשער מתּנה. און טאָמער פֿאָרט־דורך דערבײַ אַ גױיִשע פֿור און הײבט־אױף אַ געדיכטן שטיקנדיקן שטױב; טאָמער פֿליט־דורך אַ פּאָטשטאָװע גלעקל ― דזין, דזין, דזין, עס פֿאָרט אַ „קנעפּל“ ― װער הערט זײ? דער שטױב װעט זיך אָפּלײגן, דאָס גלעקל װעט פֿאַרלױרן גײן ערגעץ װײַט־װײַט ― און די נאַכט בלײַבט אַלץ הײליק, אַלץ יום־טובֿדיק, װאָרעם ס'איז דאָך שׂמחת־תּורה אַף דער װעלט! אַ שװאַרצע קאַץ לױפֿט־דורך דעם גאַנצן שול־הױף אין דער ברײט און װערט פֿאַרשװוּנדן. אַ הונט רופֿט זיך אָפּ ערגעץ פֿון אַ װײַטער גױיִשער גאַס מיט אַ בילן אין אַ לאַנגן מינאָרנעם טאָן און װערט אַנטשװיגן ― און די נאַכט בלײַבט אַלץ הײליק, אַלץ יום־טובֿדיק, װאָרעם ס'איז דאָך שׂמחת־תּורה אַף דער װעלט. און עס אָטעמט זיך אַזױ גרינג. און אַפֿן האַרצן איז אַזױ גוט, אַף דער נשמה אַזױ אױפֿגעלײגט. אַזױ גדולדיק איז מען באַ זיך. אַ קלײניקײט ― דאָס בין איך, און דאָס איז די נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה, און דאָס איז אַ הימל, און דאָרט איז גאָט ― מ ײַ ן גאָט, מ ײַ ן הימל, מ ײַ ן יום־טובֿ!
קינדער! מע גײט שױן מיט די הקפֿות!
מע כאַפּט זיך אַרײַן אינעװײניק אין שול ― װער? װאָס? עס הײבט זיך גאָרניט אָן. דערװײַל דאַװנט מען ערשט מעריבֿ. צאַליע דער חזן פֿון דער קאַלטער שול שטײט באַם עמוד מיט זײַנע צװײ משוררים. אײנער, אַ שװאַרצער בחורל מיט גראָבע ליפּן ― אַ באַס. דער אַנדערער, אַן אױסגעדאַרט ייִנגעלע מיט אַ װײַס פּנימל ― אַ סאָפּראַנאָ. און דער חזן אַלײן, רב צאַליע, מיט זײַן גאָלדענעם האַלדז ― אַ ייִד אַ הױכער, אַ געלער, מיט אַן אױסגעבױגענער נאָז, װי אַ שופֿר, מיט דינע געקרײַזלטע פּאהלעך און מיט אַ געלער געקרײַזלטער באָרד, װאָס זעט־אױס, װי אַ צוגעבונדענע ― װער װעט דאָס גלײבן, אַז אַזאַ פֿאַרזעעניש װעט האָבן אַזאַ שײנע צאַרטע אײדעלע ליבע טאָכטער?… „דעם חזנס מײדל“ ― דאָס איז ז ײַ ן טאָכטער, און צאַליע דער חזן ― דאָס איז א י ר פֿאָטער, װאָס באַרימט זיך פֿאַר איטלעכן, אַז ער האָט אַ מײדל ― איז זי אײנע באַ גאָט, די אַנדערע באַ אים. אײן חסרון גאָר ― זי װיל ניט אַ כּלה װערן. „װעמען מע זאָל איר ניט רײדן ― איז אײן מאָל נײן. נאָר ס'װעט איר העלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס. אַז ס'װעט קומען דער רעכטער זיװג, װעט זי שױן מוזן זאָגן יאָ. אַניט, נעמט מען זי פֿאַר די צעפּ. און פֿאַר נױט איז דאָ אַ שטעקן!“… אַזױ זאָגט ער אַלײן, צאַליע דער חזן, געװײנלעך אין אַ שפּאַס, און באַװײַזט זײַן יאַמשאָװע שטעקן מיט דער אַלטער פֿאַרגעלטער עלפֿאַנטבײנערישער גאַלקע.
מע האָט שױן אָפּגעדאַװנט מעריבֿ אין דער קאַלטער שול, און צו הקפֿות איז נאָך װײַט: מע האַלט ערשט באַ „אַתּה הראית לדעת“ און מע טײלט־אױס צװישן די מזרח־װאַנט־בעלי־בתּים די פּסוקים פֿון „אַתּה הראית“, װעלכע יעדער זאָגט זיך אָפּ שטײענדיק אַף זײַן פּלאַץ, און איטלעכער באַזונדער מיט אַן אַנדער קול און מיט אַן אַנדער נוסח. דאָס הײסט, דער נוסח איז אײן און דער זעלבער נוסח אַף דער גאַנצער װעלט, נאָר מחמת יעדער האָט זיך זײַן שטימע מיט זײַן טעמבער און מע שרעקט זיך אַביסל איבער פֿאַר דעם אײגענעם קול, קומט־אױס ניט דאָס, װאָס מע װאָלט אַלײן געװאָלט, און דאָס דרײדל, װאָס מע לאָזט איבער אַפֿן סוף פּסוק, גײט אינגאַנצן פֿאַרלױרן…
די קאַלטע שול איז גענוג גרױס און ברײט און הױך און אָן אַ סטעליע נאָר מיט אַ דאַך ― און דערפֿאַר רופֿט מען זי די „קאַלטע“ שול. דער דאַך איז צעמאָלט װי אַ הימל ― בלױ, שױן אַביסל צו בלױ, אַזש גרין. דער פֿאַרבער האָט אַריבערגעכאַפּט די מאָס. און די גלאַנצנדיקע שטערן זײַנען אַביסל צו גרױס. יעדער שטערן איז אַביסעלע קלענער פֿון אַן עפּל און כאַפּט דעם אָפּבליק פֿון אַ קאַרטאָפֿל, אַרום און אַרום באַגילט מיט גאָלד. אױסגעלײגט זײַנען די קאַרטאָפֿל, דאָס הײסט די שטערן, ניט אַזױ, װי די שטערן אין הימל, אָן אַ שום אָרדענונג ― נײן! נאָר אױסגעלײגט שורות־װײַז, נאָענט און געדיכט אײנס נעבן דאָס אַנדערע. פֿון אין מיטן צענטער, אַף לאַנגע מעשענע שטריק, הענגען־אַראָפּ אַלטע פֿאַרצײַטיקע הענגלײַכטער פֿון אַלטן געלן פֿאַרגרינטן מעש. פֿון דעם זעלבן אַלטן פֿאַרגרינטן מעש זײַנען אױך די העסעס, װאָס אַף די װענט ― און אַלץ איז אָנגעפּאַקט מיט ליכט. אַלע ליכט ברענען. ס'איז אַזױ ליכטיק, אַז עס דאַכט זיך, אַז ליכטיקער קאָן שױן גאָר נישט זײַן.
פֿון װאַנען האָבן זיך גענומען אַזױ פֿיל ייִדן, קײן עין־הרע, און װײַבער. און װײַבלעך, און בחורים, און קלײנע קינדער? שלום איז דאָ דעם ערשטן מאָל אין דער קאַלטער שול, און ניט װילנדיק קומט אים אַפֿן זינען דער פּסוק: מה טובֿו אוהליך יעקבֿ ― װי שײן זײַנען דײַנע געצעלטן, יעקבֿ!… עס קומט אים אָן ניט גרינג צו באַקומען אַן אָרט אַף צו זיצן. אַ גליק, װאָס דער שמשׂ האָט אים דערקענט ― ס'איז דאָך רב נחום ראַבינאָװיטשעס אַ זונדל, דאַרף מען אים מאַכן אַן אָרט, און דװקא אין שפּיגלבאַנק, צװישן בעלי־בתּים.
„אָנאָ ה' הושיעה נאָ!“ ― דער ערשטער טור האָט זיך געענדיקט מיט אַ ניגון, מיטן גראָבן ניגון „הײַדאַ“, און מיט אַ טענצל. און עד כּאַן הקפֿה א'! און דער שמשׂ רופֿט שױן װידער אױס מיט זײַן הײזעריקן קול און מיטן זעלבן נוסח: „התּורני דער און דער, תּן כּבֿוד לתּורה!“ „התּורני דער און דער, תּן כּבֿוד לתּורה!“ און אָט אַזױ האָט זיך געענדיקט די צװײטע הקפֿה, די דריטע, די פֿערטע. נאָך יעדער הקפֿה דער זעלבער גראָבער ניגון מיטן זעלביקן טענצל ― און דעם חזנס מײדל זעט מען ניט.
שלום רוט ניט, קוקט אַף אַלע זײַטן, טאָמער װעט ער זי פֿאָרט אַמאָל דערזען ― נישטאָ זי! ניט איר חבֿרטאָרן! ניט שױן־זשע האָט זי אים אַזױ מיאוס אָפּגענאַרט?… אָדער אפֿשר האָט זי ניט געקאָנט קומען? אפֿשר האָט זיך מיט איר עפּעס געטראָפֿן? אפֿשר איז מען זיך דערגאַנגען פֿון זײער אָפּרײדן און מע האָט זי איבערגעלאָזט אין שטוב אונטערן שלאָס? אַף צאַליע דעם חזן איז צו גלײבן! אַ מענטש, װאָס שלעפּט פֿאַר די צעפּ און גיט מיט אַ שטעקן!… און די שװאַרצע געדאַנקען און פֿינצטערע מחשבֿות האָבן גאָר קײן גרענעץ…
אַפּנים, דעם שמשׂ האָט זיך אױסגעדאַכט, אַז דאָס, װאָס נחום ראַבינאָװיטשעס בחורל דרײט זיך, קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן, זיצט ניט אײַן אַף אַן אָרט, איז אַ סימן, אַז ער גאַרט, ער גײט־אױס נאָך אַ הקפֿה. און אפֿשר האָט אים אײנער פֿון די גבאָים אַ װוּנק געגעבן, ער זאָל ראַבינאָװיטשעס זונדל אױך מכבד זײַן מיט אַ הקפֿה? יעדנפֿאַלס, האָט זיך צװישן אַנדערע נעמען פּלוצעם דערהערט אױך זײַן נאָמען: „הבחור שלום ברב מנחם־נחום, תּן כּבֿוד לתּורה!“… דאָס גאַנצע בלוט איז אים אַרײַן אין פּנים, נישט געקאָנט אַריבערטראָגן די בעל־הבתּישע אױגן, װאָס האָבן אַף אים געקוקט. ער האָט זיך געפֿילט, װי עס פֿילט זיך יעדער בחור, אַז מע רופֿט אים אױף מפֿטיר. און אײדער ער האָט זיך אַרומגעקוקט, װוּ ער איז אין דער װעלט, האָט אים שױן דער שמשׂ אונטערגעטראָגן אַ רײניקײט, און ער שטײט שױן אין דער רײע מיט אַ בינטל ייִדן און מיט אַ גרױסער ספֿר־תּורה אין די הענט, און די פּראָצעסיע גײט שױן אָן: דער חזן רב צאַליע גײט אױף צו פֿריִער און זינגט: „עוזר דלים, הושיעה נאָ!“ װײַבלעך און מײדלעך רײַסן זיך, קושן די ספֿר־תּורה און װינטשן אים: „דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ער פֿילט זיך מאָדנע, װאָס מע זאָגט אים „איר“, און איז צעטומלט פֿונעם אומגעריכטן כּבֿוד, און איז גרױס באַ זיך, װאָס ער גײט אין דער רײע, אײן בחור צװישן אַזױ פֿיל ייִדן ― און נאָר דערפֿאַר, װאָס ער איז ניט קײן אַבי־װער, רב נחום ראַבינאָװיטשעס אַ זונדל, פֿאָרט אַ „טאַטנס אַ קינד“!… נאָר סאַמע אין רעכטן טומל דערפֿילט ער אַ קוש אין האַנט אַרײַן: „דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ער הײבט־אױף די אױגן, דערזעט ער ― ס'איז זי, דעם חזנס מײדל, און איר חבֿרטאָרן, פֿאַרשטײט זיך, לעבן איר.
― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
אַלע הימלען עפֿענען זיך און מלאָכים נידערן־אַראָפּ און זינגען שירה. זײ באַזינגען די װעלט, װאָס גאָט האָט באַשערט ― אַזאַ גוטע, זיסע, שײנע, ליבע װעלט! זײ באַזינגען די מענטשן, װאָס גאָט האָט באַשאַפֿן ― אַזעלכע גוטע, זיסע, שײנע, ליבע מענטשן! ס'איז אַזױ גוט, אַז עס װילט זיך װײנען פֿאַר גוטסקײט. און אין האַרצן זינגט זיך אים צו די מלאָכים: „שלום עליכם, מלאַכי השרת!“…
אמת, די ערשטע מינוט איז אים געװען פּריקרע און װוּנדערלעך. אַנשטאָט דעם ז י זאָל קושן די ספֿר־תּורה, האָט ז י אַ קוש געגעבן זײַן האַנט! איז דאָס אפֿשר געװען אומגעריכט? נײן, נישט אומגעריכט. ער האָט דאָס אַרױסגעזען פֿון אירע שמײכלענדיקע אױגן. ער איז געװען אַזױ איבערראַשט, אַז ס'איז אָפּגעגאַנגען אַ האָר, ער זאָל אַרױסלאָזן די רײניקײט פֿון די הענט. ער האָט חשק געהאַט זיך אָפּשטעלן, נאָך אַ מאָל אַ קוק טאָן איר אין די שײנע אױגן אַרײַן, אױב ניט זאָגן אַ צװײ װערטער ― לאָזט מען אים אָבער נישט. די ייִדן, װאָס גײען אים נאָך פֿון הינטן, לאָזן אים ניט. מע דאַרף גײן װײַטער. מע דאַרף איבערגעבן די רײניקײטן צו אַנדערע. די הקפֿות האָבן זיך נאָך ניט געענדיקט. ערשט דאָ, באַם אָרון־קודש, איבערגעגעבן דעם שמשׂ די ספֿר־תּורה, קוקט ער זיך אום צוריק, טאָמער װעט ער זי דערזען נאָכאַמאָל, כאָטש פֿון דער װײַטן. מע זעט זי ניט. לאָזט ער זיך מיט דער װײַטערדיקער הקפֿה, גײט־נאָך נאָך די ייִדן גלאַט אַזױ, מאַכט אַ טור, זוכט זי מיט די אױגן ― ניטאָ דעם חזנס מײדל, נעלם געװאָרן! לױפֿט ער אַרױס אין דרױסן, זוכט זי אַפֿן שול־הױף ― ניטאָ זי אין ערגעץ ניט!… אפֿשר איז דאָס געװען אַ חלום? אפֿשר איז דאָס געװען אַ דמיון? נײן. ס'איז נישט געװען קײן חלום, ס'איז נישט געװען קײן דמיון. ער פֿילט נאָך איצט אױך דעם קוש פֿון אירע ליפּן אַף זײַנע הענט. ער גײט װײַטער און ער פֿילט ניט די ערד אונטער זיך. עס װײַזט זיך אים אױס, אַז ער האָט פֿליגלען און אַז ער פֿליט, ער שװעבט, און די מלאָכים שװעבן מיט אים, טראָגן זיך אין דער לופֿטן, באַגלײטן אים גלײַך ביזן גרױסן בית־המדרש.
דאָרט האַלט מען נאָך אין מיטן די הקפֿות. דער טאַטע איז מאָדנע אױפֿגעלײגט, יום־טובֿדיק געשטימט און זעט־אױס אין דער אַלטער צעהאַקטער זײַדענער קאַפּאָטע, פֿון װעלכער עס קוקט־אַרױס ערטערװײַז דער געלער אונטערשלאַק, אַזױ שײן, אַזױ גרױסאַרטיק װי קײנמאָל ניט. נעבן אים שטײען בײדע געראָטענע אײדעמס, פֿון אײן זײַט לײזער־יאָסל, פֿון דער אַנדערער זײַט מאַגידאָװ. בײדע װיצלען זיך, און דער טאַטע הערט זיך אײַן, װי זײַן שטײגער איז, און לאַכט. „װוּ ביסטו געװען אַזױ שפּעט?“ ― טוט דער טאַטע אַ פֿרעג, חלילה ניט אַף צו באַשטראָפֿן, נאָר גלאַט אַזױ, אױס נײַגעריקײט. „אין דער קאַלטער שול“ ― ענטפֿערט אים שלום און באַרימט זיך, אַז מע האָט אים מכבד געװען דאָרט מיט אַ הקפֿה. איז דאָס דעם טאַטן געפֿעלן און ער זאָגט: „ס'איז זײער שײן פֿון זײ“. און די געראָטענע אײדעמס װיצלען זיך איבער ראַבינאָװיטשעס בחורל.