פֿונעם יריד

שלום עליכם (אַלע װערק)

דאָזיקער ביאָגראַפֿיע לאַנג נישט געקאָנט אַנטשלאָפֿן װערן. אין זײַן קאָפּ האָבן זיך געבאָמבלט אַלערלײ מחשבֿות און געדאַנקען מיט קשיות, קשיות און קשיות: פֿאַרװאָס איז דאָ אַזױ פֿינצטער און אומעטיק? פֿאַרװאָס זײַנען דאָ אַלע אַזױ פֿאַרזאָרגט? װאָס איז דאָס מיט דער מאַמען, װאָס זי איז געװאָרן אַזױ קאַרג מיט סכּנות? װאָס איז דאָס מיטן טאַטן, װאָס ער איז געװאָרן אַזױ אײַנגעבױגן, סוטולעװאַטע און אַזױ שטאַרק פֿאַרעלטערט, אַז עס קלעמט דאָס האַרץ קוקנדיק אַף זײַן געל־געקנײטשט פּנים? ניט שױן־זשע איז דאָס אַלצדינג נאָר צוליב דעם, װאָס מע האָט געזאָגט אין װאָראָנקאָ, אַ ז ד י פּ ר נ ס ה א י ז ג ע ש ל אָ ג ן? ניט שױן־זשע איז אָט דאָס דער „משנה מקום ― משנה מזל“? װאָס טוט מען דערצו? דערצו איז ― דער אוצר. אַך! װען ער ברענגט מיט זיך כאָטש אַ קלײנעם חלק פֿון יענעם אוצר, װאָס ליגט באַהאַלטן אין װאָראָנקאָ!…

דערמאָנט זיך אינעם אוצר, קומט אים אַפֿן זינען זײַן חבֿר שמואליק דער יתום מיט זײַנע װוּנדערלעכע מעשׂיות װעגן שײנע אוצרות פֿון גאָלד און זילבער, דימענטן און בריליאַנטן, װאָס געפֿינען זיך אין גן־עדן התּחתּון, און װעגן יענעם אוצר, װאָס געפֿינט זיך אַף יענער זײַט װאָראָנקאָװער בית־מדרש נאָך פֿון כמעלניצקיס צײַטן… און עס חלומען זיך אים אוצרות, גאָלד און זילבער, דימענטן און בריליאַנטן. און זײַן חבֿר שמואליק קומט אים צו חלום, דער ליבער שמואליק מיט זײַן חנעװדיקן פּנים, מיט זײַנע גלאַנצנדיקע, מיט פֿעטן אָנגעשמירטע האָר. און עס מאָלט זיך אים אױס, אַז ער הערט זײַן װײך־הײזעריק קול, װי ער רעדט צו אים זיס־פֿרײַנטלעך, װי אַן אַלטער, און װי ער טרײסט אים מיט גוטע װערטער: „זאָרג ניט, שלומאָני טײַערער, אָט האָסטו פֿון מיר אַ מתּנה ― אַ שטײן פֿון יענע צװײ שטײנער; קלײַב דיר אױס װעלכן דו װילסט ― דעם שטײן, װאָס הײסט „ישפּה“, אָדער דעם שטײן, װאָס הײסט „כּדכּד“… שלום איז אין פֿאַרלעגנהײט. ער װײס ניט, ער האָט פֿאַרגעסן, װעלכער שטײן איז בעסער ― דער שטײן, װאָס הײסט „ישפּה“, אָדער דער שטײן, װאָס הײסט „כּדכּד“? און אַזױ װי ער טראַכט דאָ אַזױ, שפּרינגט־אונטער גערגעלע־גנבֿ, כאַפּט־אױס בײדע שטײנער און װערט מיט זײ פֿאַרשװוּנדן. און פּי־ניעלע שימעלעס ― פֿון װאַנען האָט ד ע ר זיך גענומען אַהער? ― האַלט די הענט אין די קעשענעס און קאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער. „פּי־ניעלע, װאָס לאַכסטו?“ „פֿון דײַן מומע האָדל מיט איר פּאָװידלע ― כאַ־כאַ־כאַ!“…

― שטײט־אױף, חבֿרה פּלעצל! זע נאָר, ס'איז זײ גאָרניט צו דערקענען! מע דאַרף אַרױסטראָגן דעם הקדש! מע דאַרף קאָכן װאַרעמעס! און זײ שלאָפֿן ― אַ זיסער שלאָף אַף זײ! קלאָגט זיך די מאַמע חיה־אסתּר, אַ קלײניטשקע, אַ זשװאַװע, אַ פֿאַרפּאָרעטע, אַ פֿאַרטאַרעראַמטע פֿון דער אַרבעט אין שטוב און אין קיך ― אײן מענטש אַלײן.

― אי־אָ־נו, דאַװנען! ― העלפֿט איר אונטער די באָבע מינדע, האַלט אַ קרבן־מנחה אין האַנט און מישט אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל און זאָגט מיט כּװנה, טאָר ניט מפֿסיק זײַן.

― נאָכן דאַװנען װעט איר זיך דורכגײן צו דער משפּחה אָפּגעבן אַלעמען שלום־עליכם, און אין חדר װעט איר שױן אָנהײבן גײן, אם ירצח השם, נאָך יום־טובֿ.

אַזױ לײגט־צו דער טאַטע װײכער פֿון אַלע. ער גײט אָנגעטאָן אין עפּעס אַ מאָדנע כאַלאַטל, אַף קעץ אונטערגעשלאָגן, כאָטש ס'איז נאָך װאַרעם אין דרױסן, און אַן אײַנגעהױקערטער, אַ פֿאַרזאָרגטער, פֿאַרציט ער זיך מיט אַ שטאַרקן פּאַפּיראָס און זיפֿצט אַזױ טיף, אַז עס רײַסט־אױס אַ שטיק האַרץ. עפּעס דאַכט זיך אױס, אַז ער איז גאָר קלענער געװאָרן. עלטער און קלענער… און עס װילט זיך לױפֿן פֿון שטוב אַרױס װאָס גיכער, לױפֿן אין דרױסן אַרױס, אָנקוקן די שטאָט, זיך באַקענען מיט דער משפּחה.

די גרױסע שטאַט

מע גײט באַקענען זיך מיט דער משפּחה. ― די מומע חנה מיט אירע קינדער. ―

אלי און אַבֿרהמל פֿאַרהערן דעם העלד, װוּ ער האַלט אין תּנ″ך. ― באַם פֿעטער פּיניע פֿאַרהערט מען אים אין שרײַבן.

אַף װיפֿל די שטאָט האָט באַנאַכט אױסגעװיזן װיסט און פֿינצטער, אַף אַזױ פֿיל האָט זי אינדערפֿרי געשײַנט און געבלישטשעט און געפֿונען חן און לײַטזעליקײט אין די אױגן פֿון די װאָראָנקאָװער ייִנגלעך, די קלײנשטעטלדיקע קינדער, װאָס האָבן געכאַפּט התפּעלות פֿון איטלעכס ברעקל באַזונדער. זײ האָבן נאָך קײנמאָל אַף זײער לעבן נישט געזען, אַז גאַסן זאָלן זײַן אַזױ ברײט און לאַנג און האָבן פֿון בײדע זײַטן הילצערנע „פּעשעכאָדן“ (טראָטואַרן); אַז שטיבער זאָלן זײַן געדעקט מיט בלעך; אַז פֿענצטער זאָלן זײַן פֿון דרױסן מיט געפֿאַרבטע גרינע, בלױע און רױטע לאָדן; אַז קלײטן זאָלן זײַן געמױערטע פֿון ציגל און האָבן אײַזערנע טירן. הײַנט דער מאַרק, די קלױסטערס און, להבֿדיל, די בתּי־מדרשים מיט די שולן, און אַפֿילו די מענטשן ― אַלע און אַלץ איז אַזױ גרױס און אַזױ שײן און אַזױ רײן און אַזױ יום־טובֿדיק־פֿרײלעך! נײן, פּיניעלע שימעלעס האָט ניט מגזם געװען, אַז ער האָט דערצײלט „װוּנדײרים“ פֿון דער דאָזי־ קער גרױסער שטאָט. אַזױ װי אַף רעדלעך האָבן זיך געגליטשט זײערע פֿיס איבער די הילצערנע „פּעשעכאָדן“, גײענדיק מיטן טאַטן צו דער משפּחה, זיך באַקענען און אָפּגעבן שלום. און נאָר װײַל דאָ איז געװען דער טאַטע, האָבן זײ פֿאַר דרך־ארץ נישט געקאָנט זיך אָפּשטעלן אַף יעדן טריט און באַװוּנדערן די חידושים ונפֿלאָות, װאָס זײערע אױגן האָבן דערזען. װי דער שטײגער איז, איז אַף צו־פֿריִער געגאַנגען דער טאַטע, און די קינדער האָבן זיך נאָכגעשלעפּט נאָך אים, פֿון הינטן.

אַרײַנגעטראָטן אין אַ גרױסן הױף און דורכגעשפּאַנט דורך אַ גרױסן גלעזערנעם ליכטיקן קאָרידאָר, איז מען אַרײַנגעקומען אין אַ רײַכער פּריצישער שטוב מיט געװעקסלטע פּאָדלאָגעס, װײכע קאַנאַפּעס און שטולן, הױכע ביז דער סטעליע שפּיגלען, געשניצטע שאַפֿעס, גלעזערנע קאַנדעליאַברעס אַף דער סטעליע, מעשענע העסעס אַף די װענט ― אַן אמתער „פּאַלאַץ“, אַ „דירה־מלוכה“!

דאָס איז געװען דער מומע חנהס שטוב ― אַ מאָדנע שטוב. אַ שטוב אָן אַ טאַטן (די מומע חנה איז אַן אַלמנה). די קינדער האָבן נישט געהערט זײער מאַמע, נישט זײער רבין, נישט קײנעם. אַ קלײנע אַנאַרכיע. איטלעכער האָט זיך געטאָן װאָס ער האָט געװאָלט. און אַלע צװישן זיך האָבן געהאַלטן אין אײן קריגן זיך, געגעבן זיך אײנס דאָס אַנדערע צונעמענישן, און געלאַכט האָט מען הילכיק, און גערעדט האָבן אַלע אינאײנעם, און געטומלט אַזױ שטאַרק, אַזש דער קאָפּ האָט זיך אײַך געדרײט.

די מומע חנה אַלײן ― אַ ייִדענע אַ הױכע, אַ גרױסאַרטיקע. עס װאָלט איר אָנגעשטאַנען זײַן אַ גראַנד־דאַמע, פֿון די, װאָס שמעקן טאַבעקע פֿון אַ גאָלדן פּושקעלע, אַף װעלכן סע שטײט אױסגעמאָלט אַ פּרינץ פֿון די אַמאָליקע פּרינצן, מיט אַ גרױ צעפּל און מיט זײַדענע זאָקן. די מומע חנה איז געװען, װײַזט אױס, אַמאָל אַ יפֿת־תּואר. דאָס איז צו זען נאָך די טעכטער: זעלטענע־זעלטענע שײנהײטן. װי נאָר קלײנװאַרג זײַנען אַרײַנגעקומען, אַזױ איז געװאָרן אַ טומל, אַ געשרײ און אַ געפּילדער:

― אָט דאָס זײַנען זײ? אָט דאָס איז ער, דער בעל־תּנ″ך? אַנו, קום נאָר אַהער, שעם זיך ניט! זעט נאָר, װי ער שעמט זיך עס אַביסל, כאַ־כאַ־כאַ!

דער טאַטע האָט זיך, אַפּנים, נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿון צו געבן זיך אַ באַרים מיט זײַן זון, אַז ער איז אַ גוטער בעל־תּנ″ך, האָט מען אים געקרױנט דאָ טאַקע באַלד אַפֿן אָרט מיטן נאָמען: „בעל־תּנ″ך“.

― גיס־אָן דעם בעל־תּנ″ך אַ גלעזל טײ און גיב אים אַן עפּל מיט אַ באַר, לאָז ער פֿאַרזוכן, דער בעל־תּנ″ך, אונדזערע פּערעיאַסלאַװער אױבסטן.

― שאַט, װײסט איר װאָס? לאָז מען אַרײַנרופֿן אַהערצו אליען מיט אַבֿרהמלען, װעלן זײ אים פֿאַרהערן. און מע האָט אַרײַנגערופֿן אליען מיט אַבֿרהמלען.

אלי און אַבֿרהמל זײַנען שױן היפּשע בחורים מיט פֿײַנע בערדלעך און קערן זיך אָן צו דער מומע חנהס משפּחה פֿון איר מאַנס צד. זיצן אַ הױף קעגן אַ הױף. זײער פֿאָטער, יצחק־יענקל, איז אַן אָפּגעקומענער נגיד, לאָדט זיך כּל ימיו מיט „קאַזנאַ“, טראָגט אַן אױרינגל אין לינקן אױער, אַ שײנע קײַלעכיקע באָרד, קוקט ניט אַף קײנעם, רעדט נישט מיט קײנעם, און שטענדיק שמײכלט ער מיט אַזאַ מינע, װי אײנער רעדט: „װאָס האָב איך מיט אײַך צו שמועסן, אַז איר זײַט אַלע בהמות?“

די אַרײַנגעקומענע בחורים האָבן גלײַך, אָן צערעמאָניעס, אַ נעם געגעבן דאָס װאָראָנקאָװער בחורל צום עקזאַמען, אים פֿאַרהערט אין תּנ″ך אַף אױסװײניק פֿון אײן עק ביזן אַנדערן. און מע דאַרף מודה זײַן, אַז דאָס װאָראָנקאָװער בחורל האָט דעם עקזאַמען אױסגעהאַלטן גאָר־גאָר גלענצנדיק. ער האָט ניט נאָר געטראָפֿן איטלעכס װאָרט װוּ עס שטײט, אין װאָסער אַ קאַפּיטל, אין װאָסער פּסוק, נאָר אַפֿילו געזאָגט, װוּ סע געפֿינען זיך אַלע איבעריקע װערטער פֿונעם זעלבן שורש. דער טאַטע האָט געקװאָלן, געקליבן תּענוג, ממש געװאָרן ברײטער װי לענגער. דאָס פּנים זײַנס האָט אים געשײַנט. די קנײטשן, װאָס אַפֿן שטערן, האָבן זיך אױסגעגלײַכט, געװאָרן גאָר אַן אַנדער מענטש.

― אַז ס'איז יאָ אַזױ, לאָז מען געבן דעם בעל־תּנ″ך נאָך אַן עפּל און נאָך אַ באַר און נאָך ניס, און קאָנפֿעקטן, קאָנפֿעקטן! ― האָבן דער מומע חנהס טעכטער די יפֿת־תּוארס געקאָמאַנדעװעט, און דער נאָמען „בעל־תּנ″ך“ איז אים פֿאַרבליבן אַף אַ לאַנגע צײַט ניט נאָר אין דער משפּחה ― מע האָט אים שױן דערנאָך אין בית־מדרש, צװישן ייִנגלעך קונדסים, אַנדערש ניט גערופֿן, װי „דער װאָראָנקאָװער בעל־תּנ″ך.“ אױך די גרױסע, װער עס האָט נאָר געהאַט גאָט אין האַרצן, דער האָט אים געכאַפּט פֿאַר אַן אױער: „זאָג נאָר, דו קלײנער בעל־תּנ″ך, װוּ שטײט ערגעץ אָט דער און דער פּסוק?“

דעם בעל־תּנ″ך איז שטאַרק געפֿעלן געװאָרן דער מומע חנהס שטוב מיט דער מומע חנהס קינדער, פּיניע מיט מאָכען, צװײ ייִנגלעך־שקצים, מיט װעלכע ער איז גיך געװאָרן חבֿר. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז קײן שענערע און קײן רײַכערע שטוב, װי דער מומע חנהס, איז ניטאָ ניט נאָר אין פּערעיאַסלאַװ, נאָר אַף דער גאַנצער װעלט. װאָרעם װוּ האָט איר געזען, אַז עפּל זאָל מען שלעפּן פֿון אַ פֿאַס, ניסלעך פֿון אַ זאַק און קאָנפֿעקטן פֿון אַ טאָרבע?… גאַנץ אַנדערש האָט אױסגעזען דעם פֿעטער פּיניעס שטוב. אַ שטוב אָ ייִדישע, מיט אַ סוכּה, מיט אַ סך ספֿרים, גאַנץ ש″ס, אַ זילבערן חנוכּה־לעמפּל, אַ לאַנגע װאַקסענע הבֿדלה. נאָר װי קומט עס צו דער מומע חנה? אַ פֿרומע שטוב. אַלע זײַנען דאָרטן פֿרום. אַזױ װי דער פֿעטער פּיניע אַזױ זײַנע קינדער. די זין אין לאַנגע קאַפּאָטקעלעך ביז צו דער ערד, מיט אַרבע־כּנפֿותן לאַנגע ביז די קני. די טעכטער ― צניעותדיק אָנגערוקט די פֿעטשײלעס איבערן פּנים, קוקן ניט קײן פֿרעמדן גלײַך אין די אױגן אַרײַן, נאָר אַז מע דערזעט אַ פֿרעמדן, װערט מען רױט, װי אַ צװיק, און מע לאַכט אַף קרעדיט. די מומע טעמע, אַ ייִדענע אַ פֿרומע מיט װײַסע ברעמען, און באַ דער זײַט איר מאַמע ― צװײ טראָפּנס װאַסער די מומע טעמע, גאָרניט צו דערקענען, װער ס'אַ מאַמע, װער ס'אַ טאָכטער, װען די מאַמע זאָל ניט טרײסלען מיטן קאָפּ: נײן־נײן.

דאָ, באַם פֿעטער פּיניע, האָט דער טאַטע נחום שױן נישט באַרימט זיך מיט זײַן „בעל־תּנ″ך“. אין דער דאָזיקער שטוב האַלט מען ניט פֿונעם תּנ″ך. װער לערנט תּנ″ך? תּנ″ך לערנען אַפּיקורסים. דערפֿאַר האָט ער זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿון באַרימען זיך מיט זײַנע קינדערס כּתבֿ. זײַנע קינדער, האָט ער געזאָגט, שרײַבן, אַז עס לאָזט זיך אױס די װעלט.

― אָט דער קלײנער ― האָט ער אַ װײַז געגעבן אױפֿן בעל־תּנ″ך ― האָט אַ הענטל, אַ כּתבֿא רבה!

― אַנו, װײַזט נאָר אַהער אַ טינט און פּען! ― האָט דער פֿעטער פּיניע אַ שאַף געגעבן און האָט פֿאַרקאַטשעט די אַרבל פֿון בײדע הענט, גלײַך װי ער אַלײן באַדאַרף עפּעס טאָן אַן אַרבעט. ― אַ טינט און פּען זאָל מיר באַשאַפֿן װערן, װעלן מיר אים פֿאַרהערן שרײַבן, אָט דעם „כּתבֿא רבה“. אָבער גיך! און באַלד!

דעם פֿעטער פּיניעס באַפֿױל איז געװען אַ באַפֿױל פֿון אַ שטרענגן גענעראַל, און אַלע קינדער, די ייִנגלעך מיט די מײדלעך, האָבן זיך אַ װאָרף געגעבן אין אַלע װינקעלעך נאָך אַ טינט און פּען.

― אַ שטיקל פּאַפּיר! ― האָט אױסגעקאָמאַנדעװעט װידער דער גענעראַל. ס'איז אָבער נישט געװען אין ערגעץ קײן איבעריק שטיקל פּאַפּיר.

― שאַט! װײסט איר װאָס? לאָז ער אָנשרײַבן אָט דאָ אַף מײַן סידורל.

אַף דער דאָזיקער המצאה איז געפֿאַלן דעם פֿעטער פּיניעס ייִנגערע־זון, איצל, אַ טשיקאַװע בחורל מיט אַ שפּיצעכיק קעפּל און מיט אַ לאַנג נעזל.

― נעם שרײַב! ― האָט דער טאַטע באַפֿױלן צו זײַן „בעל־תּנ″ך“.

― װאָס זאָל איך שרײַבן?

― שרײַב װאָס דו װילסט.

אײַנגעטונקען די פּען, האָט דער בעל־תּנ″ך, אָדער דער „כּתבֿא רבה“, אַביסל אַ טראַכט געגעבן, נישט געהאַט װאָס צו שרײַבן, כאָטש טו זיך אָן אַ מעשׂה! דעם פֿעטער פּיניעס הױזגעזינד האָט שױן מסתּמא איבערגעטראַכט, אַז דער „כּתבֿא רבה“ קאָן שרײַבן נאָר דעמאָלט, װען מע זעט ניט. נאָר דאָ איז אים געקומען אַפֿן זכּרון דאָס, װאָס כּמעט אַף יעדן ייִדישן ספֿר פֿלעגט יענע יאָרן שטײן געשריבן, און שלום האָט פֿאַרקאַטשעט דעם אַרבל, געגעבן אַ דרײ מיט דער האַנט, אײַנגעטונקען נאָך אַ מאָל די פּען און אין עטלעכע מינוט אַרום איז געװען אָנגעשריבן אָט װי אַזױ:

„אעפּ″י שאָסרו חכמים לכתּובֿ על הספֿר, אלאָ משום סימן בעלמאָ מותּר“. אַף ייִדיש װעט דאָס הײסן אַזױ גוט װי:

כ אָ ט ש אַ פֿ י ל ו אַ ף אַ ס פֿ ר ש ר ײַ ב ן ט אָ ר מ ע ן נ י ט , נ אָ ר צ ו ל י ב אַ ס י מ ן מ ע ג מ ע ן.

דאָס איז געװען אַ מין הקדמה, נאָך װעלכער עס קומט די דאָזיקע באַקאַנטע אױפֿשריפֿט:

„זה הסדור שײך. למי שײך? למי ששײך שײך. פֿאָרט למי שײך? למי שקנה. מי קנה? מי שקנה קנה. פֿאָרט מי קנה? מי שנתן מעות. מי נתן מעות? מי שנתן נתן. פֿאָרט מי נתן? מי שהוא נגיד. מי נגיד? מי שהוא נגיד נגיד. פֿאָרט מי נגיד? הנגיד ה″ה הבחור המפֿורסם מוהר″ר יצחק בהרבֿ הנגיד המפֿורסם מוהר″ר פּינחס ראַבינאָװיטש בק″ק פּערעיאַסלאַװ“.

איבערזעצט אַף ייִדיש װעט דאָס אױסקומען אַזױ:

„דאָס דאָזיקע סידורל געהערט. צו װעמען געהערט דאָס סידורל? צו װעמען עס געהערט געהערט עס. פֿאָרט צו װעמען? צו דעם, װאָס האָט געקױפֿט. װער האָט דאָס געקױפֿט? װער עס האָט געקױפֿט האָט דאָס געקױפֿט. פֿאָרט װער האָט דאָס געקױפֿט? װער עס האָט געגעבן געלט. װער האָט געגעבן געלט? װער עס האָט געגעבן האָט געגעבן. פֿאָרט װער האָט געגעבן?װער ס'איז אַ נגיד. װער איז אַ נגיד? װער ס'איז אַ נגיד איז אַ נגיד. פֿאָרט װער איז אַ נגיד? אַ נגיד איז דער באַרימטער בחור יצחק דער זון פֿונעם באַרימטן נגיד פּינחס ראַבינאָװיטש אין דער שטאָט פּערעיאַסלאַװ“.

עס איז שװער צו באַשרײַבן, װאָס פֿאַר אַ פֿוראָר דאָס האָט געמאַכט, הן מצד הלשון והן מצד הכּתבֿ! און דער עיקר ― דאָס כּתבֿ! דער „כּתבֿא רבה“ האָט זיך שױן גוט געפֿלײַסט, אַז דער טאַטע זײַנער זאָל חלילה ניט פֿאַרשעמט װערן. ער האָט אָנגעשטרענגט אַלע כּוחות. ער האָט געשװיצט, װי אַ ביבער. ער האָט אױסגעקליבן דאָס סאַמע שענסטע און סאַמע קלענסטע פּערל־כּתבֿ, װאָס מע דאַרף אָנטאָן דערצו אַ שפּאַקטיװ, מע זאָל דערזען די אותיותלעך. ער האָט אָנגעװענדעט דערצו דעם גאַנצן כּח פֿון קאַליגראַפֿיע, װאָס ער האָט אַרױסגעפֿירט בירושה פֿון זײַן װאָראָנקאָװער רבין רב זרחל, װעלכער האָט באַשאַפֿן אין יענעם שטעטעלע, קאָן מען זאָגן, אַ גאַנצן דור פֿון קאַליגראַפֿן, װאָס האָבן זיך צעקראָכן איבער דער װעלט און װאָס צײכענען זיך אױס כּמעט אַלע מיט זײער שײן־שרײַבן עד היום הזה.

בין־הזמנים

אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס. ― נײַע חבֿרים. ― גרמיזאָ דער מלמד אַ בעל־קורא. ― די װאָראָנקאָװער װײַסע־חבֿרהניקעס באַװײַזן װאָס זײ קענען.

בין הזמנים ― װער װעט דאָס פֿאַרשטײן? װ אַ ק אַ צ י ע , װ אַ ק ײ ש אָ ן , פֿ ע ר י ע ן , ק אַ נ י ק ו ל ע ס ― דאָס זײַנען אַלץ װערטער פֿונעם זעלבן באַגריף. זײ זאָגן אָבער נישט דאָס, װאָס דאָס װאָרט „בין־הזמנים“ זאָגט דעם ייִדישן ייִנגל.

דאָס קינד, װאָס קומט פֿון דער שול, אָדער פֿון גימנאַזיע, אַף װאַקאַציע אַהײם, האָט זיך גענוג אָנגעשפּילט דאָרטן, װוּ מע לערנט, גענוג אָנגעטאַנצט און אָנגעהוליעט, גענוג אָנגעלאָפֿן זיך און גענוג אָנגעשטיפֿט זיך מיט די חבֿרים דורכן יאָר ― עס קאָן זײַן מער געשטיפֿט, װי געלערנט. דאָס ייִדישע חדר־ייִנגל ― דער האָט נעבעך דאָס גאַנצע יאָר געהאָרעװעט, געזעסן ביז שפּעט אין דער נאַכט און געלערנט ― געלערנט, געלערנט און געלערנט. און מיטאַמאָל ― בין־הזמנים! אָנדערהאַלבן חדשים דורכאַנאַנד, פֿון חצי אלול ביז סוף תּשרי, װעט מען נישט גײן אין חדר ― װאָס קאָן זײַן אַ גרעסערער יום־טובֿ? און דערצו גײען נאָך די יום־טובֿים אױך: ימים נוראָים! סוכּות! שׂמחת־תּורה! און דאָס אַלצדינג אינאײנעם גענומען ― אַף אַ נײַ אָרט, אין דער גרױסער שטאָט, אין פּערעיאַסלאַװ!

קודם כּל באַדאַרף מען אָנקוקן די שטאָט. חבֿרה האָבן זי נאָך כּמעט גאָרניט געזען. אַחוץ װי באַ דער מומע חנהן און באַם פֿעטער פּיניע און אַחוץ װי אין גרױסן בית־מדרש, אין אַלטן בית־מדרש און אין דער קאַלטער שול, דאָרט װוּ צאַלע דער חזן דאַװנט, זײַנען די װאָראָנקאָװער קינדער כּמעט אין ערגעץ נישט געװען. נאָך פֿאַראַן גענוג גאַסן און גענוג ערטער. פֿאַראַן די „אַלטיצע“, און פֿאַראַן די „טרובײלאַ“ (טײַכן אַזעלכע), און פֿאַראַן די לאַנגע בריק. און װוּ זײַנען די „פּידװאָרקעס“, װאָס אַף יענער זײַט בריק? די „פּידװאָרקעס“ ― דאָס איז אַ באַזונדער מין שטאָט, װאָס געהערט פֿונדעסטװעגן צו פּערעיאַסלאַװ. „אַרנאָלד פֿון די פּידװאָר־קעס“ שטאַמט פֿון דאָרט. אַרנאָלד קומט אָפֿט אַרײַן צו נחום ראַבינאָװיטשן אַביסל פֿאַרברענגען, רײדן פֿונעם רמב″ם און פֿונעם כּוזרי און פֿון ברוך שפּינאָזאַ און פֿון משה מענדעלסאָן און פֿון נאָך אַזעלכע גרױסע מענטשן, װעלכע שלום האָט ניט געקאָנט זיך אָנגעדענקען, חוץ אײנעם מיטן נאָמען דרעפּער ― דער האָט זיך אײַנגעפֿונדעװעט באַ אים אין זכּרון: דרע־פּער… „אַרנאָלד איז שטאַרק געלערנט. ― זאָגט אַף אים דער טאַטע נחום, װאָס האַלט פֿון אים אַן עולם ומלואו. ― אַרנאָלד זאָל ניט זײַן קײן ייִד, װאָלט ער געקאָנט זײַן אַ פּראָקוראָר“. פֿאַר װאָס עפּעס אַ פּראָקוראָר? און פֿאַר װאָס זאָל אַ ייִד ניט קאָנען זײַן? ― דאָס האָט נאָך שלום נישט געקאָנט פֿאַרשטײן. פֿון אַנטיסעמיטיזם האָט ער געװוּסט נאָר אײן זאַך: ה י נ ט. דורך זײַן אײגענעם דערפֿאַרן. אין װאָראָנקאָ האָבן שקצימלעך אָנגערײצט אַף אים הינט, װאָס האָבן אים אַװעקגעלײגט און צעביסן, איבערגעלאָזט אַ סימן ביז צו הײַנטיקן טאָג.

אָט דעם „אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס“ האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע אַ סך צו פֿאַרדאַנקען אין זײַן שפּעטערדיקן שטודירן, און מיר װעלן זיך דעריבער מיט אים נאָך באַגעגענען. דערװײַל איז בין־הזמנים און ערבֿ יום־טובֿ. צײַט צו שליסן באַקאַנטשאַפֿט מיט נײַע חבֿרים און גלאַט ייִנגלעך.

פֿון די חשובֿע בעל־הבתּישע ייִנגלעך פֿאַרנעמען דעם אױבנאָן משהל יצחק־בֿיגדורס, אַ בחורל אַ געלס, אַן אױסגעצװאָגנס, מיט אַן אַלפּאַגאָװע קאַפּאָטקעלע, און אַ גדלן אַ יונג, װ אָ ס ס ע ש ט ײ ט א י ם נ י ט אָ ן מ י ט ז י ך אַ ל ײ ן צ ו ר ײ ד ן ― און איז גערעכט. ערשטנס, האָט זײַן טאַטע יצחק־בֿיגדור אַן אײגענע שטוב מיט אַ װײַסן גאַניק. הײַנט איז דאָ באַ דעם יצחק־בֿיגדורן זײגערס אין שטוב מיט זײגערלעך אָן אַ צאָל און אָן אַ שיעור. אַז עס קומט זײגער צװעלף און די זײגערס הײבן־אָן שלאָגן, קאָן מען פֿאַרטױבט װערן. אַלײן איז דער יצחק־בֿיגדור אַ ייִד, װאָס לאָדט זיך מיט דער גאַנצער װעלט און האָט אױגן פֿון אַ גזלן. אַלע ייִנגלעך פֿון בית־המדרש ציטערן פֿאַר זײַן קוק.

דער צװײטער נאָך משהלען גײט זיאַמע קאָרעצקי ― אַ ייִנגל פֿון די גאָר גרױסע שקצים, אַביסל אַ סוטולעװאַטער, נישט מיט יעדן איז ער אַ מחותּן און נישט יעדער איז מיט אים אַ מחותּן, װאָרעם זײַן טאַטע איז אַ „גלוח“ מיט אַן אונטערגעשאָרענער באָרד, אַן אַדװאָקאַט אין פּעטערבורג, און טראָגט מאָדנע ברילן אַף דער נאָז, װאָס מע רופֿט זײ „פּענצנע“. אָט דער זיאַמע האָט אױסגעלערנט די גאַנצע שטאָט קינדער שװימען, באָדן זיך, גליטשן זיך אַפֿן אײַז און נאָך אַ סך זאַכן, װאָס ניט אַלע ייִדישע קינדער קענען עס.

נאָך זיאַמען גײט ישׂראלע בענדיצקיס זונדל, אַ בלײכער און אַ ציטעריקער, בײַטל רודערמאַן ― אַ מלמדס אַ ייִנגל מיט גראָבע פּיסקעס, אַבֿרהמל זאָלאָטושקין ― אַ שװאַרצער, װי אַן אַראַפּ, די מערפּערטס און די ליפּסקיס ― אָפּגעפּוצטע בנימלעך מיט אױסגעװעקסלטע שטיװעלעך. מיט די האָט מען באַדאַרפֿט האָבן די זכיה צו רײדן, װאָרעם װער פֿאַרמאָגט אַזעלכע אױסגעװעקסלטע שטיװעלעך אינדערװאָכן? נאָך זײ גײען די קאַנאַװערלעך ― קינדער מזיקים, װאָס האָבן צו טאָן מיט הינט, מוטשען קעץ. מיט די אַלע װיל שלום זיך ניט חבֿרן. ער האָט בעסער ליב זיך חבֿרן מיט אַזעלכע ייִנגלעך, װי מאָטל סריבנע, אַ בחורל מיט לאַנגע פּאהלעך, װאָס שפּילט אַפֿן פֿידל, אָדער אלי דאָדעס ― אַ ייִנגל אַ ברען, װאָס האַלט אין אײן לאַכן, און נאָך אַזעלכע. מיט זײ דאַװנט ער אין אײן בית־המדרש, קוקט מען אין אײן מחזור אַרײַן, מאַכט מען אינאײנעם „שטוקעס“: מע קרימט־איבער רפֿאל דעם שמשׂ, װי ער קוקט מיטן אױגל און זינגט: „אַכצן גילדױן אום כּהן!“ װאָװע קאָרעצקין, װי ער פֿײַפֿט מיט דער נאָז. בעני קאַנאַװער, װי ער עסט טאַבאַקע. יצחק־בֿיגדור, װי ער מאַכט מיט די פּלײצעס. שלום װילענסקי, װי ער גלעט זיך דאָס בערדל און קאַכיקעט מיט דער נאָז. ס'איז דאָ, ברוך השם, װעמען נאָכצומאַכן. ס'איז גענוג גרמיזאָ דער מלמד, װי אַזױ ער לײענט אין דער תּורה. אים האָט שלום נחום ראַבינאָװיטשעס געשטודירט צװײ שבתים כּסדר, װי אַזױ גרמיזאָ דער מלמד צעשאָקלט זיך אַף אײן פֿוס, דערנאָך פֿאַרקרימט ער דאָס געשטופּלטע פּנים, שטעלט־אַרױס די געלע צײן, ציט־אױס דעם לאַנגן האַלדז, טוט אַ פֿיר מיט דער שפּיצעכיקער נאָז אין דער לופֿטן אַרױף און אַראָפּ און לאָזט־אַרױס מיט אַ משונה־מאָדנע גאָרגל־שטימע: ר א ה נ ת ת י ל פֿ נ י ך ה י ו ם א ת ה ח ײ ם ו א ת ה ט ו בֿ ו א ת ה מ ו ת ו א ת ה ר ע…“ מע קאָן שטאַרבן פֿאַר געלעכטער! אַלע די, װאָס האָבן געהערט שלומען נאָכמאַכן גרמיזאָן, װי ער לײענט, האָבן געשװאָרן, אַז ס'איז גרמיזאָ מיט די בײנער! נאָר גרמיזאָ אַלײן, אַז ער איז געװױרע געװאָרן, אַז ער מאַכט אים נאָך, איז ער געװען ניט צופֿרידן. ער האָט זיך ניט געפֿױלט און איז אַװעק צו נחום ראַבינאָװיטשן אַהײם און האָט אים דערצײלט די גאַנצע מעשׂה, אַז ער, גרמיזאָ, האָט געהערט זאָגן, אַז באַ רב נחומען איז דאָ אַ ייִנגל, װאָס מאַכט אים נאָך, װי אַזױ ער לײענט אין דער תּורה. דאָס האָט אָנגעמאַכט אַ שטיקל האַרמידער. נחום האָט אים צוגעזאָגט, אַז ער װעט מאַכן אַ „ספּראַװקע“, לאָזן נאָר די קינדער קומען אַהײם. די קינדער זײַנען געקומען אַהײם, און מע האָט זיך צו זײ אַ נעם געגעבן. דער טאַטע האָט געטראָפֿן, אַז דאָס דאַרף זײַן שלומס אַרבעט.

― קום נאָר אַהער, שלום. זאָג נאָר, װי אַזױ מאַכסטו דאָס נאָך גרמיזאָ דעם מלמד, װי ער לײענט אין דער תּורה?

― װי אַזױ איך מאַך אים נאָך? אָט װי אַזױ.

און שלום האָט זיך נישט געפֿױלט און האָט זיך צעשאָקלט אַף אײן פֿוס, פֿאַרקרימט דאָס פּנים, װי גרמיזאָ, אַרױסגעשטעלט די צײן, אױסגעצױגן דעם האַלדז, אַ פֿיר געגעבן מיט דער נאָז אין דער לופֿטן אַרױף און אַראָפּ און אָנגעהױבן אַף אַ משונה־מאָדנע גאָרגל־שטימע: ,, ר א ה נ ת ת י ל פֿ נ י ך ה י ו ם א ת ה ח ײ ם…“

שלום האָט נאָך קײנמאָל נישט געזען דעם טאַטן אַזױ לאַכן, װי ער האָט געלאַכט יענעם טאָג. ער האָט גאָרניט געקאָנט קומען צו זיך. און אַז ער האָט זיך אױסגעלאַכט און אױסגעהוסט און אױסגעװישט די אױגן, האָט ער זיך אָנגערופֿן צו אַלע קינדער:

― זעט איר, װאָס בין־הזמנים מאַכט? מע גײט אַרום פּוסטעפּאַס, עס ליגט אין זינען דער רוח װײסט װאָס, נאָכמאַכן גרמיזאָ דעם מלמד, װי ער לײענט אין דער תּורה (דאָ האָט דער טאַטע נישט געקאָנט אײַנהאַלטן זיך און האָט באַהאַלטן דאָס לאַכנדיקע פּנים אין דער פֿעטשײלע). אם ירצה השם, באַלד נאָך סוכּות נעם איך צו צו אײַך אַ רבין, און אירט אָנהײבן גײן אין חדר אַרײַן. אױס בין־הזמנים!

װיבאַלד אַז יאָ אױס בין־הזמנים, באַדאַרף מען דאָך טאַקע געבן אַ לעב־אונטער, װי עס געהער צו זײַן!

און חבֿרה האָבן גענומען אױסנוצן זײער פֿרײַהײט אַפֿן סאַמע ברײטסטן אופֿן, זיך באַקאַנט מיט װוּ ערגעץ אַ זלידנע ייִנגל, נישט איבערגעקליבן, מיט יעדן געשלאָסן חבֿרשאַפֿט, געהוליעט װי די רעקרוטן, אײדער מע גיט זײ אָפּ אין דער דינסט. די „װאָראָנקאָװער“ ייִנגלעך האָבן באַװיזן די פּערעיאַסלאַװער ייִנגלעך, אַז כאָטש זײ זײַנען פֿון אַ קלײן שטעטל, פֿונדעסטװעגן װײסן זײ אַ סך זאַכן אַזעלכע, װאָס די פּערעיאַס־לאַװער ייִנגלעך װײסן זײ ניט. למשל, זײ װײסן ניט, אַז צו יעדן נאָמען קאָן מען צוזעצן אַ גראַם, נעמט װאָס פֿאַר אַ נאָמען איר װילט. אַשטײגער: „לײבל“ ― לײבל קאַפּײבל, דרומען דרײבל, יוסף סײבל, ארץ קנײבל. „יאַנקל“ ― יאַנקל קאַפּאַנקל, דרומען דראַנקל, יוסף סאַנקל, ארץ קנאַקל. און אַזױ איטלעכן, אַף װאָס פֿאַר אַ נאָמען איר װילט.

הײַנט װײסן נישט די שטאָטישע קינדער פֿון תּשרק־לשון, דאָס הײסט, פֿון רײדן פֿאַרקערט. צום בײַשפּיל: „טאָ דוטס־פּאַך אַ שטאַפּ“ ― הײסט דאָס: „אָט כאַפּסטו אַ פּאַטש“. „אַן ריד אַ גײַף“ ― „נאַ דיר אַ פֿײַג“. מיט צוגעמאַכטע אױגן האָט שלום געקאָנט אַװעקרײדן אַף דעם לשון אַ שעה כּסדר. ס'איז דאָך אַ מחיה נפֿשות ― מע קאָן אַזױ אַװעקרײדן פֿון װעמען איר װילט, יענעם אין די אױגן, און יענער זאָל ניט װיסן, װער ס'האָט אים געשלײערט. הײַנט װאָס זײַנען דאָס פֿאַר ייִנגלעך, די פּערעיאַסלאַװער, אַז זײ לאָזן דורך אַ גלח פֿאַרבײַגײן, גלײַך װי אַ גלײַכן מענטשן, און זאָגן אים קײן װאָרט אַפֿילו? נײן, די װאָראָנקאָװער ייִנגלעך זײַנען ניט אַזעלכע נאַראָנים. זײ װעלן ניט דורכלאָזן קײן גלח גלאַט אַזױ. אַלע ייִנגלעך, װיפֿל זײ זאָלן ניט זײַן, װעלן זײ זיך אױסשטעלן דעם גלח פֿון הינטן און װעלן זינגען אַף אַ קול מיט אַ ניגון: „גלח־צאָפּ, אַ רוח אין דײַן קאָפּ! מיר אַ ברױט, דיר אַ טױט! מיר אַ װאָגן, דיך באַגראָבן! מיר אַ שליטן, דיך באַשיטן!“ די פּערעיאַסלאַװער ייִנגלעך זאָגן, אַז דאָ, אין פּערעיאַסלאַװ, טאָר מען פֿאַר אַ גלח אַזעלכעס ניט זינגען, װאָרעם מע קאָן כאַפּן אַ מיאוסן פּסק. נאַט אײַך נאָך אַ נײַס! גאָר מורא האָבן פֿאַר אַ גלח! ס'איז ניט גוט, אַז אַ גלח גײט איבער דעם װעג ― דאָס יאָ. אָבער מורא האָבן? ― פּערעיאַסלאַװ איז טאַקע אַ גרױסע שטאָט און אַ שײנע ― װאָס איז דאָ צו רײדן? ― דאָרט, אין װאָראָנקאָ, איז אָבער געװען פֿרײלעכער, אַז ס'איז געקומען בין־הזמנים. אַזױ האָבן זיך געטראַכט די װאָראָנקאָװער קינדער און האָבן געװאָלט פֿונדעסטװעגן, אַז אָט די טעג פֿון בין־הזמנים דאָ אין פּערעיאַסלאַװ זאָלן זיך נאָך ציִען און ציִען.

מלמדים און לערערס

רב אַהרן כאָדאָראָװער ― אַ מלמד אַ בעל־מגזם. ― אַ גאַנצע סעריע פֿון מלמדים. ―

מאָניש דער מלמד מיטן „בײנדל“. ― די תּלמידים כאַפּן אַ קערטל אין חדר.

די טעג פֿון בין־הזמנים זײַנען נאָך ניט אַװעקגעגאַנגען, די ימים־טובֿים זײַנען נאָך געװען פֿאָרױס, און נחום ראַבינאָװיטש האָט שױן געפֿירט אונטערהאַנדלונגען װעגן אַ מלמד פֿאַר די קינדער. מלמדים זײַנען געװען עטלעכע. ערשטנס, טאַקע דער אױבנדערמאָנטער גרמיזאָ, װאָס לײענט אַזױ שײן אין דער תּורה. נאָך אים איז געגאַנגען רב אַהרן כאָדאָראָ־װער, זײער אַ װױלער מלמד, נאָר אַ מאָדנער בעל־מגזם. ער האָט ליב צו דערצײלן מעשׂיות פֿאַר זײַנע תּלמידים, משונה־װילדע מעשׂיות פֿון פֿאַרצײַטן. למשל, אַ מעשׂה פֿון זײַן זײדן, װאָס איז געװען אַ גבֿר און האָט ניט מורא געהאַט פֿאַר קײנעם. אײנמאָל איז דער זײדע זײַנער געפֿאָרן װינטער באַנאַכט פֿאַרבײַ אַ װאַלד, זײַנען אַרױסגעלאָפֿן פֿון װאַלד צװעלף הונגעריקע װעלף ― און דאַװאַי לױפֿן נאָכן שליטן. אַז זײַן זײדע כאַפּט זיך ניט אַראָפּ, נעמט די װעלף, שטעקט זײ אַרײַן די האַנט אין מױל אַרײַן און קערט זײ איבער אַלע צװעלף אַף דער לינקער זײַט!

און נאָך אַ מעשׂה פֿון זײַן זײדן, װי אַזױ ער האָט אײנמאָל אָפּגעראַטעװעט די גאַנצע שטאָט פֿון אַן אומגליק. גױיִם האָבן זיך צונױפֿגעקליבן אײנמאָל אין אַ זונטיק אַף אַ יאַריד, האָבן זיך גוט אָנגעשיכּורט און דאַװאַי שלאָגן ייִדן. איז זיך מײשבֿ זײַן זײדע, ער האָט געהאַלטן אין סאַמע מיטן דאַװנען, װאַרפֿט ער אַראָפּ פֿון זיך דעם טלית ותּפֿלין, קלײַבט אױס דעם גרעסטן פֿון אַלע גױיִם, איװאַן פּאָפּערילע האָט מען אים גערופֿן, און נעמט אים אָן מיט בײדע הענט פֿאַר די פֿיס, און דאַװאַי שלאָגן מיט איװאַנען איבער גױיִשע קעפּ. האָבן די גױיִם אָנגעהױבן פֿאַלן, זײַנען זײ געפֿאַלן אַזױ װי פֿליגן. און אַז ער האָט אױסגעלײגט אַלע גױיִם ביז אײנעם, האָט ער איװאַנען אָפּגעלאָזט און געזאָגט צו אים: „אַצינד קאָנסטו גײן אַהײם, און איך װעל גײן דאַװנען“…

אַ חוץ װאָס זײַן זײדע איז געװען אַ גבֿר, איז ער נאָך געװען אַ צעטראָגענע בריאה, זאָל גאָט שומר ומציל זײַן! ער, אַז ער פֿלעגט זיך פֿאַרטראַכטן ― אַזױ דערצײלט רב אַהרן כאָדאָראָװער אַף זײַן זײדן ― איז געװען מיט סכּנת־נפֿשות! אײנמאָל איז ער אַרומגעגאַנגען איבערן שטוב אַ פֿאַרטראַכטער, אַרומגעגאַנגען, אַרומגעגאַנגען און אַרומגעגאַנגען. ער טוט אַ קוק ― ער שטײט אַפֿן טיש!…

אָט אַזאַ מין מלמד איז דאָס געװען רב אַהרן כאַדאָראָװער. נאָך אים זײַנען געגאַנגען אַ גאַנצע סעריע מלמדים, װי רב יהושע דער מלמד, מאיר־הערש דער מלמד, יקיר־שׂמחה דער מלמד, און דער קאָידענאָװער מלמד, און מענדל דער גראָבער. האָט אָבער יעדער פֿון זײ געהאַט זײַן חסרון: האָט ער געקענט לערנען ― איז ער נישט געװען קײן בעל־תּנ″ך; אין ער געװען אַ בעל־תּנ″ך ― האָט ער נישט געקענט לערנען. פֿון אַלע מלמדים װאָלט מענדל דער גראָבער געװען דער בעסטער מלמד, ער זאָל ניט האָבן דעם חסרון, װאָס ער שלאָגט זיך. קינדער, אַז מע דערמאָנט זײ דעם נאָמען „מענדל דער גראָבער“, ציטערן זײ, מאָלט אײַך, מאָניש דער מלמד שלאָגט זיך אױך, נאָר מיט אַ גאַנג. יענער, מענדל דער גראָבער, קאָן הרגענען אַף טױט. דערפֿאַר אָבער װי אַזױ לערנט ער! אײנעם פֿון די צװײ, האָט נחום צוגעזאָגט די קינדער, אַז ער װעט, אם ירצה השם, דינגען.

זײַנען זײ שױן באַװאָרנט, הײסט עס, מיט אַ מלמד. איצט בלײַבט־איבער שרײַבן. װוּ װעלן די קינדער לערנען שרײַבן? װאָס אָנבאַלאַנגט ייִדיש, האָבן זײ באַם װאָראָנקאָװער רב זרחלען שױן אױסגעלערנט זיך שרײַבן. װאָס טוט מען אָבער מיט רוסיש? האָט אַפֿילו אַ גוטער פֿרײַנט, אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס, װאָס איז שױן דערמאָנט געװאָרן אױבן, געגעבן אַן עצה, מען זאָל די קינדער אַװעקפֿירן גלײַך אין דער „יעװרײסקע אוטשילישטשעучилище: שול“, װעט קאָסטן װאָלװל און ס'װעט זײַן גוט. האָט דערהערט די באָבע מינדע און האָט געשװױרן, אַז כּל זמן זי לעבט, װעלן אירע אײניקלעך זײַן ייִדן ― און עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן שמע־ישׂראל. פֿונעם יאַריד 113 איז געװאָרן אַ רײד װעגן לערערס. נח בוסעל איז אַ גוטער לערער, איז ער אַ בעל־עגלהס אַן אײדעם. איצט דער שרײַבער, װאָס לערנט בריװנשטע־לער, האָט אַ שײנע האַנט, איז ער שװאַך אין „לשון“. אַבֿרהם דער שרײַבער, טאַקע איצעס אַ ברודער, איז ער שװאַך אין בײדע זאַכן. װאָס טוט מען? איז געבליבן מאָניש דער מלמד. דאָס איז אַ ייִד מיט אַלע מעלות: ער איז אַ בעל־תּנ″ך. קען דקדוק. פֿאַרשטײט אַ בלאַט גמרא און שרײַבט רוסיש, אַז עס לאָזט זיך אױס די װעלט! אמת, ער װײס ניט װ אָ ס ער שרײַבט, און אַז ער שרײַבט, איז דאָס נישט על־פּי גראַמאַטיקע ― מאַכט נישט אױס. די קינדער זײַנען נאָך צו יונג, זײ זאָלן קענען גראַמאַ־טיקע. לאָזן זײ פֿריִער קענען דקדוק ― דאָס איז בילכער. אַי װאָס מאָניש דער מלמד שלאָגט זיך? לאָזן די קינדער נאָר װעלן לערנען, װעט מען זײ נישט שלאָגן. שלאָגט דען אַ רבי אומזיסט? והראיה: די קינדער האָבן דאָס אַרױסגעזען דערנאָכדעם בחוש. מאָניש האָט פֿײַנט געהאַט, װי אַנדערע מלמדים, שלאָגן אָדער שמײַסן. ער האָט געהאַט אינעם גראָבן פֿינגער פֿון דער רעכטער האַנט אַ בײנדל. מיטן דאָזיקן בײנדל, אַז ער האָט אײַך דערלאַנגט אין זײַט אַרײַן, אָדער הינטן אין דער פּלײצע, אָדער אײַנגעקװעטשט אײַך אין שלײף אַרײַן, האָט איר געקאָנט דערזען דעם עלטער־זײדן פֿון יענער װעלט. אָט אַזאַ בײנדל איז דאָס געװען! שלום האָט זיך געפֿלײַסט, װי װײַט מעגלעך, ער זאָל דאָס דאָזיקע „בײנדל“ אױסמײַדן. און עס װאָלט אים אפֿשר געראָטן, װײַל ער איז געװען פֿון די, װאָס האָבן דאָנערשטיק די גמרא געװוּסט, אָדער געמאַכט זיך, אַז זײ װײסן. פֿון תּנ″ך איז דאָך אָפּגערעדט. באַם שרײַבן איז ער אױך געװען נישקשהדיק. דערפֿאַר אָבער, אַז ס'איז געקומען צו שקאָצערײַ ― דאָ האָט ער שױן געמוזט פֿאַרזוכן דעם טעם פֿונעם „בײנדל“, װאָס ליגט אים נאָך עד היום אין זכּרון. נאָר נישט דאָס איז געװען דער חסרון, װאָס נחום ראַבינאָװיטש איז ניט געװען צופֿרידן מיטן מלמד מאָניש. דער חסרון איז געװען װאָס ס'האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז מאָניש הײבט ניט אָן צו װיסן, װאָס דקדוק איז. אַז מע האָט אים אַ פֿרעג געגעבן: „רב מאָניש, פֿאַרװאָס לערנט איר ניט מיט די קינדער קײן דקדוק?“ האָט ער געענטפֿערט: „װײס איך װאָס, דקדוק, רקדוק, שמינדרעק בלע″ז!“ ― און האָט זיך נאָך אױסגעלאַכט אױך. דאָס האָט נחומען שרעקלעך פֿאַרדראָסן, און אַז ס'איז געקומען צום צװײטן זמן, האָט ער די קינדער פֿון מאָנישן אָפּגענומען און אַװעקגעגעבן צו אַן אַנדער מלמד.

יענער איז שױן געװען אַ „מדקדק“, געװוּסט דעם „מסלול“ אַף אױסװײניק. האָט ער אָבער געהאַט אַן אַנדער חסרון ― ער האָט ליב געהאַט זיך קהלן. אַלע טאָג האָט ער געהאַט װאָס צו טאָן: איז ניט קײן חתונה איז אַ ברית, איז ניט קײן ברית איז אַ פּדיון־הבן, אַ בר־מצװה, אַ גט, אָדער

גלאַט אַ פֿאַרלאָזעניש, אַ בוררות, אַן אױסגלײַכעניש. נאָר פֿאַר װעמען ס'איז אַ חסרון און פֿאַר װעמען אַ מעלה. פֿאַר די קינדער איז דער רבי געװען אַ מלאך פֿון גאָט און דער חדר ― אַ גן־עדן. מע האָט געקאָנט שפּילן אין װאָס פֿאַר אַ שפּיל איר װילט, אַפֿילו אין קאָרטן, ― ניט אין די װאָראָנקאָװער ל″א־קאָרטן! פֿע! נאָר טאַקע אין אמתע קאָרטן. און געשפּילט האָט מען אין „טרי־ליסטיק“, אָדער אין „סטאַרשי קאָזיר“ ― אַ שפּיל, װאָס די אַרעסטאַנטן שפּילן אין די טורמעס. די קאָרטן אַלײן זײַנען אױך געװען „אַרעסטאַנטסקע“ קאָרטן ― שװאַרצע, פֿעטע, אָנגעשװאָלענע. פֿונדעסטװעגן האָט מען פֿאַרשפּילט אַלע אָנבײַסנס מיט אַלע מיטיקס, און װוּ ס'איז געװען ערגעץ אַ פּאָר גראָשנס זײַנען זײ אַרײַן אין די קאָרטן.

דאָס גאַנצע געלט האָבן אָפּגעװוּנען די עלטערע בחורים, אַזעלכע, װי, למשל, זיאַמע קאָרעצקי, אַ טשיקאַװע בחורל, װאָס איז דערמאָנט אױבן. ער האָט אַרױפֿגעפֿירט זײַנע יונגע חבֿרים אַף אַלע גוטע זאַכן. זײַן פּרינציפּ איז באַשטאַנען אין דרײַ כּללים: 1) טאַטע־מאַמע ניט פֿאָלגן; 2) דעם רבין פֿײַנט האָבן; 3) פֿאַר גאָט קײן מורא ניט האָבן.

אַ מעלה האָבן געהאַט די גרױסע בחורימלעך, אַז זײ האָבן אָפּגעװוּנען דאָס געלט באַ די קלײנע, האָבן זײ זיך נאָך גערײצט און געמאַכט חוזק. אמתע קאָרטנשפּילער טוען דאָס נישט… פֿונדעסטװעגן דאַרף מען נישט מײנען, אַז זײ איז דאָס גרינג אָנגעקומען. זײ אַלײן זײַנען אױך אױסגעשטאַנען גענוג צרות. ערשטנס, האָט מען געמוזט אונטערקױפֿן די רביצן, זי זאָל ניט דערצײלן דעם רבין, אַז מע שפּילט אין קאָרטן. און צװײטנס, האָט דער רבי געהאַט אַ זון, פֿײַװל, נאָר גערופֿן האָט מען אים „ליפּ“, מחמת ער האָט געהאַט אַ גראָבע ליפּ. האָט מען באַדאַרפֿט אָט די „ליפּ“ קעכלען און חנפֿהנען און אונטערשמירן אַמאָל מיט אַן אָנבײַסן, אַמאָל מיט אַ נאַשערײַ, און מערסטנטײל מיט ניסלעך. די „ליפּ“ האָט ליב געהאַט קנאַקן ניסלעך. אָנקוקן, װי די „ליפּ“, קנאַקט ניסלעך, האָט געשלאָגן צו דער גאַל. ובפֿרט נאָך פֿאַר פֿרעמד געלט. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אַז די „ליפּ“ װעט דערצײלן דעם רבין, אַז די קינדער שפּילן אין קאָרטן, װעט זײַן בעסער?

פֿון די אַלע מלמדים און לערערס און פֿון די אַלע לערנעכטסן האָט נחום ראַבינאָװיטש געהאַט װינציק נחת. אַלע שבת האָט ער די קינדער פֿאַרהערט און זיפֿצנדיק געשאָקלט מיטן קאָפּ. מער פֿון אַלע קינדער האָט ער געטראָגן אַפֿן קאָפּ דעם מיטלסטן, דעם „בעל־תּנ″ך“. ער האָט, אַפּנים, געװאַרט פֿון אים אַ סך מער. „װאָס װעט זײַן? ― האָט ער געפֿרעגט, ― װאָס װעט זײַן דער תּכלית? אָט־אָט, אָקערשט װי מע זעט ניט, װערסטו בר־מצװה, און דו װעסט אַפֿילו קײן צװײ װערטער ניט קאָנען זאָגן!“… און ער האָט גענומען זוכן אַ ר ע כ ט ן גמרא־מלמד, און ער האָט אים געפּאַקט.

דער גמרא־מלמד

משה־דװיד רודערמאַן ― אַ גמרא־מלמד. ― זײַן זון שמעון האַלט באַ שמדן זיך. ―

די שטאָט ראַטעװעט אים אַרױס פֿון מאָנאַסטיר ― דער פֿעטער פּיניע קאָכט זיך.

דאָס איז געװען אַ רבי אַ ליטװאַק, מיטן נאָמען משה־דװיד רודער־מאַן, אַ ייִד אַ יאַדישלעװער, אַן אײַנגעהױקערטער, מיט געדיכטע שװאַרצע ברעמען, אַ גרױסער למדן, אַ שײנער בעל־תּנ″ך און אַ מדקדק ― מיט אַלע מעלות. און דערצו נאָך אַ פֿרומער, אַן אמתער ירא־שמים. גײ ריכט זיך, אַז אַף דעם ייִדן װעט אױך זײַן אַ פּגם, און נאָך װאָסער אַ פּגם! דער פּגם איז געװען דער, װאָס דעם דאָזיקן מלמדס זון לערנט אין דער „אױעזד־נע“. אין דער גאַנצער שטאָט זײַנען דעמאָלט געװען מער ניט װי צװײ בחורים, װאָס האָבן געלערנט אין דער „אױעזדנע“: משה־דװיד רודער־מאַנס זון, שמעון רודערמאַן, אַ בחור, װאָס סע האָט זיך פֿרי אָנגעהױבן אױסשיטן באַ אים אַ שװאַרץ בערדל, און טאַמאַרקין, דעם אַדװאָקאַטס זונדל, חײם טאַמאַרקין, אַ בחורל אַ קורצער און אַ גראָבער, מיט קלײנע אױגלעך און מיט אַן אױסגעבױגענער נאָז, געטראָגן דאָס העמדל איבער די הױזן, װי אַ שײגעצל, געשפּילט מיט די גױיִשע שקצימלעך אין „מיאַטש“, קײנמאָל נישט געגאַנגען אין שול אַרײַן, אַחוץ יום־כּפּור, און שטילערהײט גערײכערט גראָבע „ציגײַערן“.

דאָס זײַנען געװען די פּיאָנערן, אַזױ צו זאָגן, די ערשטע שװעלבעלעך פֿון דער השׂכּלה אין דער שטאָט פּערעיאַסלאַװ, די אײנציקע צװײ ייִדישע קינדער צװישן עטלעכע הונדערט שקצימלעך. די שקצימלעך האָבן תּחילת געקוקט אַף די צװײ „זשידעניאַטעס“, װי אױף חידושים, װי אַף קינדער פֿון אַן אַנדער װעלט. דערנאָך האָבן זײ אַװעקגעלײגט די ,,זשידע־ניאַטעס“ אַף דער ערד אין מיטן הױף פֿון דער „אױעזדנע“ און אָנגעשמירט זײ די ליפּן מיט חזיר. דערנאָך איז מען געװאָרן חבֿר, געשלאָסן ברודערשאַפֿט, גאָר נפֿש אַחת. גױיִשע שקצימלעך זײַנען נאָך דעמאָלט ― אױ װײ! ― געװען רײן פֿון מענטשנהאַס, נישט געװוּסט פֿון קײן ייִדנהעצעס, און דער גיפֿט פֿון אַנטיסעמיטיזם האָט זײ נאָך נישט אָנגערירט. קױם האָט מען דעם „זשידיאָנאָק“ אַװעקגעלײגט, אָנגעשמירט די ליפּן מיט חזיר און דורכגעבראָכן די בײנער, איז כאָטש ער איז אַ „הערשקאָ“, פֿונדעסטװעגן איז ער אַ חבֿרה־מאַן גלײַך מיט אַלע…

דאָס אָפּגעבן נחום װעװיקס קינדער צו משה־דװיד רודערמאַן איז ניט אָפּגעלאָפֿן גלאַט. דער פֿעטער פּיניע אַז ער איז געװױרע געװאָרן, אַז זײַן ברודער נחום האָט אָפּגעגעבן די קינדער צו אַזאַ מלמד, װאָס האָט אַ זון אין דער „אוּיעזדנע“, האָט ער געאַרבעט מעשׂים. ער האָט געטענהט, אַז פֿון דער „אוּיעזדנע“ איז אײן טריט צו שמד. פֿאַר װאָס?

― אָט אַזױ: אַז מירן לעבן, װעלן מיר זען…

און כּך הוה. עס איז, אַפּנים, באַשערט געװען, אַז דער פֿעטער פּיניע זאָל איצטיקס מאָל זײַן אַ נבֿיא. און אַזױ איז געװען די מעשׂה:

אײנמאָל אין אַ שבת איז אַרױס אַ קלאַנג אין שטאָט, אַז די צװײ ייִדישע ייִנגלעך, װאָס לערנען זיך אין דער „אוּיעזדנע“, שמעון רודערמאַן און חײם טאַמאַרקין, האַלטן באַ שמדן זיך! פֿאַרשטײט זיך, אַז קײנער האָט ניט געװאָלט גלױבן: „װײס איך ― װאָס? װער? װעמען? װאָס אַ שטאָט קאָן אױסטראַכטן!“ נאָר אַז מע קלינגט איז אַ חגא. שטעלט אײַך פֿאָר, אַז ס'איז דעם זעלבן טאָג שבת פּלוצעם געװאָרן אַ געלױף, װי אַף אַ שׂרפֿה. די גאַנצע שטאָט איז געלאָפֿן צום מאָנאַסטיר. װאָס איז די מעשׂה? „די מעשׂה איז אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע: איר װילט זען אַ שײנס? גײט, זײַט מוחל, צום מאָנאַסטיר, װעט איר אָנקוקן, װי די צװײ חבֿרה־לײַט פֿון דער „אוּיעזדנע“ האָבן זיך אַרױפֿגעקלױבן גאַנץ הױך אַפֿן שפּיץ קלױסטער, שטײען דאָרטן אָן היטלען און פֿרעסן ברױט, מיט חזיר באַשמירט, בפֿרהסיה, אַלע זאָלן זען!“…

די בהלה איז געװען אַזױ גרױס, אַז ס'איז קײנעם ניט אײַנגעפֿאַלן צו פֿרעגן: װי איז דאָס מעגלעך צו זען פֿון אונטן אַרױף, אַף אַזאַ הױכן מאָנאַסטיר, מיט װאָס דאָס ברױט איז באַשמירט: מיט חזיר? מיט פּוטער? אָדער מיט האָניק?… די גאַנצע שטאָט איז געגאַנגען כאָדאָראָם. די װעלט האָט זיך געװיגט: „מילא, אַף טאַמאַרקינס זונדל איז כאָטש קײן חידוש ניט ― זײַן פֿאָטער, דער אַלטער טאַמאַרקין, איז אַלײן אַ טריפֿ־ניאַק, אַ ייִד אַ „זאַקאָניק“, אַ שרײַבער פֿון „פּראָשעניעס“, און זײַן זונדל חײם איז געװען, זאָגט מען, אַ גױ נאָך באַ דער מאַמען אין בױך. אָבער משה־דװיד רודערמאַן? אַ ייִד אַ ירא־שמים און אַ מלמד! דער בעסטער מלמד אין שטאָט! װי קאָן מען עס דערלאָזן אַזאַ זאַך?“

לאָזט זיך אױס, אַז ס'זײַנען דאָ ייִדן, װאָס האָבן געװוּסט פֿריִער, אַז ס'װעט אַזױ זײַן. פֿון װאַנען האָבן זײ דאָס געװוּסט? זײ האָבן דאָס פֿאַרשטאַנען מיטן שׂכל, אַז מע טאָר ניט גײן מיט אַ קינד צופֿיל מיט סטירדעס. „ממה נפֿשך ― האָט איר אַװעקגעגעבן אײַערע קינדער אין דער „אוּיעזדנע“, דאָס הײסט, איר זײַט מסכּים, זײ זאָלן זײַן גױים, דאַרפֿט איר ניט פֿאָדערן פֿון זײ, אַז זײ זאָלן טראָגן אַרבע־כּנפֿותן; און אַז עס האָט זיך געמאַכט, זײ האָבן דורכגעלאָזט אַ מנחה, באַדאַרף מען אָפּװישן די ליפּן און נישט צעברעכן אַף זײ קײן שטעקן און ניט שלאָגן, װי מע שלאָגט אַ הונט“…

אַזױ האָבן געטענהט בכּבֿודע בעלי־בתּים, און מע האָט צונױפֿגענומען מענטשן, און מע האָט זיך אַן עצה געהאַלטן, װאָס טוט מען? װי אַזױ ראַטעװעט מען אַרױס צװײ ייִדישע קינדער פֿון דער שמד? מע האָט אײַנגעלײגט די װעלט, געװעקט זכות־אָבֿות, אױפֿגערודערט „נאַטשאַלסט־װאָ“… פֿאַרשטײט זיך, אַז מער פֿון אַלע האָט געאַרבעט דער פֿעטער פּיניע. דער האָט פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, צעלאָזט די שײנע באָרד, אַרומגעלאָפֿן דעם גאַנצן טאָג אַ פֿאַרשװיצטער, נישט געגעסן, נישט געטרונקען ― ביז, דאַנקען גאָט, ס'איז אָפּגעגאָלטן. מע האָט די צװײ חבֿרה־לײַט אַרױסגענומען פֿון מאָנאַסטיר.

דער שפּיץ איז געװען: אײנער פֿון זײ, חײם טאַמאַרקין ― דער האָט זיך טאַקע געשמדט שפּעטער מיט עטלעכע יאָר, און שמעון רודערמאַן האָט מען אַװעקגעשיקט קײן זשיטאָמיר, אַרײַנגעגעבן דעם פֿײַנעם בחור אין דער ראַבינער־שול, אַף „קאַזיאָנע שטשאָט“, און ער האָט מיט גאָטס הילף ניט נאָר געענדיקט אַף ראַבינער, נאָר טאַקע געװען נאָכדעם ראַבינער, און דװקא ניט װײַט פֿון פּערעיאַסלאַװ ― אין לובען.

― נו, װער איז געװען גערעכט? אַצינד װעסטו שױן דײַנע קינדער, צו גאָט אַ האָפֿענונג, אָפּנעמען פֿונעם דאָזיקן מלמד?

אַזױ האָט דער פֿעטער פּיניע געזאָגט צו זײַן ברודער נחום, צופֿרידן פֿון אַלע זײַטן: ערשטנס, װאָס ס'איז אים געראָטן אַרױסצונעמען צװײ ייִדישע קינדער פֿון דער שמד; צװײטנס, װאָס זײַן ברודערס קינדער װעלן שױן ניט לערנען באַ אַ מלמד, װאָס קען דקדוק און האָט אַ זון אין דער „אוּיעזדנע“; און דריטנס, װאָס זײַנע װערטער זײַנען מקױם געװאָרן, אַז אַ ייִדיש קינד לערנט אין די שקאָלעס, איז ער מוכן ומזומן צו דער שמד…

האָט דער פֿעטער פּיניע איצטיקס מאָל געהאַט אַ ביטערן טעות: זײַן ברודער נחום האָט זיך פֿאַרעקשנט און בשום אופֿן נישט געװאָלט אָפּנעמען זײַנע קינדער פֿון אַזאַ גוטן מלמד.

― װאָס האָב איך צו אים? ניט גענוג יענער האָט געהאַט אַזױ פֿיל עגמת־נפֿש מיט אַזאַ בזיון, זאָל מען לאָזן אַ ייִדן אַ מלמד אין מיטן זמן אָן ברױט?

דער פֿעטער פּיניע האָט אױסגעהערט דעם ברודער מיט אַ ביטער שמײכעלע, װי אײנער רעדט: „הלװאַי זאָל איך ליגן זאָגן, נאָר דו פֿירסט די קינדער אַף אַ גוטן דרך“… דערנאָך איז ער אױפֿגעשטאַנען, געגעבן אַ קוש די מזוזה און איז אַװעק אַ ברוגזער. דער אַמאָליקער „חדר“

אַ בילד פֿונעם אַמאָליקן „חדר“. ― די תּלמידים העלפֿן דעם רבין און דער רביצין

באַ דער אַרבעט. ― דער רבי מאַכט ברכה. ― זײַן מוסר זאָגן ברענגט צו נײַע זינד.

נײן, מע האָט די קינדער פֿון דעם פֿאַרפֿלעקטן, נאָר געראָטענעם מלמד רודערמאַן נ י ש ט אָפּגענומען. אַדרבה, זײ זײַנען פֿאַרבליבן באַ אים אַפֿן אַנדערן זמן און אַפֿן דריטן זמן ― און אַלע זײַנען געװען צופֿרידן: דער רבי פֿון זײַנע תּלמידים, די תּלמידים פֿון זײער רבין און דער טאַטע ― פֿון די תּלמידים מיטן רבין.

מער פֿון אַלעמען זײַנען געװען צופֿרידן די תּלמידים. גאָט האָט זײ צוגעשיקט אַ רבין, װאָס שלאָגט זיך ניט, לגמרי ניט. ער װײס גאָרניט װאָס הײסט שלאָגן זיך. סײַדן אַמאָל, אַז אַ ייִנגל האָט שױן שטאַרק דעקוטשעט, אָדער נישט געװאָלט דאַװנען, אָדער ער האָט געהאַט אַזאַ פֿאַרשטאָפּטן קאָפּ, כאָטש „פֿלעקער טעסען“, ― דעמאָלט איז שױן דער רבי רודערמאַן אַרױס פֿון די כּלים, אַװעקגעלײגט דעם בחור אַפֿן בענקל, אַראָפּגענומען די פּליסענע װײכע יאַרמעלקע פֿונעם קאָפּ, פֿון דער גרינג אָפּגעפֿיצקעט ― און גײ!

נאָך אַ מעלה האָט געהאַט רודערמאַן דער מלמד ― ער האָט געהאַלטן אַ „זשאָרנע“, אַזאַ מאַשין אַף צו „רײַסן“ גרױפּן. די מאַשין האָט געהאַט אַ ראָד מיט אַ הענטל, און פֿון אױבן איז געלעגן מיטן פּנים אַראָפּ אַ זאַק מיט רעטשקע. פֿונעם דרײען די ראָד האָבן זיך די רעטשקע פּאַװאָלינקע געשאָטן אין יאַשטשיק אַרײַן, פֿונעם יאַשטשיק זײַנען זײ פּאַװאָלינקע געפֿאַלן אַפֿן שטײן, דער שטײן האָט זײ פּאַװאָלינקע געריבן, אָפּגעשײלט די שאָלעכץ און געמאַכט פֿון די רעטשקע ― גרױפּן. אָט דאָס האָט געהײסן אַ „זשאָרנע“.

פֿאַרשטײט זיך, אַז דער גאַנצער אַנטיק פֿון דער „זשאָרנע“ איז געלעגן אינעם דרײען. װאָס מער מע דרײט, מער שיטן זיך גרױפּן. און בעלנים אַף דרײען זײַנען געװען אַ סך, כּמעט אַלע תּלמידים. יעדער װיל קומען צו הילף דעם רבין משה־דװיד, װאָס קאָן נישט לעבן פֿון מלמדות אַלײן און מוז נעבעך אָנקומען צו זײַטיקע פּרנסות: ער רײַסט גרױפּן, זי באַקט לעקעך. באַם לעקעך באַקן, מײנט איר, איז שױן גאָר נישטאָ װאָס צו טאָן? ס'איז אַ סך דאָ װאָס צו טאָן! און דאָ קאָנען אױך די קינדער צוהעלפֿן. ניט אַזױ באַם באַקן, װי באַם „אױספּאַטשן“. קאָרענעם האָניק־לעקעך באַדאַרף מען פּאַטשן, לאַנג פּאַטשן, מיט בײדע הענט, ביז ער ציט זיך, װי אַ האָניק־טײג קאָן זיך ציִען. און װער נאָך קאָן אַזױ פּאַטשן, װי אַ חדר־ייִנגל? בעלנים פּאַטשערס צװישן די חדר־ייִנגלעך זײַנען דאָ אַזױ פֿיל, אַז מע שלאָגט זיך אַזש פֿאַרן פּאַטשן. יעדער װיל פֿריִער.

דער לעזער באַדאַרף זיך נישט װוּנדערן, װאָס איז דאָס פֿאַר אַן עובֿדה ― תּלמידים זאָלן „רײַסן“ גרױפּן, „פּאַטשן“ לעקעכער! למאַי באַ די װאָראָנקאָװער מלמדים האָבן זײ געטאָן אַ סך גרעבערע אַרבעט? למשל, באַם רבין רב זרחל און באַ אַנדערע מלמדים האָבן נחום װעװיקס קינדער גאַנץ פֿײַן געשמירט די ערד אַף שבת, פּאָרלעכװײַז אַרױסגעטראָגן די פּאָמעניצע, אײנציקװײַז געבראַכט צו טראָגן װאַסער פֿונעם גױיִשן ברונעם, און על־פּי גורל געניאַנטשעט זיך מיטן קינד אױך. פֿון גײן מיט אַן עוף צום שוחט שמועסט מען ניט. עס איז געװען אַ כּבֿוד פֿאַר די קינדער העלפֿן דער רביצן אָפּפֿליקן דאָס עוף. אַבי אַן אַרבעט, אַבי ניט געלערנט. ערגער פֿון אַלע אַרבעט איז געװען דאָס לערנען, דאָס לערנען אין חדר. דאָ װעט, דאַכט מיר, זײַן דאָס אָרט אָפּצומאָלן דעם חדר, װי ער האָט אױסגעזען אין יענע צײַטן, בכדי די קומענדיקע דורות, װאָס װעלן זיך אינטערעסירן מיטן אַמאָליקן ייִדישן לעבן אין דער גליקלעכער „טשערטאַ“, זאָלן עס האָבן פֿאַר די אױגן.

אַ קלײן גױיִש שטיבל אַף הינערשע פֿיסלעך, מיט שטרױ געדעקט, אַמאָל אַ ביסעלע אײַנגעבױגן אַף אַ זײַט, און אַמאָל אָן אַ דאַך, װי אָן אַ היטל. אײן פֿענצטערל, און אַז אַ סך ― איז צװײ. די אַרױסגעזעצטע טאַפֿליע איז אָדער פֿאַרקלעפּט מיט אַ פּאַפּיר, אָדער פֿאַרשטעקט מיט אַ קאָפּנקישעלע. די ערד איז אַ „געװאַלקעװעטע“, באַשמירט מיט לײם, און אַף שבת און יום־טובֿ ― באַשאָטן מיט זאַמד. אַ גרױסן טײל פֿונעם חדר פֿאַרנעמט דער אױװן מיטן אַפֿן־אױװן און מיט דער „לעזשאַנקע“. אַף דער לעזשאַנקע שלאָפֿט דער רבי, און אַפֿן אױװן ― זײַנע קינדער. באַ דער װאַנט שטײט אַ בעט ― דער רביצנס בעט ― מיט אַ סך קישנס צוקאָפּנס און קלײניטשקע קישעלעך כּמעט ביז דער סטעליע. דאָרט אַפֿן בעט, אַף אַ װײַסן לײַלעך, ליגט אַמאָל אַ בלאַט לאָקשן, אַמאָל קיכלעך און בײגל (אױב די רביצן פֿאַרנעמט זיך מיט בעקערײַ), און אַמאָל אַ קינד (אױב ס'איז געפֿערלעך קראַנק). אונטערן אױװן אַ „פּאָדפּיטשניק“ (אין דער ליטע רופֿט מען עס „קאַטוך“). דאָרט האָדעװעט מען עופֿות, געװײנלעך אַף פּרנסה. באַ דער קרומער מעוברתער װאַנט ― אַ שאַפֿע אַף האַלטן ברױט, קריגלעך און טעפּלעך. אַף דער שאַפֿע ― דאָס אײַזערנע געפֿעס, אַ זיפּ, אַ דערקאַטש, אַ ריבאײַזן וכדומה אַזעלכע כּלים. פֿון פֿאָרנט, סאַמע באַם אַרײַנגאַנג, קאָטשערעס מיט לאָפּעטעס, און אַ גרױסע פּאָמעניצע תּמיד פֿול, און אַ צעבער אַ הילצערנער, װאָס רינט, אַף װאַסער האַלטן, און אַ האַנטוך, װאָס איז תּמיד נאַס, אַף די הענט אָפּצוּװישן. און אין מיטן שטוב אַ לאַנגער טיש מיט צװײ לאַנגע בענק. ― דאָס איז, אײגנטלעך, דער חדר, די שול, װוּ דער רבי שטודירט מיט זײַנע תּלמידים. אַלע, סײַ דער רבי, סײַ די תּלמידים, שרײַען. דער רביצנס קינדער, װאָס שפּילן זיך אַפֿן אױװן, שרײַען. די רביצן, װאָס פּאָרעט זיך באַ דער „קיך“, שרײַט אַף אירע קינדער, למאַי זײ שרײַען. די עופֿות װאָס אונטערן פּאָדפּיטשניק, קװאָקען: דאָס האָט די קאַץ אַראָפּגעשפּרונגען פֿון דער לעזשאַנקע, אַ שטילינקע, אַ רויִקע, אַ גלאַטינקע, זיך אַרײַנגעכאַפּט אונטערן פּאָדפּיטשניק און ספּאָלאָשעט די עופֿות, ניט געדאַכט זאָל זי װערן!

אָט אַזױ האָט אױסגעזען דער אַמאָליקער װאָראָנקאָװער חדר. ניט פֿיל שענער האָט אױסגעזען דער חדר אין דער גרױסער שטאָט, אין פּערעיאַסלאַװ. דער פּערעיאַסלאַװער רבי האָט, גלײַך װי דער װאָראָנקאָװער, געקנעלט מיט זײַנע תּלמידים, זיצנדיק װינטער אין אַ װאַטאָװן כאַלאַט מיט אַ פּליסענער יאַרמעלקע, און זומער אין אַן אַרבע־כּנפֿות, אין אַ העמד מיט ברײטע אַרבל. װינטער נאָכן שלאָף האָט ער געטרונקען, אָנשטאָט טײ, „ליפּעװע צװיט“, און זומער ― קאַלט װאַסער פֿון אַ הילצערן קװערטל, דורכגעזײַט דורך אײנעם פֿון די ברײטע אַרבל פֿונעם העמד, געמאַכט דערױף פֿריִער מיט גרױס כּװנה אַ ברכה „שהכּל נהיה בדבֿרו“, און אַלע תּלמידים האָבן אים געענטפֿערט אָמן. טאָמער האָט אַ ייִנגל געבראַכט עפּעס אַ פּרי, האָט דער רבי געמאַכט „בורא פּרי העץ“, און די תּלמידים האָבן געענטפֿערט אָמן. טאָמער האָט אַ ייִנגל געבראַכט אַ גרינע אוגערקע, האָט דער רבי אָפּגעשײלט די אוגערקע, געמאַכט אַף איר „בורא פּרי האַדמה“, און די תּלמידים האָבן געענטפֿערט אָמן.

ס'איז אַלצדינג געװען כּדאַי, אַבי ניט לערנען. צו שטאַרק האָט זיך צוגעגעסן דאָס לערנען. אַ גאַנצן טאָג געלערנט. װינטער באַנאַכט געלערנט, אױפֿגעשטאַנען פֿאַרטאָג און געלערנט. אַפֿילו שבת באַטאָג אױך געלערנט. און טאָמער ניט געלערנט, איז כאָטש אַזױ געזעסן שבת באַטאָג אין חדר און אױסגעהערט דעם רבינס מוסר.

דעם רבינס מוסר ― דאָס איז געװען אַ רײַכע פֿאַנטאַזיע פֿון „טױזנט אײן נאַכט“. פֿונעם רבינס מוסר האָט מען זיך געזען מיט „יענער װעלט“, געפֿילט דעם טעם פֿון „חבוט הקבֿר“, זיך צוגעהערט, װי דער מלאך־הדומה קומט־צו מיט שטילע טריט, עפֿנט אײַך אױף דעם בױך, נעמט־אַרױס די קישקעס און טוט אײַך אַ שמיץ מיט זײ איבערן פּנים: „רשע, מה שמך ― שײגעץ, װי אַזױ רופֿט מען דיך?“… און דערנאָך דעם, װי צװײ מלאַכי־חבלה נעמען אײַך און װאַרפֿן אײַך „כּף־הקלע“, װי אַ מיאַטש, פֿון אײן עק װעלט ביזן אַנדערן. און טאָמער האָט איר אַמאָל געזאָגט אַ ליגן, הענגט מען אײַך אױף פֿאַר דער צונג אַף אַ פֿלעקל, און איר הענגט, װי אַ יאַטקע־פֿלײש. און טאָמער האָט איר פֿאַרגעסן אַמאָל אָפּגיסן נעגלװאַסער, שטעלן זיך אַװעק צװײ מחבלים און רײַסן אײַך מיט אָפּצװענגעס די נעגל פֿון די פֿינגער. און טאָמער האָט איר אַמאָל פֿרײַטיק זיך געשניטן די נעגל און אומגערן אַראָפּגעלאָזט אַ נאָגל אַף דער ערד, לאָזט מען אײַך אַראָפּ אַף ד ע ר װעלט און מע הײסט אײַך גײן זוכן דעם נאָגל.

דאָס איז פֿאַר קלײנע עבֿירהלעך. הײַנט װי איז שױן פֿאַר גרױסע עבֿירות? למשל, פֿאַר היפּערן אין דאַװנען? פֿאַר דורכלאָזן אַ מנחה? פֿאַר ניט לײענען קריאת־שמע? פֿאַר אַ שלעכטע מחשבֿה? פֿאַר הרהורים און חלומות? ― נישטאָ קײן רחמנות דאָרטן, נישטאָ! תּשובֿה, תּפֿלה און צדקה ― דאָס איז נאָר דאָ, אַף ד ע ר װעלט. אַף י ע נ ע ר װעלט איז שױן שפּעט, פֿאַרפֿאַלן! „דאָרט זײַט איר שױן מיט אַלע רשעים גלײַך. דאָרט גײט איר שױן גלײַך אין אײביקן פֿײַער, אין זודיקן קעסל אַרײַן, אין גיהנם, שקצים, אין גיהנם!“…

אַזױ לאָזט־אױס דער רבי זײַן מוסר שבת באַטאָג, און די קינדער הערן־צו מיט קאָפּ און װײנען, האָבן חרטה, שלאָגן זיך על־חטא, גיבן זיך דאָס װאָרט, שױן זײַן גוט און פֿרום. נאָר קױם איז דער רבי אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש און די קינדער נאָך אים, אַזױ איז פֿאַרגעסן געװאָרן דער גאַנצער מוסר; די יענע װעלט מיטן גיהנם מיט אַלע מלאַכי־חבלה זײַנען פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, װי אַ שאָטן, װאָס גײט איבער, װי אַ חלום, װאָס פֿליט אַװעק, און חבֿרה האָבן זיך אומגעקערט צו זײערע זינד און צו זײערע שולדן: געהיפּערט באַם דאַװנען, דורכגעלאָזט אַ מנחהלע, נישט געלײענט קײן קריאת־שמע. װער מיר נעגל־װאַסער? װאָס מיר דאַװנען? אַז אין דרױסן שײַנט די זון, און די שאָטנס דראַפּען זיך אַף די װענט, װינקען צו אײַך, רופֿן אײַך: אין דרױסן אַרױס, ייִנגעלע, אין דרױסן! דאָרט איז גוט! דאָרט איז װױל! אײן שפּרונג אַ רעכטער ― און דו ביסט באַם בריקל. נאָך אַ שפּרונג ― און דו ביסט אַף יענער זײַט בריקל, װוּ עס לױפֿט אַ טײַכל, װוּ עס זשומעט אַ װאַסערל, װוּ עס גרינט אַ גרעזעלע, װוּ עס געלט אַ בלימעלע, װוּ עס פֿליט אַ פֿײגעלע, װוּ עס טאַנצט אַ הײשעריק… און דאָס גרינע־געלע פֿעלד בעט זיך באַ אײַך, איר זאָלט אײַך אַ װאָרף טאָן אַף דער װײכער שמעקנדיקער ערד, װי איר שטײט און גײט. און דאָ קומט־אָן דער טאַטע, אָדער די מאַמע, אָדער אַן עלטערער ברודער, אָדער אַ שװעסטער ― „האָסטו שױן געדאַװנט? אין חדר אַרײַן, שקאָץ אײנער, אין חדר אַרײַן!“… די בר־מצװה

דער בר־מצװה נעמט־אױס. ― אַ גאַלעריע טיפּן פֿון פּערעיאַסלאַװער בעלי־בתים. ― אַ מאַמעס טרערן.

אַרײַנטראַכטנדיק זיך אינעם לערנען אין יענעם מין „חדר“, באַ יענע מינים מלמדים, װאָס זײַנען באַשריבן אין די פֿריִעריקע קאַפּיטלעך, האָבנדיק פֿאַר זיך די רביצן, װאָס מע דאַרף איר העלפֿן, טאַטע־מאַמע, שװעסטער און ברידער, װאָס מע דאַרף זײ פֿאָלגן אַ גאַנג, און כּל־ערלײ מינים שקאָצערײַ, פֿון באָדן זיך זומער אין טײַך ביז שפּילן װינטער אין קאָרטן און קנעפּלעך, הײַנט גלאַט דאָס אַרומלױפֿן און אַרומשפּאַצירן איבער דער שטאָט, ― איז שװער צו פֿאַרשטײן, פֿון װאַנען האָט זיך גענומען באַ די קינדער דאָס, װאָס זײ האָבן געקענט? מע דאַרף נישט פֿאַרגעסן דאָס אױך, אַז דעם רבין האָט מען גענאַרט און אַפֿילו דעם רבֿ, צו װעלכן מע האָט געפֿירט די קינדער פֿאַרהערן, האָט מען אױך אָפּגענאַרט. הײַנט װוּ האָט זיך גענומען מאַטעריאַל אַף אָפּצונאַרן אַ גאַנצע שטאָט מיט ייִדן, װאָס זײַנען זיך צונױפֿגעקומען אַף דער בר־מצװה צו נחום ראַבינאָװיטשעס זונדל? דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע געדענקט פֿאַר קלאָר, אַז ער האָט נישט אָנגעהױבן צו װיסן פֿון דעם, װאָס מע האָט אים אױסגעשטעלט, ער זאָל זאָגן אַף זײַן יום־טובֿ ― און דאָך האָט געקלונגען די שטאָט מיט זײַן בר־מצװה. טאַטעס האָבן מקנא געװען. מאַמעס האָבן זיך געװוּנטשן אַזעלכע קינדער.

ס'איז געװען אַן אמתער יום־טובֿ. אַ גרױסאַרטיקער יום־טובֿ. און אין אים האָבן זיך באַשעפֿטיקט אַ סך הענט, אונטער דער קאָמאַנדע פֿון דער באָבע מינדע, װאָס האָט אױסגעזען אין איר שבתדיקן אָנטאָן, מיטן שטערנטיכל, װי אַן אמתער קאָמאַנדיר. זי האָט געקאָמאַנדעװעט, װעמען מע זאָל רופֿן און װעמען ניט, װער ס'זאָל זיצן אױבנאָן און װער ניט, װאָסערע טעלער מע זאָל שטעלן, װאָסערע בראָנפֿנס און װאָסערע װײַנען מע זאָל טרינקען. מיט אַלעמען האָט זי זיך איבערגעקריגט, אַף אַלעמען זיך אָנגעבײזערט, ניט געשאַנעװעט אַפֿילו דעם בר־מצװה־העלד אַלײן, ער זאָל זיך האַלטן, װי אַ מענטש, ניט האָבן קײן טבֿע בײַסן די נעגל כאָטש צװישן מענטשן, ניט לאַכן אַלײן און ניט מאַכן לאַכנדיק די איבעריקע קינדער, קורץ ― ניט זײַן קײן ימח־שמוניק.

― גאָט האָט רחמנות געהאַט, האָסט דערלעבט די בר־מצװה, איז שױן צײַט, זאָלסט װערן אַ שטיקל מענטש! ― האָט זי אײַנגעטענהט מיט אים, באַשפּיגן די פֿינגער און אױסגעגלעט אים דאָס לעצטע רעשט פֿון די פּאהלער, װאָס זי האָט קױם „אָפּגעװאָיעװעט“ באַ איר זון: נחום ראַבינאָװיטש האָט שױן לאַנג חשק געהאַט זײ גאָר אינגאַנצן אָפּשערן, האָט די באָבע מינדע ניט דערלאָזט.

― אַז איך װעל שטאַרבן און מײַנע אױגן װעלן עס ניט זען, ― האָט זי אים געזאָגט, ― װעסטו דעמאָלט מאַכן דײַנע קינדער פֿאַר גױיִם. און איצט, כּל זמן איך לעב נאָך, װיל איך זען אַף זײער פּנים כאָטש אַ סימן פֿון ייִדישקײט.

אַ חוץ דעם גרױסן עולם, װאָס מע האָט צונױפֿגערופֿן גלײַך פֿון שול אַף בר־מצװה, איז זיך צונױפֿגעקומען די גאַנצע משפּחה. פֿאַרשטײט זיך, אַז דער רבי משה־דװיד רודערמאַן, אין דער שבתדיקער געװענטענער קאַפּאָטע, מיטן אָפּגעבליאַקעװעט פּליסן היטל, װי אַ לאַטקע אַפֿן קאָפּ, איז אױך געװען בתוך הבאָים. ער האָט זיך אָבער געהאַלטן זײער קלײן און פֿון דער װײַטן. פֿון דער מעשׂה אָן מיטן זון, װאָס האָט זיך געװאָלט שמדן, איז ער געװאָרן באַ זיך שטאַרק אַראָפּגעפֿאַלן. ער האָט זיך כּמעט גאָר ניט צוגערירט ניט צום קידוש, ניט צום פֿאַרבײַסן, געזעסן פֿאַררוקט אין אַ װינקעלע, אײַנגעבױגן אין דרײַען, און שטילערהײט געהוסט אין די ברײטע אַרבל פֿון דער שבתדיקער געװענטענער קאַפּאָטע.

נאָר אָט איז געקומען די מינוט פֿונעם עקזאַמען. דאָס בר־מצװה־בחורל האָט זיך באַדאַרפֿט אַװעקשטעלן און אַרױסבאַװײַזן דעם עולם װאָס ער קען, ― האָט מיטאַמאָל דער רבי רודערמאַן אױפֿגעכאַפּט זיך; זײַן פּלײצע האָט מיטאַמאָל אױסגעגלײַכט זיך; די געדיכטע שװאַרצע ברעמען האָבן זיך אױפֿגעהױבן און זײַנע אױגן האָבן זיך אײַנגעגעסן, אײַנגעזױגן אינעם תּלמיד, און זײַן גראָבער פֿינגער האָט מיט אַ קװעטש, װי דאָס שטעקעלע פֿונעם דיריזשאָר, אונטערגעזאָגט דעם תּלמיד די אױסגעשטעלטע װערטער.

און דער תּלמיד, דער בר־מצװה הײסט עס, איז תּחילת שיִער נישט אומגעפֿאַלן פֿאַר שרעק, געפֿילט אַ מאָדנע טרוקנקײט אין מױל און אַ שװינדל אין די אױגן. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז ער גײט אַף אײַז. אָט־אָט צעשפּאַלט זיך דאָס אײַז, און טראַך ― ער טוט אַ פֿאַל מיטן גאַנצן עולם. נאָר װאָס װײַטער־װײַטער, איז ער, אונטער דעם רבינס קוק און אונטער דעם רבינס קװעטש מיטן גראָבן פֿינגער, געװאָרן באַ זיך שטאַרקער און שטאַרקער, און ער האָט אָנגעהױבן שפּאַנען, װי אַף אַן אײַזערנער בריק, און ער האָט דערפֿילט אַ װאַרעמקײט אין אַלע אבֿרים, און עס איז אַװעק באַ אים, װי אַ מזמור.

האַלטנדיק אין מיטן דער אַרבעט און דרײענדיק מיטן פֿינגער נאָכן רבינס גראָבן פֿינגער, האָט דער בר־מצװה פֿונדעסטװעגן גוט געקוקט אַפֿן עולם, געזען דעם אױסדרוק פֿון אַלע פּנימער, נישט דורכגעלאָזט קײנעם. אָט איז יצחק־בֿיגדור, װאָס רירט מיט די פּלײצעס און קוקט מיט גזלנישע אױגן. אָט איז דער אַלטער יהושע סריבנע ― מע זאָגט, ער איז שױן אַ בן־מאה, אַלט הונדערט יאָר. די צונג איז באַ אים אין מױל װי אַ גלעקל, מחמת קײן צײן האָט ער שױן ניט. אָט איז זײַן זון בערקע, שױן אױך גענוג אַלט, די אױגן האַלט ער צו און דעם קאָפּ אַף דער זײַט. אָט איז אָשר נײַדיס, װאָס אַלע רופֿן אים דער „פֿעטער אָשר“ ― טאַקע אַ פֿעטער, אַ ברײטער, אַ גראָבער. די זײַדענע קאַפּאָטע אַף אים שפּאַלט זיך און אַלײן איז ער גרױ, װי אַ טױב. און אָט איז יאָסע פֿרוכשטײן מיט די גרױסע אַרײַנגעשטעלטע צײן, מיט די גלאַנצנדע ברילן און מיטן שיטערן בערדל ― אַן אַפּיקורס אַ ייִד, װאָס שפּילט מיט נחום ראַבינאָװיטשן אין שאָך און לײענט אַזעלכע ביכלעך, װי „מסתּרי פּאַריז“, „שבֿילי עולם“ און נאָך אַזעלכע זאַכן. נעבן יאָסען שטײט זײַן ייִנגערער ברודער, מיכאל פֿרוכשטײן, אַ יונגערמאַן אַ חכם, אַ ממזר, װאָס לײקנט־אָפּ אַלצדינג, הײסט דער שיקסע פֿאַרלעשן דאָס ליכט אום שבת און האַלט שטאַרק פֿון אַזעלכע ייִדן, װי משה בערגער און בעני קאַנאַװער, װאָס אַלע װײסן, אַז אין די יוגנט־יאָרן האָבן זײ אַמאָל פֿאַרקוקט אין אַ זײַט, בעת דער שערער האָט זײ צורעכט געמאַכט די בערדלעך… ישׂראל בענדיצקי איז אױך געװען בתוך הבאָים. אַמאָל האָט מען אים גערופֿן ישׂראל דער כּלי־זמר, נאָר איצט האָט ער שױן געהאַט אַן אײגענע שטוב, אַ שטאָט אין מזרח, אַ באָרד האָט ער זיך צעקעמט אַ ברײטע, אַ שװאַרצע, אַ גלענצנדיקע און כאָטש ער זאָגט זיך ניט אָפּ איצט אױך פֿון צו שפּילן אַף אַ געהױבענער חתונה, נאָר פֿונדעסטװעגן װעט אים קײנער נישט רופֿן כּלי־זמר, אַפֿילו הינטער די אױגן. און ער איז טאַקע אַ שײנער ייִד, פֿירט זיך מעשׂה בעל־הבית. אַז ער לאַכט, לאַכט ער מיט אַלע צײן, קלײנע, שיטערע, װײַסע צײן. אַפֿילו רפֿאל דעם שמשׂ מיטן אױגל האָט דער בר־מצװה נישט דורכגעלאָזט. רפֿאל איז געשטאַנען האַלב אײַנגעבױגן און אינגאַנצן אַרײַנגעטאָן אין דעם, װאָס דער בר־מצװה האָט געדרשנט, און עס האָט זיך אױסגעװיזן נאָך זײַן דאַרן פּנים און אױסגעבױגענער נאָז, אַז אָט־אָט טוט ער אַ פּאַטש מיט דער האַנט איבערן טיש און רופֿט־אױס מיט זײַן שבתדיקן נוסח: „צע־ען גיל־דױן אום כּהן!“…

אַלעמען און אַלץ האָט דער בר־מצװה באַמערקט. און אַלע פּנימער האָבן אױסגעזען יום־טובֿדיק. נאָר יום־טובֿדיקער פֿון אַלע איז געװען דעם פֿעטער פּיניעס פּנים. געזעסן גאַנץ אױבנאָן, נעבן בר־מצװהס פֿאָטער, אין זײַן שבתדיקער זײַדענער קאַפּאָטע, מיט אַ ברײטן זײַדענעם גאַרטל, מיט אַ בלױ סאַמעטן היטל אַפֿן קאָפּ, האָט דער פֿעטער פּיניע געקוקט אַפֿן בר־מצװה פֿון אונטן אַרױף, געשמײכלט זיך אין באָרד אַרײַן, װי אײנער רעדט: „מילא, קענען קען ער, דער ימח־שמוניק ― דאָס זעט מען… נאָר צי דאַװנט ער אָבער אַלע טאָג? צי היט ער אָפּ נעגל־װאַסער? צי לײענט ער קריאת־שמע פֿאַרן שלאָף? צי טראָגט ער ניט אום שבת? ― דאָס איז באַ מיר אַ ג ר ו י ס ע ר ספֿק!“…

דערפֿאַר איז אָבער דער פֿאָטער פֿונעם בר־מצװה געװען ― אים ניט אין פּנים אַרײַנצוקוקן. עס איז געװען צו זען, אַז קײן מער גליקלעכער מענטש, װי ער, איז אַף דער װעלט נישטאָ. דעם קאָפּ האָט ער געהאַלטן אַרױף, די ליפּן האָבן זיך אים גערירט, נאָכגעגאַנגען טריט באַ טריט דעם זון, געקוקט אַפֿן עולם, אַפֿן ברודער פּיניע, אַפֿן רבין רודערמאַן, אַפֿן בר־מצװה אַלײן און אַף דער מאַמע פֿונעם בר־מצװה.

און די מאַמע, די קלײניטשקע חיה־אסתּר, איז געשטאַנען גאָר אומבאַמערקט, מיט דרך־ארץ, באַ דער זײַט, צװישן די איבעריקע װײַבער, אין דער שבתדיקער זײַדענער פֿעטשײלע, אַ פֿאַרגאַפֿטע, שטילערהײט, זיפֿצנדיק, זיך אױסגעקנאַקט אַלע פֿינגער, און צװײ בלישטשנדיקע טרערן, װי צװײ בריליאַנטן, האָבן זיך געקײַקלט און אָפּגעשײַנט קעגן דער זון אַף איר גליקלעך, יונג, װײַס, נאָר שױן געקנײטשט פּנים.

װאָס זײַנען דאָס געװען פֿאַר טרערן? טרערן פֿון פֿרײד? פֿון תּענוג? פֿון גדלות? פֿון דער שלעכטער צײַט? אָדער אפֿשר האָט אַ מאַמעס האַרץ אײַנגערױמט איר אַ סוד אַפֿן אױער, אַז אָט דאָס בר־מצװה־בחורל, װאָס קלינגט איצט אַזױ שײן, װעט אינגיכן, גאָר אינגיכן, זאָגן קדיש נאָך איר נשמה?…

װער װײס, װאָס אַ מאַמע קאָן װײנען?

צ װ ײ ט ע ר ט ײ ל

דער „בחור“

זײַן ברודער הערשל װערט אַ חתן. ― דאָס פֿאַרהערעניש מיט אַ סופֿלער. ― אַ תּפֿילין־זעקל, אַ זײגער און אַ כּלה

― אַצינד ביסטו שױן, מיט גאָטס הילף, אַ בחור. אױס ייִנגל, אױס שײגעץ, אױס קונדס. צײַט װערן אַ מענטש און אַן ערלעכער ייִד, װאָרעם די צײַט שטײט ניט: אָט־אָט, אָקערשט װי מע זעט ניט, װערסטו אַ חתן…

דאָס איז געװען דאָס ביסל מוסר, װאָס מע האָט אַרײַנגערעדט דעם בר־מצװה אַף מאָרגן נאָך דעם פֿײַערלעכן שבת, און דער רבי האָט אים געהאָלפֿן אָנטאָן די תּפֿילין. ער האָט אים אײַנגעקרעמפּעװעט דעם „של־יד“ אַף דער לינקער האַנט, אַז די פֿינגער האָבן זיך אָנגעגאָסן און געװאָרן בלױ, און דער גרױסער „של־ראָש“ האָט זיך אַלע מינוט אַראָפּגערוקט צװישן די אױגן, אָדער אַראָפּגעפֿאָרן אַביסל אַף אַ זײַט, יעדנפֿאַלס שטאַרק חשק געהאַט אַראָפּגליטשן זיך אַראָפּ. דעם בר־מצװה האָט געקאָסט מי אײַנצוהאַלטן גלײַכגעװיכט, נישט געקאָנט זיך אַ ריר טאָן פֿרײַ און אַפֿילו אַ קוק צו טאָן אַף די װײַסע־חבֿרהניקעס, װאָס האָבן מיט נײַגעריקײט אַרומגערינגלט דעם בר־מצװה, זען, װי ער דאַװנט צום ערשטן מאָל אין תּפֿילין. און מע דאַרף דעם אמת זאָגן, אַז װען ניט זײ, אָט די װײַסע־חבֿרהניקעס, װאָלט דער בר־מצװה איצטיקס מאָל געדאַװנט מיט האַרץ, מיט כּװנה און מיט ליבשאַפֿט. עס איז אים געפֿעלן די צערעמאָניע פֿון תּפֿילן־לײגן; עס איז אים געפֿעלן די טײַטש פֿון די װערטער „וארשׂתּיך“; עס איז געפֿעלן דער מחיהדיקער יוכטן־ריח פֿון די פֿרישע, נאָר־װאָס אױסגעמאַכטע רצועות; עס איז אים געפֿעלן, װאָס מע זאָגט אים, אַז ער איז שױן אַ בחור; עם איז אים געפֿעלן, װאָס מען איז אים מצרף צו אַ מנין. די משמעות, אַז ער איז שױן אַ ייִד גלײַך מיט אַלע ייִדן, אַ מענטש גלײַך מיט אַלע מענטשן. אַפֿילו רפֿאל דער שמשׂ מיטן אױגל קוקט אַף אים שױן גאָר אַנדערש, מיט פֿאַרבאָרגענעם דרך־ארץ. פֿון די חבֿרים שמועסט מען ניט, אַז זײ זײַנען אים מקנא, װאָרעם ער געדענקט, אַז ער אַלײן האָט אַמאָל מקנא געװען זײַן עלטערן ברודער הערשל צו זײַן בר־מצװה. און ניט אַזױ אַף דער בר־מצװה, װי אַף דעם, װאָס באַלד נאָך דער בר־מצװה איז זײַן ברודער געװאָרן אַ חתן, און די כּלה האָט אים געשענקט אַן אױסגענײט תּפֿילן־זעקל, און דער מחותּן ― אַ זילבערנעם זײגער. בײדע פֿאַקטן, דאָס הײסט, װי אַזױ דער ברודער הערשל איז אַ חתן געװאָרן און װאָס ס'איז געװאָרן פֿונעם מחותּנס מתּנה, פֿונעם זײגער, דאַרפֿן באַשריבן װערן כאָטש אין קורצן.

הערשל איז געװען אַ בר־מצװה־ייִנגל אַ ציקאַװער, אַ שײנער, און אַ טשעפּקע בחורל, דאָס הײסט, ער האָט ליב געהאַט גײן רײן אָנגעטאָן; נאָר קײן קאָפּ צום לערנען האָט ער ניט געהאַט, און קײן גרױסער װעלער איז ער אױך ניט געװען. פֿונדעסטװעגן, אַ טאַטנס אַ קינד, נחום ראַבינאָװיטשעס אַ זונדל ― מע האָט אים גערעדט די פֿײַנסטע שידוכים, און ס'איז געקומען צו פֿאָרן אַ שײנער ייִד מיט אַ שװאַרצער באָרד, אַ מחותּן פֿון װאַסילקאָװ, נישט אַלײן, נאָר מיט אַ פֿאַרהערער, אַ יונגערמאַנטשיק מיט אַ געל בערדל, אַ געראָטענער, אַ קענער, אַ בעל־תּנ″ך און אַ בעל־לשון־קודש, נאָר אַ ביסל אַ נודניק, אַן אײַנגעזעסענער, האָט ליב אַרײַנקריכן יענעם אין די בײנער. צום אַלעם ערשטן האָט דער פֿאַרהערער גענומען אַרױסבאַװײַזן פֿאַר די מחותּנים, װאָס ער קען. צוליב דעם האָט ער זיך אַ נעם געגעבן צום חתנס רבין, אַרײַנגעלאָזט זיך מיט אים אין אַ לאַנגן דיספּוט װעגן דקדוק. װאָס דער רבי האָט געזאָגט, האָט ער געזאָגט פֿאַרקערט.דערנאָך האָט ער אַ כאַפּ געגעבן דעם רבין, דער רבי זאָל אים זאָגן, פֿאַר װאָס שטײט אין קהלת „זבֿובֿי מות יבֿאיש“, מיט אַ לשון יחיד, און נישט „יבֿאישו“, מיט אַ לשון רבים? דערױף האָט אים דער רבי געענטפֿערט: למאַי שטײט אין קהלת טאַקע „וזכור את בוראיך“, מיט אַ לשון רבים, ניט „וזכור את בוראַך“, מיט אַ לשון יחיד? דערנאָך האָט ער אַ כאַפּ געגעבן דעם רבין גאָר מן הצד: „זאָגט נאָר, איך בעט אײַך, װוּ שטײט „ױתהלכו מגױ אל גױ“?“ דער רבי איז געװאָרן אַביסל מטושטש, אַביסל פֿאַרשעמט, און געענטפֿערט: „דאָס איז פֿונעם דאַװנען „הודו לה' קראו בשמו“… דער יונגערמאַן האָט זיך ניט באַרויִקט: „און װוּ שטײט „הודו לה' קראו בשמו“?“ דער רבי איז געװאָרן נאָך מער מטושטש און האָט געענטפֿערט: „דאָס דאַרף זײַן מסתּמא אין תּהלים ערגעץ“… דאָ האָט דער געלער יונגערמאַן אױסגעבראָכן אַ געלעכטער: „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, רבי, דאָס שטײט נישט אין תּהלים ערגעץ, דאָס שטײט אײן מאָל אין תּהלים, און אײן מאָל, ניט דאָ געדאַכט, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, ניט פֿאַר קײן שום ייִדן געדאַכט, אין דבֿרי־הימים“…

פֿאַרן רבין איז דאָס געװען אַ טױטקלאַפּ. טראָפּנס שװײס זײַנען אים אַרױסגעטראָטן אַפֿן פּנים. ער איז געװען אַ געהרגעטער. „דער יונגערמאַן איז אַ דרײער!“ ― אַזױ האָט ער געזאָגט צו די קינדער און געװישט זיך דעם שװײס מיט דער פּאָלע, ― „טאָמער טוט ער אַ פֿאַרהער דעם חתן, איז דער חתן אַ פֿאַרפֿאַלענער און דער שידוך איז אױס שידוך“… און אַזױ װי אין דעם שידוך איז געװען פֿאַראינטערעסירט אױך ער, דער רבי טאַקע, דאָס הײסט, ניט אַזױ אינעם שידוך, װי אינעם שדכנות־געלט, איז ער געפֿאַלן אַף אַן עצה און האָט אַרײַנגערױמט אַ סוד אַפֿן אױער דעם חתנס ברודערל, שלומען, אַז ער זאָל זיך פֿאַרקלײַבן הינטער דער ברײטער פֿאַ־נירטער קאַנאַפּע, און אַף דער קאַנאַפּע האָט ער אַװעקגעזעצט דעם חתן. דערנאָך האָבן זיך די מחותּנים אױסגעזעצט אַרום דעם האַלבקײַלעכיקן פֿאַנירטן טיש מיט די לאַפּעס און דער געלער יונגערמאַנטשיק האָט אַ נעם געגעבן דעם חתן אַפֿן צימבל. אין דער זעלבער צײַט האָט דעם חתנס מאַמע געגרײט צום טיש, געשטעלט לעקעך און בראָנפֿן, געװען, אַפּנים, זיכער, אַז דער עקזאַמען װעט אָפּלױפֿן גלאַט. „אַנו, זאָג נאָר, בחורל, װוּ שטײט „לפּיד בוז לעשתּות שאַנן נכון למועדי רגל?“ ― „אין איובֿ“! ― האָט זיך געלאָזט הערן פֿון הינטער דער פֿאַנירטער קאַנאַפּע אַרױס. „אין איובֿ!“ ― האָט דער חתן געזאָגט, װי אַ מזיק, הױך אַפֿן קול. „אמת, אין איובֿ. אַצינד װײסטו ניט, װוּ געפֿינט זיך ערגעץ אין תּנ″ך נאָך אַ װאָרט פֿונעם שורש „לעשתּות“?“ ― פֿרעגט װײַטער דער געלער פֿאַרהערער. „ביום ההוא אָבֿדו עשתּונותיו“, „אין תּהלים!“ ― פּישטשעט דער סופֿלער פֿון הינטער דער קאַנאַפּע, און דער חתן זאָגט אים נאָך װאָרט אין װאָרט. „זײַנען מיר מיטן תּנ″ך, הײסט דאָס, אַזױ גרױס װי פֿאַרטיק, ― זאָגט דער פֿאַרהערער און װאַרפֿט מיט די אױגן אַפֿן טיש, װוּ די קלײנע חיה־אסתּר פּאָרעט זיך באַם לעקעך און אײַנגעמאַכטס. ― אַצינד װעלן מיר זיך אַרײַנטאָן אַביסל אין דקדוק אַרײַן. װאָס פֿאַר אַ פּועל איז אָבֿדו? װאָס פֿאַר אַ בנין? װאָס פֿאַר אַ גוף? װאָס פֿאַר אַ מספּר? און װאָס פֿאַר אַ זמן?“ האָט דער קלײנער שלום אַרױסגעקװיטשעט שטילערהײט פֿון הינטער דער קאַנאַפּע אַרױס, און דער חתן האָט אים נאָכגעזאָגט איטלעכס װאָרט: „אָבֿדו איז אַ פּועל עומד, אַ בנין קל, אַ גוף נסתּר, אַ מספּר רבים און אַ זמן עבֿר, און עס װעט זײַן: אָבֿדתּי, אָבדתּ, אָבֿד, אָבֿדה, אָבֿדנו, אבֿדתּם, אבדתּן“…

„גענוג, גענוג, גענוג!“ ― האָט אױסגערופֿן דער פֿאַרהערער צופֿרידן, געריבן די הענט און געקוקט אַפֿן געגרײטן טיש, און אױסגעדרײט זיך צום שײַנענדיקן מחותּן פֿון כּלהס צד, האָט ער אַ זאָג געגעבן: ― „אײַך קומט מזל־טובֿ. איר זעט דאָך, דער יונג איז קלאָר אומעטום, װי אַ װאַסער. װעלן מיר גײן, הײסט עס, צובײַסן?“…

צי עס האָבן געװוּסט פֿון דעם אָנשטעל טאַטע־מאַמע אױך, אָדער דאָס האָבן אָפּגעאַרבעט נאָר דער רבי מיטן חתן אַלײן? און אפֿשר האָט דער פֿאַרהערער אױך געװוּסט פֿון דעם פֿאָקוס? ― דאָס איז שװער צו זאָגן. יעדנפֿאַלס, בײדע צדדים זײַנען געװען צופֿרידן, בײדע האָבן זיך חלילה ניט אָפּגענאַרט…

אַצינד גײען מיר אַריבער צו דער געשיכטע מיטן זײגער. פֿאַרשטײט זיך, אַז באַלד נאָכן פֿאַרהערן איז די מאַמע געפֿאָרן אָנקוקן די כּלה. די כּלה איז איר געפֿעלן ― זי איז אַ קלוגע; האָט מען געפּראַװעט אַ קנס־מאָל, געשריבן תּנאָים און געבראָכן טעלער, און דער מחותּן האָט געקױפֿט דעם חתן אַ מתּנה ― אַ זילבערנעם זײגער. װיפֿל ס'איז פֿאַראַן מינוטן אין אַ שעה, אַזױ פֿיל מאָל האָט דער חתן געקוקט אַפֿן זײגער. אַ מצװה האָט מען פֿאַרדינט אינעם חתן, אַז מע האָט אים געפֿרעגט, װי האַלט דער זײגער. און דער חתן האָט געהיט דעם זײגער, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג. פֿאַרן שלאָפֿן־גײן האָט ער פֿאַרן זײגער קײן אָרט ניט געקאָנט געפֿינען. שבת, פֿאַרן גײן אין שול אַרײַן, איז ער אױסגעװען מיטן זײגער אין אַלע שופֿלאָדן און אין אַלע קאָמאָדן; ער האָט אַלץ געציטערט, מע זאָל חלילה נישט אַװעקגנבֿענען דעם זײגער…

ױהי היום, אײנמאָל פֿאַרגלוסט זיך דעם חתן, אַ טשעפּקע בחורל, אױספּוצן דעם קאָסטיום. געטראָגן האָט מען דעמאָלט גוטן טריקאָ מיט אַ װאָרסע, און אַזאַ טריקאָ האָט אַ טבֿע ― ער נעמט אַף זיך פֿלעקן און שטױב גאַנצע פּודן. אַ שטעקל האָט דער חתן געטראָגן אַ יאַמשאָװע, װאָס בײגט זיך. האָט ער דעם קאָסטיום אױפֿגעהאַנגען אין דרױסן אַפֿן גאַניק און מיט דעם יאַמשאָװע שטעקל גענומען אױסקלאַפּן דעם שטױב פֿונעם קאָסטיום, אָבער גוט, װיפֿל ס'איז נאָר געװען כּח, און אַז אין קעשענע פֿונעם קאָסטיום ליגט דער זײגער ― האָט ער אַקוראַט פֿאַרגעסן. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז פֿונעם זײגער איז געװאָרן אַ חורבן, אַ פּראָשעק פֿון שטיקלעך זילבער, פּאָרצעלײַ און גלאָז און אַ סך קלײנע רעדעלעך. און דער חתן האָט אױפֿגעהױבן זײַן קול און האָט זיך צעװײנט. עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן שום טרײסטן מיט קײן שום צוזאָגעכצן, אַז מע װעט אים קױפֿן אַן אַנדער זײגער ― עס האָט אױסגעריסן אַ שטיק האַרץ!

דער בר־מצװה שלום האָט געקוקט אַף זיך אױך, װי אַף אָט אַזאַ מין בחור. זײַן אידעאַל איז געװען אין יענער צײַט דרײַ זאַכן: אַ תּפֿילין־זעקל, װי באַ זײַן ברודער הערשל, אַ זײגער און אַ כּלה. די כּלה האָט זיך אים פֿאָרגעשטעלט ניט אַנדערש, װי אינעם געשטאַלט פֿון אַ בת־מלכּה, אײנע פֿון יענע יפֿהפֿיות, װאָס זײַן חבֿר שמואליק דער יתום פֿלעגט זיך אָנדערצײלן פֿון זײ. זי איז אים געװען אַזױ קלאָר, אַז ער האָט זי געזען אָפֿט אין חלום, און אײנמאָל, באַלד נאָך דער בר־מצװה, האָט ער זי דערזען אַף דער װאָר און ― ער האָט זיך פֿאַרליבט אין איר, װי עס װערט באַשריבן אָט דאָ באַלד אין אַ באַזונדער קאַפּיטל. די ערשטע ליבע

ראָזע בערגער די שולמית פֿון שיר־השירים. ― חײם פֿרוכשטײן ― אַ געפֿערלע־

כער קאָנקורענט. ― סקריפּנדיקע שטיװלעטן און פֿראַנצױזיש. ― פֿידל־שפּילן. ― זיסע חלומות.

װען זײ זאָלן נישט געװען זיך באַגעגענען דערנאָך אין לעבן אַ סך מאָל, װאָלט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע זיכער געמײנט, אַז די, װעלכע האָט אים צו פֿערצן יאָר געפּלעפֿט, איז געװען נאָר אַ דמיון, אַ פֿאַנטאַזיע, אַ חלום. געהײסן האָט זי ראָזע, און ער האָט זי קײנמאָל נישט געזען, זי זאָל גײן אַלײן. שטענדיק מיט אַ כאַליאַסטרע „קאַװאַליערן“, די פֿײַנסטע ייִדישע בחורים, די רײַכסטע יונגעלײַט פֿון שטאָט, און אַמאָל אױך קריסטן, אָפֿיצירן. אַ רוסישער אָפֿיציר זאָל שפּאַצירן מיט אַ ייִדיש מײדל ― דאָס אַלײן איז געװען אַזאַ סענסאַציע, װאָס די שטאָט האָט מיט דעם געקאָכט. און נישט אַ יעדעס מײדל װאָלט זיך דאָס דערלױבט, און נישט אַ יעדן מײדל װאָלט דאָס די שטאָט מוחל געװען. נאָר ראָזע ― זי מעג עס, איר קאָן מען דאָס מוחל זײַן, װאָרעם זי איז ראָזע, װאָרעם זי איז די אײנציקע אין שטאָט, װאָס שפּילט פּיאַנע, די אײנציקע אין שטאָט, װאָס רעדט פֿראַנצױזיש, און רעדט הױך, און לאַכט הױך ― אַ קלײניקײט ראָזע? און דערצו איז זי אַ טאַטנס אַ קינד. איר פֿאָטער איז אײנער פֿון די רײַכסטע און פֿאָרנעמסטע ייִדן אין שטאָט, אַ ייִד אַן אַריסטאָקראַט. אין דער יוגנט, זאָגט מען, איז ער געװען אַ גלוח. איצט איז ער שױן אַלט און גרױ, האָט ער זיך פֿאַרלאָזט אַ באָרד, טראָגט ברילן, האָט קישעלעך אונטער די אױגן. די אײגענע קישעלעך אונטער די אױגן האָט געירשנט פֿון אים זײַן טעכטערל ראָזע, און זײ פּאַסן זיך איר אַזױ צו אירע שײנע בלױע אױגן, און צו אירע זײַדענע אױסגעבױגענע ברעמען, און צו איר ייִדיש־גריכיש נעזל, און צו איר קלאָר־װײַס געזיכט, און צו איר קלײנער, נאָר מאַיעסטעטיש־גרױסאַרטיקער פֿיגור, װעלכע האָט געפּלעפֿט דאָס האַרץ פֿונעם ציקאַװע פֿאַרחלומטן חדר־ייִנגל שלום נחום װעװיקס, װאָס האָט זיך דורך אײן קוק פֿון אירע שײנע שולמית־אױגן פֿאַרליבט אין דער דאָזיקער שולמית מיטן הײליקן פֿײַער פֿון אַן אומשולדיק בר־מצװה־ייִנגל.

יאָ, שולמית. נאָר די שולמית, װאָס אין שיר־השירים, פֿאַרמאָגט אַזעלכע שײנע געטלעכע אױגן. נאָר די שולמית, װאָס אין שיר־השירים, קאָן אַזױ זיס־ליבלעך און שטרענג־טיף אַרײַנדרינגען אײַך אין דער נשמה אַרײַן, װען זי קוקט אַף אײַך. און אַ קוק געגעבן האָט זי אַף שלומען, קאָן איך אײַך ערבֿ זײַן, מער ניט אַז אײן מאָל, און אַז אַ סך ― איז צװײ מאָל. אױך דאָס ― פֿאַרבײַגײענדיק אין גאַס שבת באַטאָג מיט אַ גאַנצער כאַ־ ליאַסטרע „קאַװאַליִערן“, צװישן װעלכע ס'איז געװען אײנער אַ גליקלעכער מיטן נאָמען חײם פֿרוכשטײן. חײם איז יאָסע פֿרוכשטײנס אַ זונדל, אַ בן־יחיד, אַ קורצפֿיסיקער, זײער אַ קורצפֿיסיקער, נאָר מיט אַ לאַנגער נאָז, און אַף דער נאָז ― רױטע װײַמפּערלעך, און צײן גרױסע, מוראדיק גרױסע. נאָר אָנגעטאָן איז ער, װי דער גרעסטער פֿראַנט. שטיװלעטן לאַקירטע און סקריפּענדיקע אַף הױכע, זײער הױכע אָפּצאַסן ― בכדי ער זאָל אױסזען העכער. אַ זשילעט אַ װײַסע, װי געפֿאַלענער שנײ. די האָר פֿאַרקעמט מיט אַ שרונט אַקוראַט אין מיטן און שטענדיק אָנגעשמירט מיט שמעקנדיקע פּאַרפֿומען, װאָס לאָזן זיך הערן אַף אַ מײַל. אָט דאָס איז געװען דער גליקלעכסטער פֿון אַלע ראָזעס קאַװאַליִערן, און אים האָט די שטאָט געקרױנט פֿאַר איר חתן. דערפֿאַר געקרױנט, װײַל ער איז יאָסע פֿרוכשטײנס זון, און יאָסע פֿרוכשטײן איז אַ נגיד, און אַ נגיד מיט אַ נגיד זײַנען גלײַכע מחותּנים. און אױסער דעם, איז ער דער אײנציקער בחור אין פּערעיאַסלאַװ, װאָס רעדט פֿראַנצױזיש; ע ר רעדט פֿראַנצױזיש און ז י רעדט פֿראַנצױזיש ― קאָן דען זײַן נאָך מער גלײַך, װי דער דאָזיקער שידוך? און נאָך אַ זאַך: ז י שפּילט פּיאַנע און ע ר שפּילט פֿידל, מעג מען פֿאַרזעצן װאָס מע האָט און מע קאָן שטײן אַ גאַנצע נאַכט אונטערן פֿענצטער און האָרכן. שלום איז געשטאַנען ניט אײן מאָל . באַ ראָזען אונטערן אָפֿענעם פֿענצטער זומער פֿאַרנאַכט אין דרױסן און צוגעהערט זיך צו די זיסע הימלשע טענער, װאָס די שײנע ראָזע האָט מיט אירע שײנע פֿינגער אַרױסגעצױגן פֿון דער גרױסער שװאַרצער גלאַנצנדיקער פּיאַנע מיט די װײַסע בײנדלעך, און צו די זיסע הימלשע געזאַנגען, װאָס דער קורצפֿיסיקער חײם פֿרוכשטײן האָט אַרױסגעריסן פֿון די דינע סטרונעס פֿון זײַן קלײן בײַכיק פֿידעלע ― און אַך! װאָס ער האָט איבערגעלעבט אין די מינוטן! ער האָט געשעפּט תּענוג און געערגערט זיך, געבענטשט און געשאָלטן צו גלײַכער צײַט. געשעפּט תּענוג פֿון דער שײנער זעלטענער הימלשער מוזיק, און געערגערט זיך, װאָס ניט ער שפּילט דאָס מיט ראָזען, נאָר אַן אַנדערער. געבענטשט האָט ער די הענט, װאָס ציִען־אַרױס אַזעלכע זיסע הימלשע טענער מיט אַזעלכע זיסע מלאָכימשע געזאַנגען פֿון טױטע אינסטרומענטן, און געשאָלטן דעם טאָג, װאָס ער איז געבױרן געװאָרן באַ נחום ראַבינאָװיטש, ניט באַ יאָסע פֿרוכשטײן, און װאָס חײם פֿרוכשטײן איז אַ נגידס אַ זון, און ער, שלום, איז נעבעך אַף גרױסע צרות! ניט נאָר קאָן ער ניט אױספֿירן באַ זײַן טאַטע־מאַמע לאַקירטע שטיװלעטן מיט סקריפּקעס און אַף הױכע אָפּצאַסן ― זײַנע שטיװעלעך, װאָס ער טראָגט, זײַנען אָפּגעפֿאָרן, די אָפּצאַסן אױסגעדרײט, די פּאָדעשװעס אָפּגעריבן. און אַז ער זאָל זאָגן, ער װיל לאַקירטע שטיװלעטן, װעט מען אים פֿרעגן: אַף װאָס? און אַז ער זאָל זאָגן, אַז ער װיל, זײַנע שטיװעלעך זאָלן סקריפּען, װעט ער קריגן פּעטש…

אַך, װי גוט עס װאָלט געװען, װען ער האָט אַן אוצר! אָט אַ יענעם אוצר, װאָס זײַן װאָראָנקאָװער חבֿר שמואליק דער יתום פֿלעגט אים דערצײלן װעגן דעם אַזױ פֿיל שײנע מעשׂיות. נאָר בלאָטע! ס'איז נישטאָ קײן אוצר. דאָס הײסט, ס'איז דאָ, נאָר ס'איז שװער אים צו געפֿינען ― ער ליגט זײער טיף פֿאַרבאָרגן. און אַז מע געפֿינט אים שױן ― אַנטלױפֿט ער און באַהאַלט זיך נאָך טיפֿער… און דער אומגליקלעכער שלום האָט פֿאַרשאָלטן דעם טאָג, למאַי ער איז געבױרן געװאָרן באַ די מיוחסים, באַ די ראַבינאָװיטשעס, ניט באַ די פֿרוכשטײנס. און ער האָט פֿײַנט געקריגן מער פֿון אַלעמען אָט דעם קורצפֿיסיקן חײם פֿרוכשטײן מיט דער גרױסער נאָז, מיט די רױטע װײַמפּערלעך, פֿײַנט געקריגן בתּכלית השׂנאה ― דערפֿאַר, װאָס גאָט האָט אים, דעם קורצפֿיסיקן חײם, געבענטשט מיט אַלע דרײַ גוטע זאַכן: מיט סקריפּענדיקע שטיװלעטן, מיט רײדן פֿראַנצױזיש און מיט שפּילן פֿידל.

און דער אומגליקלעכער שלום האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן און געשװאָרן זיך באַ דער לבֿנה און באַ די שטערן דאָ אין דרױסן, און באַ די זיסע הימלשע טענער און באַ די זיסע מלאָכימשע געזאַנגען, װאָס גיסן זיך פֿון דאָרטן, פֿון אינעװײניק, אַז פֿון הײַנט אָן און װײַטער װעט ער זיך אױסלערנען שפּילן אַפֿן פֿידל, אַזױ װי דער גליקלעכער חײם פֿרוכשטײן, און אַז ער װעט מיט זײַן פֿידל־שפּילן פֿאַרשטעקן אין גאַרטל צען אַזעלכע, װי חײם פֿרוכשטײן, און רײדן פֿראַנצױזיש װעט ער זיך אױסלערנען, אַזױ װי חײם פֿרוכשטײן, און ער װעט מיט גאָטס הילף זיך אױסגלײַכן מיט חײם פֿרוכשטײן, און ער װעט אים נאָך אפֿשר אַריבעריאָגן ― און דעמאָלט ערשט װעט ער קומען צו איר, צו ראָזען, גלײַך אַהײם, און ער װעט איר זאָגן מיטן לשון פֿון שיר־השירים: „שובֿי שובֿי השולמית ― קער זיך אױס צו מיר, שולמית, מיטן פּנים אַף אײן װײַלע און הער זיך אײַן, װי אַזױ איך שפּיל אַפֿן פֿידל!“ און ער װעט געבן אַ פֿיר מיטן סמיטשיק איבער די דינסטע סטרונעס, און שולמית־ראָזע װעט דאָס דערהערן, װעט זי שטױנען, און זי װעט אים פֿרעגן: „פֿון װאַנען?“ ― װעט ער איר ענטפֿערן: „פֿון זיך אַלײן“. און חײם פֿרוכשטײן װעט שטײן פֿון דער זײַט און װעט גאַפֿן און װעט אים, שלומען, מקנא זײַן ― װעט ער צוגײן און װעט װעלן זאָגן ראָזען עפּעס אַף פֿראַנצױזיש, װעט שלום זיך אַרײַנמישן אין מיטן, אים איבערהאַקן און װעט צו אים זאָגן אױך אַף פֿראַנצױזיש: „היט זיך, רב חײם, מיט אײַער לשון, װאָרעם איך פֿאַרשטײ איטלעכס װאָרט!“ װעט ער נאָך מער גאַפֿן, און שולמית־ראָזע װעט אַ פֿרעג טאָן באַ שלומען: „דו רעדסט פֿראַנצױזיש אױך? פֿון װאַנען?“ ― װעט איר שלום זאָגן: „פֿון זיך אַלײן“. דעמאָלט װעט שולמית־ראָזע אױפֿשטײן און װעט נעמען שלומען פֿאַר אַ האַנט און װעט אים זאָגן: „קום“. װעלן זײ גײן אין צװײען, ער מיט ראָזען, אַפֿן שפּאַציר איבער די פּע־רעיאַסלאַװער „פּעשעכאָדן“ און װעלן רײדן בײדע אַף פֿראַנצױזיש, און די גאַנצע כאַליאַסטרע קאַװאַליִערן, און דער קורצפֿיסיקער חײם פֿרוכשטײן בתוכם, װעלן זײ נאָכגײן פֿון הינטן, און די גאַנצע שטאָט װעט טײַטלען מיט די פֿינגער: „װער איז דאָס גליקלעכע פּאָרל?“ װעט מען זײ ענטפֿערן: „איר װײסט ניט, װער דאָס איז? דאָס איז דאָך ראָזע מיט איר אױסדערװײלטן!“ „װער־זשע איז איר אױסדערװײלטער?“ „איר אױסדערװײלטער ― דאָס איז דאָך דער װאָראָנקאָװער בעל־תּנ″ך און כּתבֿא־רבה שלום נחום װעװיקס, שלום ראַבינאָװיטש“… און שלום הערט דאָס אַלצדינג, נאָר ער מאַכט זיך װי ער הערט ניט, און ער גײט װײַטער און װײַטער, האַנט באַ האַנט, מיט דער שײנער ראָזען, און ער זעט אירע שײנע בלױע אױגן, װי זײ קוקן אַף אים און לאַכן. און ער פֿילט איר קלײן װאַרעם הענטל אין זײַן האַנט, און ער הערט, װי דאָס האַרץ באַ אים קלאַפּט: טיק־טאַק, טיק־טאַק. און די שטיװעלעך אונטער אים האָבן װי פֿון זיך אַלײן אָנגעהױבן צו רײדן: „סקריפּ־סקריפּ, סקריפּ־סקריפּ“. און דאָס איז שױן אַ װוּנדער פֿאַר אים אַלײן. מילא, פֿידל־שפּילן און פֿראַנצױזיש־רײדן ― דאָס האָט ער זיך אױסגעלערנט. אַזױ לאַנג געהאָרעװעט, ביז ער קען. אָבער די שטיװעלעך ― פֿון װאַנען האָבן זײ געכאַפּט דעם סקריפּ? אױך פֿון זיך אַלײן? אָדער אפֿשר װײַזט זיך אים אױס? און ער קװעטשט־קװעטשט מיט בײדע פֿיס, שטאַרק־שטאַרק, און ער כאַפּט אַ שטורך פֿון זײַן עלטערן ברודער, מיט װעלכן ער שלאָפֿט אין אײן בעט: „װאָס דריגעסטו מיט די פֿיס, װי אַ לאָשעקל?“ און ער כאַפּט זיך אױף ― ניט שױן־זשע איז דאָס געװען נאָר אַ חלום?… און ער הערט נישט אױף צו טראַכטן פֿונעם דאָזיקן חלום. און ער הערט נישט אױף צו חלומען אַף דער װאָר. און עס גיסן זיך צונױף באַ אים דער חלום מיט דער װאָר, די פֿאַנטאַזיע מיט דער װירקלעכקײט… און עס ציט זיך אַזױ ― ער װײס נישט װיפֿל צײַט, ביז עס קומט אַ גאַסט קײן פּערעיאַסלאַװ, אַ שרעקלעכער גאַסט, אַן אונטערגאַנג, אַן עפּידעמיע. װי אַן אוראַגאַן װאַלגערט ער אום אַלצדינג מיטן פּנים אַראָפּ און מאַכט אַן איבערקערעניש, אַ חורבן אין אַ סך הײַזער, און אױך באַ נחום ראַבינאָװיטשן אין שטוב, און עס װערט פֿאַרשװוּנדן די שײנע שולמית־ראָזע און זײַן ליבע צו דער שײנער שולמית־ראָזע, װי אַ חלום, װי אַ פֿאַנטאַזיע, װי אַ נעכטיקער טאָג…

דער גאַסט ― דאָס איז געװען די חלירע. די חלירע

די עפּידעמיע. ― די רײַבערס. ― די באָבע מינדע קאָמאַנדעװעט. ― זי

רײַסט קבֿרים, זוכט זכות־אָבֿות, אַרבעט מיט די דאָקטױרים. ― דער מאַמעס

טױט. ― דער פֿעטער פּיניע לאָזט ניט װײנען ― ס'איז שבת.

אָנגעהױבן האָט זיך עס תּחילת זומער, באַלד נאָך פּסח, אַזױ װי אַף קאַטאָװעסן; נאָר שפּעטער־צו, אַרום נאָך־שבֿועות, אַז ס'זײַנען אױפֿגעקומען אױבסטן און גרינע אַגרעסן זײַנען געװאָרן װאָלװל, בחצי־חנם, האָט זיך עס צעשפּילט שױן אַף דער אמתן, און עס האָבן זיך אָנגעהױבן לאָזן הערן אַלץ אָפֿטער און אָפֿטער די װערטער: „אונטערגאַנג“, „עפּידעמיע“ און „חלירע“. באַם װאָרט „חלירע“, אַז ס'איז אַרױסגערעדט געװאָרן, איז דאָס אַנדערש ניט אַרױסגערעדט געװאָרן נאָר מיט אַ שפּײַ־אױס דערבײַ, און ס'איז געפֿאַלן אַ מורא, אַ פּחד אַף דער שטאָט.

פֿאַרשטײט זיך, אַז דער פּחד איז געפֿאַלן נאָר אַף די גרױסע, אַף די עלטערע. פֿאַר קלײנװאַרג איז דאָס, אַדרבה, געװען אַ שטיקל יום־טובֿ. מע האָט אָנגעהױבן אַכטונג געבן אַף זײער עסן און אַף זײער טרינקען, טאַפּן זײ אַלע אינדערפֿרי און אַפֿדערנאַכט באַ די קעפּלעך, זיך געהײסן באַװײַזן די צונג, און סוף־כּל־סוף ― צעלאָזט די חדרים, ביז גאָט װעט העלפֿן, דער אונטערגאַנג װעט אַװעק אַהין, פֿון װאַנען ער איז געקומען. דער אונטערגאַנג האָט אָבער ניט אַזױ גיך געװאָלט אַװעק, און די חלירע האָט געבושעװעט אַף װאָס די װעלט שטײט.

די שטאָט האָט אָבער אױך ניט געשװיגן, געטאָן אַלצדינג, און קודם כּל זיך אַ נעם געגעבן צום „רײַבן“. גיך און געשװינט איז באַשאַפֿן געװאָרן אַ חבֿרה „רײַבערס“. זײער עובֿדה איז געװען ― קױם איז עמעצן געװאָרן „נישט־גוט“, איז מען געקומען צו אים, אַװעקגעלײגט און „געריבן“. אַ סך מענטשן האָט מען טאַקע מיט אָט דעם רײַבן אָפּגעראַטעװעט. צװישן די חבֿרה „רײַבערס“ האָבן זיך פֿאַרשריבן די פֿײַנסטע בעלי־בתים פֿון שטאָט. די שטאָט גופֿא איז אײַנגעטײלט געװאָרן אין „אוטשאַסטקעס“, אַף יעדן „אוטשאַסטאָק“ ― באַזונדערע „רײַבערס“. דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע האָט אַף זײ געקוקט מיט גרױס דרך־ארץ און מיט פֿאַרװוּנדערונג, װי אַף אמתע העלדן, גבורים. עס איז געװען צו זען, אַז זײ האָבן קײן ברעקל מורא ניט, ניט פֿאַר דער חלירע, ניט פֿאַרן טױט. אײנס דאָס אַנדערע האָבן זײ זיך געשטאַרקט, גערעדט מיט אַ שמײכל, געטרונקען לחײם און געװינטשעװעט, „דער אײבערשטער זאָל רחמנות האָבן און די עפּידעמיע זאָל געשטילט װערן“…

פֿאַרשטײט זיך, אַז די ראַבינאָװיטשעס זײַנען אױך געװען צװישן די „רײַבערס“. יעדן אַפֿדערנאַכט, געקומען פֿון זײַן „אוטשאַסטאָק“, האָט נחום ראַבינאָװיטש געהאַט צו דערצײלן נײַס און נײַס: װיפֿל מאָל און װעמען מע האָט הײַנטיקן טאָג „געריבן“. װעמען מע האָט „אָפּגעריבן“, און װעמען ניט. אַלע זײַנען געשטאַנען אַרום אים און געקוקט מיט דרך־ארץ און אױסגעהערט מיט נײַגעריקײט און מיט שרעק די דאָזיקע נײַס. די קלײניטשקע חיה־אסתּר האָט געבראָכן די פֿינגער, און, קוקנדיק אַף איר כאַליאַסטרע קינדער, האָט זי אַ זאָג געגעבן פֿאַרבײַגײענדיק: „ער זאָל כאָטש ניט פֿאַרשלעפּן, חלילה, די חלירע אין שטוב אַרײַן“. דערױף האָט איר נחום אָפּגעענטפֿערט מיט אַ שמײכל, אַז „די חלירע איז ניט אַזאַ קרענק, װאָס מע פֿאַרשלעפּט זי; װעמען ס'איז באַשערט, טרעפֿט זי אים אינדערהײם“…

אַפּנים, אַז דער קלײניטשקער חיה־אסתּר איז עס באַשערט געװען. אײנמאָל, אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן, איז זי אױפֿגעשטאַנען און האָט דערצײלט פֿאַר דער שװיגער, פֿאַר דער באָבע מינדע, װאָס פֿאַר אַ מאָדנער חלום ס'האָט זיך איר געחלומט. ס'האָט זיך איר געחלומט, אַז ס'איז פֿרײַטיק־צו־נאַכטס און זי בענטשט ליכט. פּלוצעם קומט צו גײן פֿרומע־שׂרה סריבניטשקע, די װאָס איז ערשט יענע װאָך געשטאָרבן פֿון דער עפּידעמיע, און נעמט און טוט אַ בלאָז ― פֿו! ― און פֿאַרלעשט איר די בענטש־ליכט… אױסגעהערט דעם מאָדנעם חלום, האָט די באָבע מינדע זיך אױסגעלאַכט און, געװײנטלעך, „אױסגעלײגט“ איר צו גוטן, נאָר געזען האָט מען, אַז אַף בײדע װײַבער איז געלעגן אַ שרעק אַפֿן פּנים. דערנאָך האָט זיך די מאַמע חיה־אסתּר צוגעלײגט, זיך געהײסן דערלאַנגען אַ שפּיגל, אַ קוק געטאָן אין שפּיגל אַרײַן און אַ זאָג געגעבן צו דער באָבע מינדע: „שװיגער, ס'איז שלעכט! טוט אַ קוק אַף מײַנע נעגל“… אַװדאי האָט זיך די שװיגער אױסגעלאַכט און אױסגעבטלט אַלע בײזע װיסטע חלומות אַף די שׂונאימס קעפּ, און שטילערהײט האָט זי צעשיקט די עלטערע קינדער, זײ זאָלן אױפֿזוכן און אַראָפּברענגען דעם טאַטן, װאָס איז געװען דעמאָלט פֿאַרנומען אין זײַן „אוטשאַסטאָק“ מיט „רײַבן“. און נישט געװאַרט אַפֿן טאַטן, האָט די באָבע מינדע פֿאַררוקט גרױסע „טשאַװוּנעס“ און טעפּ מיט װאַסער אין אױװן אַרײַן און אַלײן דערװײַל גענומען ראַטעװען די קראַנקע, זי האָט געטאָן אַלצדינג, װאָס אין אַ מענטשנס כּח איז צו טאָן, און האָט ניט פֿאַרגעסן אױך צו שיקן נאָכן דאָקטער קאָזאַטש־קאָװסקי, דעך בעסטער דאָקטער אין שטאָט. ער איז אַ קריסט, אַ דיקער, מיט אַ רױט פּנים. אַף אים, אַף דעם קאָזאַטשקאָװסקי דעם דאָקטער, זאָגן ייִדן מבֿינים, אַז ער איז אַזױ געזונט, אַז ער װעט אַמאָל שטאַרבן גײענדיק. און כאָטש דער דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי איז טאַקע דער בעסטער דאָקטער, פֿונדעסטװעגן האָט די באָבע מינדע אַראָפּגעבראַכט אױך יענקל דעם רופֿא ― ער איז אַ ייִד און מע קאָן זיך מיט אים בעסער דורכשמועסן. יענקל דער רופֿא איז טאַקע מער ניט װי אַ רופֿא, נאָר אַ טענדעװערענדע (אַזאַ מין הענגקאָלנער) טראָגט ער װי אַ דאָקטער, און שרײַבט רעצעפּטן, װי אַ דאָקטער, און לײענט לאַטײַן, װי אַ דאָקטער, און געלט נעמט ער אױך, װי אַ דאָקטער. דאָס הײסט, אַז מע גיט אים אין האַנט אַרײַן אַ מטבע, נעמט ער צו די מטבע, כּלומרשט װי איבערגעװאַלד, און טאַפּט אין קעשענע די מטבע, און טרעפֿט אַלע מאָל, װיפֿל דאָרטן איז. אַ סימן ― טאָמער איז װינציקלעך, הײסט ער זיך געבן אַן אַנדער מטבע, נאָר אײדל, מיט אַ שמײכל און מיט אַ גלעט די לאַנגע האָר און מיט אַ צורעכט־מאַכן די ברילן.

מיט אים, מיט דעם יענקל דעם רופֿא, האָט זיך די באָבע מינדע פֿאַרשלאָסן באַ זיך אין אַלקערל, פֿריִער אַרױסגעטריבן די קלײנע קינדער אין דרױסן אַרױס, און האָט זיך דאָרט מיט אים לאַנג־לאַנג געשושקעט, ביז דער טאַטע איז געקומען. און אַז דער טאַטע איז געקומען ניט טױט ניט לעבעדיק, איז די באָבע מינדע אָנגעפֿאַלן אַף אים, געגעבן אים אַ מיאוסן פּסק, און ס'איז געװען אַ קאָמעדיע צו זען, װי דער טאַטע פֿאַרענטפֿערט זיך פֿאַר איר… אַך! װער עס האָט ניט געזען אין יענע טעג די באָבע מינדע, דער האָט קײן שײנס ניט געזען. אַ ייִדענע אַ קאָמאַנדיר! אַ ייִדענע אַ פֿעלדמאַרשאַל! די זײַדענע טונקל־גרינע פֿעטשײלע מיט די זילבערנע עפּל אױסגעמאָלט, װאָס אַפֿן קאָפּ, פֿאַרבונדן מיט בײדע עקן אַהינטער, די אַרבל פֿון דעם װאָלענעם שאָקאָלאַד־פֿאַבריקן קלײד פֿאַרקאַטשעט אַרױף, דער שװאַרצער ריפּסענער פֿאַרטעך אַפֿן קלײד און די רײן־אױסגעװאַשענע הענט האָבן צוגעגעבן איר אַלט געקנײטשט שטרענג פּנים אַן אױסזען ― גלײַך װי זי װאָלט געטאַרעראַמעװעט אַף אַ חתונה, נישט אַרום אַ געפֿערלעך קראַנקער שנור, װאָס ליגט אַף חלירע און װאָס באָרעט זיך מיטן טױט. עס האָט אױסגעזען, אַז נישט די מאַמע חיה־אסתּר באָרעט זיך מיטן טױט, נאָר זי, די באָבע מינדע, באָרעט זיך פֿאַר איר, פֿירט אַ מילחמה מיטן מלאך־המװת, װאָס לאָזט זיך שױן הערן מיט זײַנע גרינגע שװאַרצע פֿליגלען. ער לאָזט זיך הערן, נאָר זען זעט מען אים נאָך ניט. די קינדער װײסן נאָך ניט, װאָס דאָ טוט זיך, נאָר זײ פֿילן מיט זײער אינסטינקט, אַז דאָ קומט עפּעס פֿאָר אַ גרױסע זאַך, װאָס איז נאָך אַ סוד פֿאַר זײ. אַף דער באָבע מינדעס פּנים לײענען זײ: ,, ד ע ר ט ו י ט װ י ל צ ו נ ע מ ע ן ב אַ ד י ק י נ ד ע ר ז ײ ע ר מ אַ מ ע , נ אָ ר א י ך װ ע ל ע ס מ י ט ן א ײ ב ע ר ־ ש ט נ ם ה י ל ף נ י ש ט ד ע ר ל אָ ז ן! ''… און אַז זי זאָגט, זי װעט נישט דערלאָזן, קאָן מען איר גלײבן. דער באָבע מינדע מוז מען גלײבן! אײנמאָל, בעת דער דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי איז געװען באַ דער קראַנקער, װעלכע האָט שױן געהאַלטן, אַפּנים, זײער שמאָל ― דאָס האָט מען געקענט זען נאָכן דאָקטערס רױט פּנים, װאָס איז געװאָרן נאָך רױטער, האָט די באָבע מינדע צונױפֿגערופֿן אַלע קינדער, האָט זײ אױסגעשטעלט אין דער רײע אײנציקװײַז, פֿונעם עלטסטן (אַ בעל־הביתל שױן מיט אַ בערדל) ביזן קלענסטן (אַ מײדעלע פֿון קױם אַ יאָר), און אַז דער דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי איז אַרױסגעגאַנגען פֿון דער קראַנקערס חדר, איז זי אים געפֿאַלן פֿאַר די פֿיס, געקושט אין די הענט און צוגעפֿירט אים צו דער כאַליאַסטרע: „נאַ זע, פּריץ־לעבן, װיפֿל װערעם, װיפֿל יתומים די קראַנקע לאָזט איבער, טאָמער חלילה, די שעה זאָל ניט זײַן! טאַקע אַ יושר, האָב רחמנות, פּריץ־לעבן, אַף די דאָזיקע װערעם, אַף די אומשולדיקע שעפֿעלעך!“… מיר דאַכט, אַז אַפֿילו אַ שטײן האָט דאָס געקאָנט רירן. עס האָט גערירט אַפֿילו דעם דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי. ער האָט צענומען מיט די הענט: „װאָס קאָן ער טאָן? ער טוט אַלצדינג, װאָס ער קאָן. אָט װעמען מע באַדאַרף בעטן!“… און ער האָט אַ װײַז געגעבן מיטן פֿינגער אַרױף: צו גאָט, הײסט עס… נאָר אַ דאַנק פֿאַר דער עצה, פּריץ־לעבן! צו גאָט באַדאַרף זי אים ניט פֿאַר אַ מליץ־יושר! צו גאָט װײסט זי שױן אַלײן דעם װעג. זי איז שױן געװען אין שול. זי האָט זיך שױן פֿאַרזאָרגט מיט תּהלים־זאָגער אַף אַ גאַנצן מעת־לעת. זי איז שױן געװען אַפֿן הײליקן אָרט אױך, געריסן קבֿרים, געװעקט זכות־אָבֿות. אַזאַ מאַמע, װי איר נחומס װײַב, באַדאַרף נישט לאָזן איר זון אַן אַלמן און די קינדער יתומים! אַזאַ צדיקית, װי חיה־אסתּר, טאָר נישט שטאַרבן! „נײן, גאָטעניו, דו ביסט אַ גוטער גאָט, דו װעסט דאָס נישט טאָן!“…

עס האָט אָבער נישט געהאָלפֿן קײן זאַך. גאָט איז טאַקע אַ גוטער גאָט, נאָר די קלײניטשקע חיה־אסתּר איז שױן מער ניט אױפֿגעשטאַנען. זי איז געשטאָרבן. שבת אינדערפֿרי איז דאָס געװעזן, דעמאָלט, װען ייִדן זײַנען נאָך אין שול.

געשטאָרבן? ― פֿאַר חבֿרה קלײנװאַרג איז דאָס געװען נאָכן רבינס טױט (משה דעם שוחטס) דער צװײטער טױט, װאָס זײ האָבן מער געפֿילט װי פֿאַרשטאַנען.― און עס האָט זײ װײ־געטאָן שטאַרק־שטאַרק! אמת, זײער מאַמע איז ניט געװען אַזאַ װײכע, אַזאַ צוגעלאָזטע, װי אַנדערע מאַמעס. אמת, מע פֿלעגט כאַפּן פֿון איר אָפֿטע פּעטש, סטוסאַקעס און בוכענצעס ― „קינדער זאָלן ניט זײַן קײן נאַשערס און ניט װעלן נאָך! קינדער זאָלן ניט ליב האָבן שטשירען די צײן, ראַהאָטשען זיך!“ דאָס האָט באַדאַרפֿט הײסן, אַז קינדער זאָלן ניט לאַכן. און קינדער האָבן דװקא יאָ געלאַכט, װ אָ ר ע ם װ י ק אָ ן מ ע ן נ י ט ל אַ כ ן , אַ ז ע ס ל אַ כ ט ז י ך? אַזאַ געלעכטער האָט זײ געקאָסט טײַער. זײ האָבן באַצאָלט מיט אָנגעריסענע אױערן און מיט אױפֿגעלאָפֿענע באַקן פֿון דער מאַמעס קלײנע, נאָר שטאַרקע הענטלעך, װאָס לאָזן זיך פֿילן… איצט אָבער האָבן דאָס קלײנװאַרג פֿאַרגעסן. פֿאַרגעסן די פּעטש מיט די קולאַקעס מיט די סטוסאַקעס און פּאַטילעטשניקעס, און דערמאָנט זיך בעסער, װי די מאַמע פֿלעגט אַרײַנלײגן די האַנט אין קעשענע זוכן פֿאַר יעדן קינד אַ גראָשן. װי די מאַמע פֿלעגט זײ אײַנגעבן אַלע ראש־חודש װערעמקרױט מיט האָניק. װי די מאַמע פֿלעגט נישט אָפּטרעטן פֿון בעט, אַז אַ קינד האָט זיך אַװעקגעלײגט. װי דער מאַמעס קלײן הענטל האָט געטאַפּט באַם קאָפּ, געהאַלטן באַם דופֿק, געגלעט די בעקלעך. װי די מאַמע האָט גענײט אַלע ערבֿ יום־טובֿ מלבושימלעך פֿאַר די קינדער. װי די מאַמע פֿלעגט אַלע ערבֿ שבת צװאָגן די קעפּלעך. װי די מאַמע האָט געלאַכט פּסח באַם סדר, אַז קינדער האָבן זיך אָנגעשכּורט פֿונעם אַרבע־כּוסות װײַן. און נאָך און נאָך זאַכן האָבן די קינדער דערמאָנט זיך, געלעגן יעדער באַזונדער אײַנגעגראָבן מיט די פּנימער אין די קישנס און צעגאַנגען געװאָרן פֿאַר געװײן… אָבער נאָך גרעסער און שטאַרקער איז געװאָרן דער געװײן, אַז זײ האָבן דערהערט דעם טאַטן װײנען ― אַ טאַטע זאָל גאָר װײנען! ― און אַז זײ האָבן דערהערט, װי די באָבע מינדע יאָמערט און קלאָגט און לײענט מיט אַ ניגון, װי פֿון אַ תּחינה, טענהט זיך אױס מיטן רבונו־של־עולם: „פֿאַר װאָס האָט ער ניט צוגענומען בעסער זי, די באָבע מינדע, אײדער אַזאַ יונג צװײַגעלע, אַ מאַמע פֿון, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל װערעם?“… דאָס פֿאַרגלײַכן אירס די קינדער צו װערעם רופֿט־אַרױס באַ די קינדער אין דער דאָזיקער טרױעריקער מינוט נישט װילנדיק אַ שמײכל: װאָס עפּעס גראָד װ ע ר ע ם? נאָר פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און װי אַ װיכער רײַסט זיך אַרײַן אין שטוב אַרײַן דער פֿעטער פּיניע מיט זײַנע צװײ זין גלײַך פֿון אַלטן בית־המדרש ― דאָרטן דאַװנט דער פֿעטער פּיניע ― מיט אַ ברײטן גוט־שבת. דערזען, װי דער עולם װײנט און קלאָגט און יאָמערט ― אַז ער צעשרײַט זיך ניט אַף אַ קול און צעבײזערט זיך אַפֿן טאַטן און אַף דער באָבע מינדע: „װאָס איז דאָס? אום שבת װײנט איר? רשעים! גזלנים! װאָס טוט איר עס? איר זײַט משוגע? צי חסר־דעה? צי איר האָט פֿאַרגעסן, אַז מיר האָבן הײַנט שבת, און שבת טאָר מען ניט װײנען?! נחום, װאָס טוסטו? מע טאָר ניט ― ס'איז שבת! װאָס ס'זאָל נישט זײַן ― איז שבת בילכער!“… און אַלײן האָט זיך דער פֿעטער שױן אָפּגעקערעװעט אַף אַ זײַט, כּלומרשט אױסגעשנײַצט די נאָז, מחילה, נאָר אין אײנװעגס געכאַפּט אַ קוק מיט אײן אױג אַהין, װוּ די מאַמע ליגט אַן איבערגעדעקטע מיט שװאַרצן. האָט ער אױסגעװישט אין דער גיך די אױגן, מע זאָל ניט זען, אַז ער װײנט, כאָטש אין קול גופֿא האָבן זיך געלאָזט הערן טרערן, און גערעדט האָט ער שױן אַביסל װײכער:

― פֿאָלג מיך, נחום! גענוג! דו נעמסט אַף זיך צו פֿיל!… נו, גענוג שױן! מע טאָר ניט ― ס'איז שב…

דער פֿעטער פּיניע האָט נישט געקאָנט אַרױסרײדן דאָס װאָרט „שבת“, װאָרעם די טרערן, װאָס ער האָט די גאַנצע צײַט געשלונגען, האָבן זיך אים אַװעקגעשטעלט אין האַלדז פּאָפּעריק. האָט ער ניט געקאָנט מער באַהערשן זיך, איז ער צוגעפֿאַלן צום טיש אַף דער לינקער האַנט, װי מע פֿאַלט „תּחנון“, און האָט זיך צעװײנט, װי אַ קלײן קינד, און אױסגערופֿן אַף אַ דין קול: „חיה־אסתּר! חיה־אסתּר!“…

די שבֿעה־זיצערס

דער טאַטע קוקט־אַרײַן אין ספֿר איובֿ ― מע רעדט אים שידוכים. ― די קינדער װעט מען אָפּשיקן קײן באָסלאַװ צום זײדן משה־יאָסיע.

קײנמאָל האָט דער העלד פֿון די באַשרײַבונגען אַזױ נישט געבענקט נאָכן אוצר, װאָס זײַן חבֿר שמואליק האָט אים אַמאָל דערצײלט, װי אין דער צײַט, װען ער און דער טאַטע און אַלע זײַנע ברידער און שװעסטער זײַנען געזעסן אין די זאָקן אַף דער ערד „שבֿעה“ נאָך דער מאַמען.

„װען איך האָב איצט אַן אוצר ― האָט ער זיך געטראַכט ― אָט יענעם אוצר, װאָס ליגט דאָרט אינעם קלײנעם שטעטעלע באַהאַלטן, כאָטש נישט אינגאַנצן, כאָטש אַ טײל פֿון יענעם אוצר ― אַך, װי װאָלט עס מיר איצט צו־נוץ געקומען!… די באָבע מינדע װאָלט אױפֿגעהערט צו װײנען און צו קלאָגן און צו אױסטענהן זיך מיטן רבונו־של־עולם, אים פֿאָרהאַלטן, אַז ער האָט נישט גוט געטאָן, װאָס ער האָט צוגענומען פֿריִער די שנור, ניט זי, די שװיגער… דער טאַטע װאָלט אױפֿגעהערט צו זיפֿצן און קרעכצן און צו טענהן, צו װאָס לעבט ער אַף דער װעלט און װאָס איז ער אָן חיה־אסתּרן?… און אױך זײ, די קינדער, װוּ װאָלטן זײ איצט געװעזן? געװיס ערגעץ מיט אַלע ייִנגלעך באַם טײַך, געשװוּמען, געכאַפּט פֿישלעך, אָדער גלאַט געלאָפֿן אין דער װעלט אַרײַן ― אַזאַ זון! אַזאַ היץ! װאָלװל װײַנשל, װײַמפּערלעך בחצי־חנם, און גרינע אוגערקעלעך, נאָך מיט די שפּיץ־נאָדלען, לאָזן זיך שױן הערן. אָט באַלד װעלן אױפֿקומען אױך דיניעס געלע, שמעקנדיקע, און אַרבוזעס רױטע װי פֿײַער, הירזשענדיקע װי זאַמד, זיסע װי צוקער, ― אַך, אַן אוצר! אַך, אַן אוצר!“… און די געדאַנקען הײבן אים אױף און טראָגן אים אַװעק אין אַן אַנדער װעלט, אין אַ װעלט פֿון פֿאַנטאַזיעס און חלומות, זיסע, גוטע חלומות. און עס שטעלט זיך אים פֿאָר, אַז ער האָט אים שױן, דעם אוצר ― פּלוצעם האָט ער זיך אים אַנטפּלעקט מיט אַלע זײַנע טײַערע זאַכן, סגולות און שטײנער, אַז ער האָט שױן דאָס גאָלד און זילבער און די האַלבע אימפּעריאַלן און די דימענטן און בריליאַנטן, און אַז דער טאַטע איז איבעראַשט: „פֿון װאַנען האָט זיך, שלום, פּלוצעם גענומען צו דיר אַזאַ גוטס?“ „איך קאָן דיר ניט זאָגן, טאַטע, פֿון װאַנען, װאָרעם קױם זאָג איך דיר פֿון װאַנען, הײבט זיך עס אױף און עס װערט פֿאַרשװוּנדן“… און שלום פֿילט זיך אַפֿן זיבעטן הימל, װאָס ס'איז אים געראָטן אַרױסציִען דעם טאַטן פֿון דער נױט, און עס טוט אים נאָר באַנג, האַרצעדיק באַנג, װאָס די מאַמע נעבעך איז נישטאָ דערבײַ. „נישט באַשערט; ― זאָגט די באָבע מינדע. ― אַלע אירע יונגע יאָרן איז זי נעבעך אָפּגעקומען אַף דער װעלט צוליב די קינדער, און איצט, אַז ס'איז געקומען צום לעבן, זײַנען אױסגעגאַנגען די יאָרן!“…

נאָר אָט דערהערט זיך אַ זיפֿץ פֿונעם טאַטן: „גװאַלד, װאָס טוט מען? װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?“ ― און דער קלײנער בעל־החלומות קערט זיך אום פֿון יענער גליקלעכער װעלט פֿון פֿאַנטאַזיעס און חלומות צוריק אַהער, אין דער דאָזיקער װיסטער װעלט פֿון זאָרג און טרערן, װוּ מענטשן רײדן פֿון מעל אַף באַקן חלה, פֿון געלט אַף גײן אין מאַרק, פֿון אורחים, װאָס װילן ניט פֿאָרן, פֿון פּרנסה, װאָס איז „געשלאָגן“, ― און די אַלע רײד װערן צוגעדעקט מיטן טאַטנס קרעכץ און מיטן טאַטנס זיפֿץ: „גװאַלד, װאָס טוט מען? װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?“…

― װאָס הײסט, װאָס טוט מען? ― פֿאַלט אַף אים אָן דער פֿעטער פּיניע שױן אַפֿן לעצטן טאָג שבֿעה, ― װעסט טאָן דאָס, װאָס אַלע ייִדן טוען ― װעסט, אם ירצה השם, חתונה האָבן…

חתונה האָבן?… דער טאַטע װעט חתונה האָבן? מיר װעלן האָבן אַ נײַע מאַמע? װי אַזױ װעט זי זײַן?… ― אַזעלכע געדאַנקען קריכן אין קאָפּ אַרײַן. די קינדער קוקן אַפֿן טאַטן, װאָס װעט דער טאַטע זאָגן?… דער טאַטע װיל ניט הערן, ניט זען. ער זאָגט:

― חתונה האָבן? א י ך זאָל חתונה האָבן? נאָר אַזאַ חיה־אסתּרן זאָל איך גײן חתונה האָבן? און דאָס זאָגסטו, אַן אײגענער ברודער? װער נאָך האָט זי אַזױ געקענט, װי דו?…

עס שטיקן אים די טרערן. ער קאָן ניט רײדן מער. דער פֿעטער פּיניע װישט אָפּ די ליפּן, מאַכט אַ שװײַג.

― צײַט מנחה דאַװנען, ― זאָגט דער פֿעטער פּיניע, און אַלע שבֿעה־זיצערס, דער טאַטע מיט די קינדער, שטײען־אױף פֿון דער ערד, שטעלן זיך דאַװנען מנחה, און אַלע קינדער, זעקס בנים, צװישן זײ אײנער אַ בעל־הביתל שױן מיט אַ געל בערדל, אליהו הײסט ער, טוען אַ קלאַפּ־אָפּ דעם קדיש ― אַ מחיה צו הערן! די משפּחה קוקט מיט גדלות אַף די „קדישים“, פֿרעמדע װײַבער זײַנען מקנא: „מיט אַזעלכע קדישים נישט אָנקומען גלײַך אין גן־עדן אַרײַן ― איז שױן עק װעלט!“…

דאָס זאָגט אַ שטיקל קרובֿה, בלומע רופֿט מען זי, אַ ראַבעטינע ייִדענע, האָט אַ מאַן, איז ער אַ שטומער. זי האָט אַװעקגעװאָרפֿן איר מאַן מיט אירע קינדער און איז געקומען העלפֿן עפּעס טאָן ― אין שטוב, אין קיך אָדער באַ די קינדער. די קינדער קאָנען זיך נישט באַקלאָגן, אַז מע האָט אָן זײ פֿאַרגעסן. אַדרבה, זינט די מאַמע איז געשטאָרבן, זײַנען זײ געװאָרן באַ אַלעמען חשובֿער ― יתומים! עס זײַנען געװען מאָמענטן, װאָס דאָס שבֿעה־זיצן איז באַ זײ געװען גאָר אַ גאַנצער יום־טובֿ. ערשטנס (און דאָס איז דער עיקר פֿון אַלע עיקרים!), מע גײט ניט אין חדר. צװײטנס, מע גיט זײ זיסע טײ מיט בולקע, װאָס זײ זײַנען דערצו גאָרניט געװױנט געװאָרן, און מע טאַפּט זײ באַ די קעפּלעך און באַ די בײַכלעך און מע פֿרעגט זיך נאָך אַף זײערע מאָגנס. זײ האָבן שױן גאָר באַקומען „מאָגנס“! הײַנט װאָס איז װערט גלאַט זיצן אַלע מיטן טאַטן אַף אײן קאָלדרע, זען, װי דער טאַטע קוקט־אַרײַן מיט זײַן גרױסן געקנײטשטן שטערן אין אַ ספֿר „איובֿ“ אַרײַן, הערן, װי ייִדן און װײַבער קומען צו גײן, אַלע מאָל נײַע פּאַרשױנען, מנחם־אָבֿל זײַן, רײדן עפּעס אַלע אַזעלכע מאָדנע דבורים, קומען־אַרײַן אָן אַ גוט־מאָרגן, גײען־אַװעק אָן אַ זײַט־געזונט, בלינצלען עפּעס אַזױ מאָדנע מיט די אױגן און מורמלען עפּעס אונטער דער נאָז: „מ… מ… מ… ציון ױרושלים!“…

פֿאַרן קלײנעם װײַסן חבֿרהניק, פֿאַר שלומען, זײַנען אָט די װיזיטן אַ גאַנצער אוצר פֿון טיפּן און בילדער, װאָס אײנס צום אַנדערן זײַנען ניט גלײַך און װאָס בעטן זיך אַפֿן פּאַפּיר. דער ערשטער קומט דער פֿעטער פּיניע. ניט אַלײן, נאָר מיט זײַנע צװײ אױבנדערמאָנטע זין מיט די לאַנגע קאַפּאָטעס ― ישׂראליק און איצל. דער פֿעטער פּיניע פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און רעדט. די זין שװײַגן. דער פֿעטער פּיניע רעדט פֿון אַ דין ― װען, אײגנטלעך, עס דאַרפֿן זיך ענדיקן די זיבן טעג שבֿעה: אינדערפֿרי, צי אַפֿדערנאַכט? ער שטײט־אױף, זאָגט־צו, אַז ער װעט נאָך אַ קוק טאָן באַ זיך אין אַ פּאָר ספֿרים, װעט ער װיסן אַקוראַט. דערװײַל געזעגנט ער זיך ניט, זאָגט עפּעס אַף דער גיך אינאײנעם מיט בײדע זין „ציון ױרושלים“ ― און פּאַשאָל. נאָך אים קומט די מומע חנה מיט אירע טעכטער, הײבן־אױף אַ קװיטשערײַ אַפֿן טאַטן: גענוג שױן! גענוג! ער זאָל אױפֿהערן װײנען אַף דער מאַמע, װאָרעם ער װעט זי לעבעדיק ניט מאַכן! פֿאַרן אַװעקגײן זאָגט זי, אַז מע קאָן דערשטיקט װערן, טוט אַ שמעק טאַבעקע פֿון אַ קלײן זילבערן פּושקעלע און מאַכט אַ גװאַלד, מע זאָל עפֿענען כאָטש אײן פֿענצטער, װאָרעם מע װעט דאָ דערװאָרגן װערן, צו אַלדי גוטע יאָר!… דערנאָך קומט די מומע טעמע, די ייִדענע אָן צײן, שאָקלט אַביסל מיטן קאָפּ, דאָס פּנים לאַכט, נאָר די אױגן װײנען. זי רעדט־אױס דאָס האַרץ, דערצײלט אַ נײַס: אַז מירן אַלע שטאַרבן…

דאָס איז משפּחה. דערנאָך קומען פֿרעמדע. אַלערלײ פּאַרשױנען, אַזעלכע, װאָס האַלטן װינציק־װאָס פֿון גאָט און פֿון יענער װעלט. למשל, „אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס“ ― דער מאַכט חוזק פֿון אַלצדינג. לית דין ולית דײן. סע שטײט, זאָגט ער, בפֿירוש געשריבן: „ומותר האָדם מן הבהמה אָין“ ―. קײן חילוק נישט צװישן אַ מענטשן און, להבֿדיל, אַ בהמה… אַ שרעק, װאָס דער אַרנאָלד צערעדט זיך אָן! על ה' ועל משיחו! און אַלצדינג קומט־אױס באַ אים אַזױ קײַלעכיק, אַזױ געשליפֿן! ער איז דער אײנציקער, װאָס גײט־אַװעק מיט אַ זײַ־געזונט. אַ מענטש, װאָס גלײבט ניט אין קײן זאַך, איז דאָך ניט שײך! כּדאַי צו װיסן, װאָס װעט זײַן מיט אַזאַ אַרנאָלדן, װען ער נעמט און טוט אַ שטאַרב־אַװעק? „מיך מעגט איר נעמען באַלד נאָך מײַן טױט און פֿאַרברענען אַפֿן פֿײַער און דאָס אַש צעשפּרײטן אַף אַלע זיבן ימים ― אַרט מיך אױך ניט!“… אַזױ זאָגט אַרנאָלד און כאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿון דער באָבע מינדע: „לאָזן שױן, זאָגט זי, אײַערע שׂונאים רײדן פֿאַר אײַך!“ און אַרנאָלד ― ס'זאָל אים רירן! ער לאַכט זיך אױס, גײט אַװעק, און עס קומט־אָן יאָסע פֿרוכשטײן מיט די גרױסע צײן און בײזערט זיך אַפֿן טאַטן, למאַי ער װײנט אַזױ. „ער האָט זיך אַף אים, זאָגט ער, אַזעלכעס ניט געריכט“… דאָדע יצחק־בֿיגדורס זאָגט אױך דאָס אײגענע. ער שװערט באַ זײַן הײליקע נאמנות, אַז װען באַ אים טרעפֿט זיך אַזאַ אומגליק, װאָלט ער, כאַ־כאַ, אַרײַנגעװאָרפֿן אין מאיר־בעל־נס־פּושקע… אַז דאָדע גײט אַװעק, װערט אַ געלעכטער, װאָרעם אַלע װײסן, אַז דאָדע יצחק־בֿיגדורס האָט אַ װײַב, הײסט זי פֿײגע־פּערל ― איז דאָס אַ פֿײגע־פּערל פֿון גאָט!… דאַנקען השם יתברך, װאָס מע קאָן שױן כאָטש געבן אַ לאַך. דער טאַטע קוקט נאָך אַלץ אַרײַן אין ספֿר „איובֿ“, נאָר ער װײנט שױן ניט אַזױ שטאַרק, װי ער האָט געװײנט די ערשטע טעג. און ער בײזערט זיך שױן ניט אַפֿן פֿעטער פּיניע, למאַי ער װאַרפֿט־אַרײַן אַ װאָרט װעגן חתונה האָבן. ער זיפֿצט נאָר, און קרעכצט נאָר, און פֿרעגט: „װאָס טוט מען מיט די קינדער? מיט די קינדער װאָס טוט מען?“

― מיט די קינדער װאָס טוט מען? ― ענטפֿערט אים דער פֿעטער פּיניע און גלעט זיך די באָרד, ― די עלטערע װעלן זיך לערנען, װי זײ האָבן געלערנט; און די קלענערע װעסטו אָפּשיקן צו זײער זײדן קײן באָסלאַװ.

דאָס מײנט ער דעם זײדן משה־יאָסיע מיט דער באָבע גיטל פֿון דער מאַמעס צד, װעלכע די קינדער האָבן קײנמאָל נישט געזען, נאָר געהערט דערצײלן, אַז ערגעץ װײַט, אין אַ שטאָט װאָס הײסט באָסלאַװ, האָבן זײ אַ זײדן מיט אַ באָבען, װאָס זײַנען, זאָגט מען, גאַנץ רײַך, אָנגעשטאָפּט מיט געלט. אַהין, הײסט עס, װיל מען זײ אַװעקשיקן? זעט איר, דאָס איז דװקא אַ פּלאַן! ערשטנס, דאָס פֿאָרן ― דאָס אַלײן װאָס איז װערט? צװײטנס, זען אַ נײַע שטאָט. הײַנט באַקענען זיך מיט אַ זײדן און מיט אַ באָבען, װאָס מע האָט זײ קײנמאָל ניט געזען, ― דאָס איז באַ אײַך גאָרניט? עס בלײַבט איבער נאָר אײן זאַך: װעמען רעכנט דאָס דער פֿעטער פּיניע צװישן די „עלטערע“ און װעמען צװישן די „קלענערע“? ס'איז גאָר קײן ספֿק ניט, אַז אַ ייִנגל, װאָס איז שױן בר־מצװה, ער מעג זיך האַלטן מיט אַ קאָפּ נידעריקער פֿון אַ הונט, באַדאַרף גערעכנט װערן צװישן די „עלטערע“ ― און דאָס האָט דעם בר־מצװה־בחורל אַזױ װײַט פֿאַראינטערעסירט, אַז ער האָט שױן כּמעט אָנגעהױבן צו פֿאַרגעסן אָן דער מאַמע, נאָך װעלכער ער זאָגט אַלע אינדערפֿרי און פֿאַרנאַכט קדיש, אָן דעם טאַטן, װאָס הערט ניט אױף צו זיפֿצן און צו קרעכצן, אָן דעם אוצר, נאָך װעלכן עס בענקט זיך אים אַזױ שטאַרק. אים האָט געצױגן איצט צו עפּעס אַנדערש: צו דער נסיעה, צו דער נײַער גרױסער שטאָט ― קײן באָסלאַװ, צום זײדן משה־יאָסיע מיט דער באָבע גיטל פֿון דער מאַמעס צד, װאָס, מע זאָגט, זײ זײַנען אַזױ רײַך! אַזױ רײַך!…

באַם דניעפּער

די נסיעה קײן באָסלאַװ ― שמעון־װאָלף בעל־עגלה אַ שװײַגער. ― מע װאַרט אַפֿן

פּאַראָם ― דער בעל עגלה כאַפּט אַ מנחה באַם ברעג טײַך. ― עס דאַװנט זיך ג ע ש מ אַ ק.

אײנמאָל ― סוף זומער, פֿאַר ימים נוראָים איז דאָס געװען ― איז צוגעפֿאָרן צום גאַניק אַ בױד, און מע האָט אױפֿגעזעצט די קלענערע קינדער, פֿיר ייִנגלעך און צװײ מײדלעך, ― שלום דער בר־מצװה־בחורל איז געװען צװישן זײ ― מיטגעגעבן צו צװײ העמדלעך, עסנװאַרג אַף אַ פּאָר טאָג און אַ בריװ צום זײדן משה־יאָסל מיט דער באָבע גיטל און אָנגעזאָגט זײ אַ מאָל צװאַנציק, זײ זאָלן זײַן געהיט באַם אַריבערפֿאָרן מיטן פּאַראָם איבערן דניעפּער.

פֿאָרן איבערן דניעפּער ― און נאָך מיט אַ פּאַראָם דערצו! קײנער פֿון זײ האָט קײן פּאַראָם קײנמאָל ניט געזען און װײס גאָר ניט, מיט װאָס מע עסט עס. נאָר מען איז זיך משער, אַז עס דאַרף זײַן ניט שלעכט, און מע פֿאַרגעסט, אַז די מאַמע איז געשטאָרבן, און מע פֿאַרגעסט אַלצדינג, און מע קלערט נאָר װעגן דער נסיעה, װעגן דניעפּער, װעגן פּאַראָם. נאָר מע דערמאָנט זײ, אַז די מאַמע איז געשטאָרבן. ס'איז דאָ אַ באָבע מינדע, װאָס זאָגט זײ אָן נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל, זײ זאָלן ניט פֿאַרגעסן און חלילה ניט דורכלאָזן זאָגן קדיש נאָך דער מאַמע, און זי גלעט זײ מיט קאַלטע גליטשיקע פֿינגער, און זי קושט זײ אין די בעקלעך, און זי געזעגנט זיך מיט זײ אַף שטענדיק, אַף אײביק, װאָרעם גאָט װײס, אױב זי װעט נאָך זוכה זײַן מיט זײ זיך צו זען נאָך אַמאָל… און אַזױ װי דאָס האַרץ האָט איר געזאָגט: אַז די קינדער זײַנען געקומען נאָכדעם צוריק אַהײם פֿון באָסלאַװ, איז שױן די באָבע מינדע געװען דאָרט, װוּ די מאַמע זײערע ― אַ קבֿר נעבן אַ קבֿר, ― און דער טאַטע האָט געזאָגט קדיש נאָך ז ײַ ן מאַמע אינאײנעם מיט די קינדער נאָך ז ײ ע ר מאַמע. דאָס איז געװען אַ יאָר פֿון קדישים, דאָס יאָר פֿון חלירע ― אָן אַ שיעור קדיש־זאָגערס! אַ גאַנצע שול האָט געזאָגט קדיש.

דער חילוק פֿון אַ מענטשן ביז אַ מענטשן! אַף װיפֿל מאיר־װעלװל דער בעל־עגלה, װאָס האָט געפֿירט די קינדער פֿון װאָראָנקאָ קײן פּערעיאַסלאַװ, איז געװען אַ מענטש אַ לעבעדיקער, אַ רירעװדיקער און אַ באַרעדעװדיקער, אַף אַזױ פֿיל איז שמעון־װאָלף דער בעל־עגלה, װאָס האָט געפֿירט די קינדער פֿון פּערעיאַסלאַװ קײן באָסלאַװ, געװען אַ פֿאַרזאָרגטער, אַ פֿאַרשלאָפֿענער און אַ שװײַגער ― זאָל גאָט היטן! כאָטש טעסעט אין אים פֿלעקער, כאָטש שיסט אין אים מיט האַרמאַטן, װעט ער אײַך קײן װאָרט ניט אַרױסלאָזן פֿונעם מױל, אַחוץ: „קריכט אין װאָגן“, אָדער: „אַרױסט פֿונעם װאָגן“. די קינדער זײַנען אױסגעגאַנגען צו װיסן: װען װעט שױן זײַן דער דניעפּער? װען װעט מען אים איבערפֿאָרן מיטן פּאַראָם? און װאָס הײסט עס „פּאַראָם“? נאָר גײט טוט עפּעס ― אַז אַ ייִד רעדט ניט! זיצט װי אַ נאַפּודעלע אַף דער קעלניע, שמײַסט די פֿערדלעך, סמאָצקעט זײ צו מיט די גראָבע ליפּן, און פֿון צײַט צו צײַט הערט מען נאָר די אײנציקע װערטער: „ננאָ, חלירע, אַ חלירע אַף אײַך!“ אָדער: „ננאָ, פּגירות, אַ פּגירה אַף אײַך!“ און אַז ניט, שעפּטשעט ער עפּעס מיט די ליפּן צו זיך אַלײן און זינגט עפּעס שטיל אַף אַ דין קולכל. דאָס זאָגט ער תּהלים אַף אױסװײניק.

און אַזױ װי מענטשן זײַנען פֿאַראַן אַלערלײ, פֿאַרשײדענע כאַראַקטערן, אַזױ זײַנען, להבֿדיל, פֿערד אױך פֿאראַן אַלערלײ סאָרטן. די פֿערד פֿון שמעון־װאָלף דעם בעל־עגלה זײַנען שטאַרק געראָטן אין זײער בעל־הבית: זײ זײַנען שלעפֿעריק און האָבן אַ טבֿע ― זײ ניסן. אַ גאַנצן װעג ניסן זײ. ניסן און פֿאָרשקען און שמײַסן מיט די עקן און שלעפּן זיך, און שלעפּן זיך. עס דאַכט זיך אױס, אַז מע שלעפּט זיך שױן אַזױ ― מע האָט שױן כּמעט פֿאַרגעסן פֿון װען אָן. און גאָט װײסט, אױב מע װעט זיך אַמאָל דערשלעפּן ערגעץ צו אַ ישובֿ. הימל און ערד און זאַמד. זאַמד אָן אַ שיעור. און טאָמער איז קאַרג, שטעלן זיך די פֿערדלעך גאָר אַנידער אין מיטן דרינען, שמעון־װאָלף קריכט־אַראָפּ פֿון װאָגן, לאָזט אױס אַף זײַן דין קולכל מיט אַ ניגון אױסגעצױגן: „אַש־ר־י כּל חו־סי בו“… דערנאָך טוט ער אַ זאָג צו די קינדער: „אַרױס פֿון װאָגן!“ די קינדער קריכן אַרױס פֿון בױד. װאָס װעט דאָ זײַן? גאָרנישט. אַזױ װי ס'איז זאַמדיק, איז פֿאַר די פֿערד צופֿיל משׂא, װעט מען גײן אַביסל צו־פֿוס. מילא, אױך אָן אַן אומגליק ― צופֿוס איז צופֿוס. אַדרבה, צופֿוס איז נאָך פֿרײלעכער. נישמער ― דאָס ייִנגסטע יתומהלע, אַ יאָר אַלט, װיל ניט בלײַבן אַלײן אין װאָגן. װײנט עס, מוז מען דאָס טראָגן אַף די הענט ― איז שױן עפּעס ניט אַזױ פֿױגלדיק. אַ גליק, װאָס דאָס ציט זיך ניט אַזױ לאַנג. באַלד װערט דער װעג װידער אַ װעג, און שמעון־װאָלף דער בעל־עגלה טוט אַ זאָג צו די קינדער: „קריכט אין װאָגן“. קלעטערט מען אַרױף צוריק אין בױד אַרײַן און מע גלײַכט זיך אױס די בײנער. ביז עס קומט װידער צו אַ טיפֿן זומפּיקן זאַמד, איז װידער: „אַרױס פֿון װאָגן“, און װידער: „קריכט אין װאָגן“. נאָר שאַט! װאָס גלאַנצט דאָס עפּעס דאָרטן פֿון דער װײַטן? װאָס בלישטשעט עס אַזױ װי גלאָז און שײַנט־אָפּ אַף דער זון מיט אַ זילבערנעם קאָליר, און שפּיגלט און שעמערירט אין די אױגן? אָט דאָס זאָל זײַן דער דניעפּער! חבֿרה זיצן קױם אײַן אין װאָגן. און דער װאָגן, װי אַף־צו־להכעיס, גײט פּאַװאָליע װאָרום אײדער מע קומט־צו צום דניעפּער, באַדאַרף מען דורכמאַכן נאָך אַ זאַמד און נאָך אַ זאַמד, געל און געדיכט און טיף, טיף ביז די קני. פּאַװאָליע טריט באַ טריט, שלעפּן זיך די פֿערדלעך, קױם װאָס זײ רײַסן־אַרױס די פֿיס פֿון זאַמד. טיף שנײַדן די רעדער, און דער װאָגן קרעכצט, און נענטער און נענטער באַװײַזט ער זיך, דער דניעפּער, מיט זײַן גאַנצער ברײטקײט און שײנקײט. יאָ, דאָס איז ער, דער דניעפּער. ער גלאַנצט, שײַנט־אָפּ אַף דער זון און שמײכלט צו די יונגע אורחים, װאָס זײַנען געקומען צו אים דאָס ערשטע מאָל מקבל־פּנים זײַן דעם אַלטן זקן. „שלום עליכם, װאָס מאַכסטו זײדע?“…

אַ הױכער, גרינער, ערטערװײַז פֿאַרגעלטער אָטשערעט באַם ברעג טײַך, צעלאָזט מיט די לאַנגע, שאַרפֿע, שפּיציקע בלעטער, װאָס שפּיגלען זיך אָפּ אין װאַסער, גיט אים צו, דעם אַלטן, אַ באַזונדערן חן. ס'איז שטיל.

לאַנג און ברײט האָט ער זיך צעװאָרפֿן, װי אַ ים, אַהין און אַהער. און דאָס װאַסער לױפֿט ערגעץ, לױפֿט, נאָר שטיל. װוּהין? ס'אַ סוד. דער בלױער הימל קוקט־אַראָפּ פֿון אױבן און שפּיגלט זיך אָפּ אין װאַסער אינאײנעם מיט דער זון, װאָס האַלט נאָך ניט באַם אונטערגײן. רײן דער הימל. רײן דאָס װאַסער. רײן דאָס זאַמד. רײן די לופֿט. און שטיל. אַ שטילקײט פֿון גאָט. ברײט. אַ ברײטקײט פֿון גאָט. און עס דערמאָנט זיך פֿון תּהלים: „למרחבֿ־יה“… פּררר! דאָס איז אַרױסגעפֿלױגן פֿון אָטשערעט אַרױס מיט אַ געשרײ אַ פֿױגל. דורכגעשניטן, װי אַ פֿײַל, די רײנע שטילע לופֿט, לאָזט ער זיך מיט אַ זיג־זאַג שװעבן װײַט־װײַט, נאָר ער האָט באַלד חרטה, קערט זיך אום צוריק מיט אַ זיג־זאַג און װערט פֿאַרשװוּנדן װידער צוריק אינעם געל־גרינעם אָטשערעט. עס נעמט אָן אַ חשק, װי אָט דער פֿױגל, אַרױספֿליִען פֿון װאָגן אַרױס, זיך לאָזן פֿליִען אױבן איבערן װאַסער, אָדער, װײניקסטנס, זיך אױסטאָן נאַקעט און אַרײַנשפּרינגען אין װאַסער אַרײַן, זיך פּאָליאָסקען און שװימען, שװימען, שװימען…

― אַרױסט פֿון װאָגן! ― טוט שמעון־װאָלף אַ קאָמאַנדעװע־אױס, קריכט אַלײן אױך אַרױס פֿון װאָגן, פֿאַרשטעקט די בײַטש אין גאַרטל, טראָגט־צו בײדע הענט צום מױל, פֿאַררײַסט דעם קאָפּ אַרױף און לאָזט־אַרױס אַ מאָדנע פֿאַרדומפּן קול, װי פֿון אַ צעבראָכענער פֿאַס:

― פּאַראָ־אָ־אָ־אָ־אָם! פּאַראָ־אָ־אָ ם!

די משמעות, אַז דער פּאַראָם איז אַ לעבעדיקע זאַך, װאָס געפֿינט זיך ערגעץ דאָרט אַף יענער זײַט, און מע באַדאַרף אים אַרױסרופֿן. חבֿרה קלײנװאַרג, אַרױסגעקראָכן פֿון װאָגן און אױסגעגלײַכט זיך די פֿאַרזעסענע פֿאַרגליװערטע אבֿרים, שטעלן זיך אַװעק העלפֿן דעם בעל־עגלה אַרױסרופֿן דעם פּאַראָם, גלײַך מיט אים צוגעטראָגן די הענט צום מױל, פֿאַרריסן די קעפּ אַרױף און אױסגעשריִען מיט אַ קװיטש:

― פּאַראָ־אָ־אָ־אָ־אָם! פּאַראָ־אָ־אָ ם!

און עס פֿאַלט־אָן אַף זײ אַ געלעכטער ― זײ װײסן ניט װאָס. עס לאַכט זיך זײ אָן אַ שום „װאָרעם“. עס לאַכט זיך זײ, װײַל ס'איז זײ גוט, װײַל זײ זײַנען יונג און געזונט, און זײ געפֿינען זיך באַם דניעפּער, און זײ פֿאָרן באַלד אַפֿן דניעפּער מיטן פּאַראָם ― װער איז צו זײ גלײַך?… נאָר אָט הײבט־אָן צו געזעגענען זיך די זון מיטן טאָג. מיט אירע לעצטע נאָר שאַרפֿע, גינגאָלדענע שטראַלן שפּיגלט זי זיך אָפּ אינעם זילבערנעם װאַסער פֿונעם דניעפּער ― און מע הערט אױף צו לאַכן. עס לאַכט זיך ניט מער. צו שטיל איז אָט דאָ, באַם ברעג פֿונעם דניעפּער. אַ הײליקע שטילקײט. און עפּעס קילבלעך איז געװאָרן, און דאָס װאַסער שמעקט מיט אַ מאָדנעם ריח, און עס זשומעט, עס מורמלט, עס לױפֿט… און דערצו האָט שמעון־װאָלף דער בעל־עגלה אַרומגעבונדן די קאַפּאָטע מיט אַ פֿע־טשײלע, אַרײַנגעשטעקט די בײַטש און אַװעקגעשטעלט זיך מיטן פּנים צו מזרח, צוגעמאַכט די אױגן, מעשׂה ערלעכער ייִד, צעשאָקלט זיך און אַף זײַן דין קולכל גענומען דאַװנען מנחה. שמעון־װאָלפֿס מנחה דאָ אין דרױסן, אונטערן פֿאַרפֿאַרבטן הימל, באַם ברעג פֿונעם אַלטן שײנעם שמעקעדיקן דניעפּער, האָט זיך צונױפֿגעגאָסן מיטן זשומען און מיטן מורמלען פֿונעם װאַסער און אַרױסגערופֿן באַ די פֿרײלעכע יונגע װאָיאַזשערן אַ נײַע שטימונג. עס פֿאַרגלוסט זיך זײ אױך דאַװנען מנחה. דאָס איז געװען באַ זײ, מע קאָן זאָגן, די ע ר ש ט ע פֿרײַװיליקע, נישט־געצװוּנגענע מנחה, אָט אַדאָ אונטערן הױלן הימל, נאָענט צו גאָט. עס האָט זיך זײ קײנמאָל אַזױ ניט געװאָלט דאַװנען, װי אַצינד, אין דעם פֿאַרנאַכט, אונטער דעם הימל, אַפֿן ברעג פֿון אָט דעם דניעפּער. דורכגעלאָזט די קטורת, ― נישקשה, אין װעג קאָן מען זיך באַגײן אָן קטורת ― האָבן זײ אָנגעהױבן גלײַך פֿון „אַשרי יושבֿי בֿיתך“.― פֿײַנטשיק, מיט אַ ניגון, און אַװעקגעשטעלט זיך אַלע פֿיר שמונה־עשׂרה מיטן פּנים צו מזרח, צוגעמאַכט די אױגן און צעשאָקלט זיך, װי דער בעל־עגלה: „האל הגדול הגבור והנוראָ“ ― דער גאָט דער גרױסער, דער שטאַרקער, דער מוראדיקער“… דאָס זעט מען ערשט רעכט אָט דאָ, אין דעם פֿאַרנאַכט, אונטער דעם הימל, אַפֿן ברעג פֿון דעם דניעפּער. און עס דאַװנט זיך אַזױ גוט, אַזױ זיס, אַזױ געשמאַק, װי נאָך קײנמאָל ניט פֿריִער!

אַפֿן פּאַראָם

אַן אומגעריכטע באַגעגעניש אָפֿן פּאַראָם. ― עשׂו, אַ קלײן גױעצל, אַ משומד. ― זײ האָבן זיך דערקענט. ― צעגײען זיך אָן װערטער.

די קלײנע װאָיאַזשערן־יתומים זײַנען נאָך ניט אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, אַז זײ האָבן דערזען פֿון דער װײַטן, אַפֿן גלאַנץ פֿונעם דניעפּער, פֿריִער אַ שװאַרצן קנױל, װאָס באַקומט אַפֿן שײַן פֿון דער פֿאַרגײענדיקער זון אַלע מאָל אַנדערע פֿאַרבן. דער דאָזיקער קנױל װאַקסט, װערט אַלע מאָל גרעסער און גרעסער, טוקט זיך, פֿאַרגײט און באַװײַזט זיך װידער אַ מאָל. דערנאָך האָבן זײ דערהערט אַ מאָדנעם גערױש און אַ גערודער, אַ קײַקלען זיך פֿון רעדלעך און אַ קרעכץ פֿון אַ שטריק. האָבן זײ געמאַכט בקיצור מיט דער מנחה, אַף דער גיך אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה און צוגעלאָפֿן צום ברעג, דערזען אַ גראָבן קאַנאַט, װאָס ציט זיך איבער דער ברײט פֿונעם דניעפּער, צוגעקרעמפּעװעט צו אַ קלאָץ פֿון דער זײַט װאַסער. און דער קנױל איז געװאַקסן און איז אױסגע־ װאַקסן אין אַ מין הילצערנע מגושמדיקע בריאה, אַ מין באַשעפֿעניש אינעם געשטאַלט פֿון אַ שטוב, װאָס רירט זיך און שװימט אַפֿן װאַסער. אױבן, אַפֿן רוקן פֿונעם באַשעפֿעניש, געפֿינט זיך עפּעס אַ מין רעדל, װאָס דרײט זיך, און מיטן כּח פֿון אָט דעם רעדל רירט זיך אָט־דאָס מגושמדיקע באַשעפֿעניש איבערן װאַסער, פּאַמעלעכן, נאָר זיכער, און אַלץ נענטער און נענטער צום ברעג, ביז מע קאָן שױן זען דאָס באַשעפֿעניש פֿון דער נאָענט און באַטראַכטן עס פֿון אַלע זײַטן, אַז דאָס איז ניט קײן באַשעפֿעניש, ניט קײן לעבעדיקע זאַך, נאָר אַזאַ מין שיף, אַ באַרקע, אָדער אַ בערלינע, און אַף דער בערלינע שטײען פֿורן, פֿערד און מענטשן ― און אָט אָ דאָס איז געװען, אײגנטלעך, דער „פּאַראָם“, װאָס חבֿרה האָבן אַף אים אַזױ לאַנג אַרױסגעקוקט, און אָט אַף דעם פּאַראָם װעלן זײ דאָס איצטער זיך לאָזן פֿאָרן, אַריבערפֿאָרן דעם דניעפּער! איצט איז שױן אַביסל גרינגער אַפֿן האַרצן. איצט קאָן מען זיך שױן אַביסל צוזעצן אַפֿן זאַמד און צוּװאַרטן, ביז דער פּאַראָם װעט צוגײן און זיך אָפּשטעלן. װאָרעם נישט אַזױ גיך גײט אַ פּאַראָם. ער גײט זײער, זײער פּאַװאָלינקע, קױם־קױם װאָס ער רירט זיך. די זון גײט שױן אַ סך גיכער פֿון אים. אָט איז זי נאָר־װאָס געװען אין עק־הימל, און אָט נידערט זי, װי באַרג־אַראָפּ, זעצט זיך און זינקט און װערט פֿאַרשװוּנדן אַף יענער זײַט טײַך, לאָזט איבער נאָך זיך אַ ברײטן, רױטן פֿלעק. דאָס װינטעלע װערט קילער און קילער. די קינדער האָבן זיך דערװײַל אַװעקגעזעצט אין זאַמד. דער עלטערער האָט דאָס קלײניטשקע, װאָס איז אַ יאָר אַלט, אַף די הענט גענומען; דאָס עופֿהלע איז געשלאָפֿן.

דער פּאַראָם האָט זיך אָפּגעשטעלט. די מענטשן מיט די פֿורן מיט די פֿערד זײַנען פּאַמעלעכן, אײנציקװײַז און שטיל, אָן װערטער, אַראָפּ פֿונעם פּאַראָם, און שמעון־װאָלף דער בעל־עגלה איז אַרױף אַפֿן פּאַראָם, אױך קײן אײנציק װאָרט ניט אַרױסגעלאָזט, גלײַך װי אַלע װאָלטן זיך אָפּגערעדט, אַז ס'איז „אָסור לדבר“. פֿריִער האָט ער אַרױפֿגעפֿירט דעם װאָגן מיט די פֿערדלעך, אַפֿילו ניט אױסגעשאָלטן זײ, װי זײַן שטײגער איז, מיט דער חלירע. דערנאָך האָט ער אַ מאַך געגעבן מיט דער האַנט צו זײַנע יונגע פּאַרשױנדלעך, זײ זאָלן אױך אַרױף אַפֿן פּאַראָם. נאָך אַ מינוט ― און דער פּאַראָם, מיטן װילן פֿון אײן מענטשן, װאָס האָט זיך אָנגעלענט מיטן גאַנצן כּח איבערן גראָבן קאַנאַט, איז אַװעק זײַן װעג גאַנץ שטיל, אַזױ שטיל, אַז כּמעט מע הערט גאָרניט, װי ער גײט. עס דאַכט זיך אױס, אַז ניט דער פּאַראָם גײט אַהין, נאָר, פֿאַרקערט, דער טײַך, דער דניעפּער, גײט צ ו ר י ק , טרעט־אָפּ, מאַכט אַ „בואי־בשלום“, שטײט־אױס שמונה־עשׂרה. און ערשט דאָ זעט מען, װי גרױס דער דניעפּער איז, װי ברײט און װי שײן, גרױסאַרטיק שײן. מע פֿאָרט און מע פֿאָרט ― און מע איז נאָך װײַט פֿונעם צװײטן ברעג.

די זון איז שױן לאַנג אונטערגעגאַנגען אַף יענער זײַט טײַך, און די לבֿנה איז אַרױס, פֿריִער אַ רױטע, דערנאָך איז זי געװאָרן װײַס, אַ העל־װײַסע, אַ זילבערנע לבֿנה. אײנציקװײַז, װי שבת־ליכטלעך, האָבן זיך אָנגעצונדן די שטערן אינעם טיפֿן הימל, און דער דניעפּער האָט אין אָװנט באַקומען אַן אַנדער פֿאַרב מיט אַן אַנדער פּנים, מיט אַן אַנדער געשטאַלט, גלײַך װי ער װאָלט זיך אײַנגעהילט אין אַ טונקל מלבוש. און אַ נײַע, פֿרישע, שטילע קילקײט האָט ער אַרױסגעגעבן פֿון זיך, אַ גלאַטע, גרינגע קילקײט. עס האָט זיך געטראַכט טױזנטער, טױזנטער מחשבֿות: פֿון דער נאַכט, פֿונעם הימל, פֿון די שטערן, װאָס האָבן זיך אָפּגעשפּיגלט אינעם װאַסער פֿונעם רויִקן דניעפּר. די דאָזיקע שטערן זײַנען דאָך יעדע שטערנדל אַ נשמה פֿון אַ מענטשן… און פֿונעם כּוח פֿונעם פּאַראָם האָט זיך געטראַכט, װי אַזױ אײן מענטש, סך־הכּל אײן גױעץ, טרײַבט אים. ער לענט זיך אָן מיט אײן האַנט אַפֿן קאַנאַט, ציט דעם קאַנאַט, דרײט זיך דאָס רעדל ― און דער פּאַראָם גײט.

שלום איז אַ בעלן אָנצוקוקן דעם גױעץ פֿון דער נאָענט, װי אַזױ ער אַרבעט באַם קאַנאַט און טרײַבט דעם פּאַראָם. און ער גײט־צו נאָענט צום גױעץ, צום פּאַראָמשטשיק. נאָך גאָר אַ יונגער גױעץ אין אַ גרױער סװיטקע, גרױסע שטיװאַלעס, און מיט אַ קוטשמע אַפֿן קאָפּ, הערט נישט אױף מיטן גאַנצן כּח זיך אָנצושפּאַרן אַפֿן מוראדיקן גראָבן קאַנאַט. שלום קוקט זיך אײַן אינעם דאָזיקן פּאַראָמשטשיק דעם גױעץ, װי ער אַרבעט דאָס אַף אַלע כּלים, מאַכט מיט דער פּלײצע אַרױף און אַראָפּ, אַרױף און אַראָפּ, אַזש די בײנער טרישטשען! „עשׂו ― טראַכט זיך שלום באַ זיך אין האַרצן ― עשׂו!… דאָס קאָן נאָר אַ גױ, נישט קײן ייִד. װי קומט אַ ייִד צו אַזאַ גראָבער אַרבעט? ו א ת אָ ח י ך תּ ע בֿ ו ד ― און דײַן ברודער װעסטו דינען, ― שטײט אין חומש. גאַנץ גוט, װאָס איך בין יעקבֿס אַן אײניקל, ניט עשׂוס“…

און עס טוט אים װײ דאָס האַרץ פֿונדעסטװעגן אַפֿן דאָזיקן יונגן גױעץ, אַפֿן דאָזיקן עשׂוס אײניקל: נאָך צו אַ יונגער פּאַראָמשטשיק, צו אַ יונגער עשׂו… און ער קוקט זיך אײַן אין אים אין פּנים אַביסל נענטער ― און… ער שפּרינגט־אָפּ צוריק! עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז ער איז אים קענטלעך. קענטלעכע אױגן!… און שלום פֿױלט זיך נישט, גײט־צו נאָך אַמאָל, שױן גאָר נאָענט, צום גױעץ: ס'איז גאָרניט קײן גױעץ ― ס'איז נאָך גאָר אַ יונגער שײגעץ, מיט אַ מוראדיק פֿאַרשװאַרצט, פֿאַרגרעבט פּנים, מיט מוראדיק פֿאַרשװאַרצטע, פֿאַרגרעבטע הענט. אױגן. ― ייִדישע, און הענט גױיִשע… און ער דערמאָנט זיך אינעם פּסוק: „והידים ידי עשׂו“ ― עשׂוס הענט… נאָר למאַי איז ער אים אַזױ קענטלעך? װוּ האָט ער אים געזען?…

און ער הײבט זיך אָן צו גראָבן אין זײַנע זכרונות, און עס קומט אים אַפֿן זינען אײנער פֿון זײַנע װאָראָנקאָװער חבֿרים, בערל דער אַלמנהס, אַ שװאַרצער בחור מיט מגושמדיקע גרױסע צײן. ניט שױן־זשע איז דאָס ער? נײן, עס קאָן ניט זײַן! עס דאַכט זיך אים נאָר אױס!… נאָר, רבונו־של־עולם! ס'איז דאָך פֿאָרט ער!… דאָס גױעצל, דערזען, אַז מע קוקט זיך אין אים אײַן, האָט נאָך מער אָנגערוקט דאָס היטל, נאָר מן הצד געכאַפּט אַ קוק אַף דעם, װאָס באַטראַכט אים אַזױ געשמאַק. זײערע אױגן האָבן זיך באַגעגנט אין דער פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט און ― זײ האָבן זיך דערקענט…

דאָס דאָזיקע אומגעריכטע באַגעגעניש רופֿט־אַרױס אַ שלל מיט געדאַנקען: בערל אַ גױ? אַ ייִד אַ גױ?… און ער דערמאָנט זיך, אַז מע האָט נאָך דעמאָלט געהאַט געזאָגט, אַז בערל האָט זיך געשמדט… ניט אומזיסט האָט מען נאָך דעמאָלט געזאָגט אַף אים, אַז ער איז אַ „מומר־להכעיס“… צוגײן צו אים, לאָזן זיך דערקענען, אױספֿרעגן זיך באַ אים ― דערלאָזט אים עפּעס ניט, שלומען. עס פֿילט זיך אַ פֿרעמדקײט, אַ דערװײַטערטקײט, אַ קעלט און צו גלײַכער צײַט ― אַ רחמנות. אַ רחמנות אַף אַ ייִדן, װאָס איז געװאָרן אַ גױ. צוליב װאָס? צוליב דעם, ער זאָל אָנטאָן אַ גרױע סװיטקע, אַ גרױס מאָכנאַטע היטל און װערן אַ העלפֿער באַם פּאַראָמשטשיק, אַ באַטראַק?… און דער „באַטראַק“ ― גאָרנישט! ער זאָל אַפֿילו אַ ריר טאָן זיך. אַפּנים, ער קאָן ניט קוקן זײַן חבֿר אין די אױגן אַרײַן… ער קוקט אַראָפּ, אין װאַסער אַרײַן, גלײַך װי מע זעט עפּעס דאָרטן. בערל דער גױעץ האָט זיך נאָך מער אײַנגעהילט אין דער סװיטקע, נאָך מער אָנגערוקט דאָס היטל, באַשפּיגן בײדע הענט און אַ נעם געגעבן זיך צו דער אַרבעט נאָך מיט מער פֿרישקײט, אָנגעלענט זיך מיט אַלע כּוחות אַפֿן מוראדיק גראָבן קאַנאַט. דער קאַנאַט האָט געקרעכצט. די רעדלעך האָבן זיך געקײַקלט. דער פּאַראָם האָט זיך געגליטשט אַלץ װײַטער און װײַטער ― מע איז געקומען צו פֿאָרן.

― קריכט אין װאָגן! ― האָט דער שװײַגנדיקער בעל־עגלה אױסגעקאָמאַנדעװעט נאָכדעם, װי ער האָט זיך אַרױסגעקײַקלט מיטן װאָגן פֿונעם פּאַראָם, געגעבן אַ שמײַס די פֿערדלעך, מכבד געװען זײ מיט די װערטער „חלירע“ און „פּגירות“ ― און איז אַװעק, איבערגעלאָזט הינטער זיך דעם דניעפּער מיטן פּאַראָם מיטן באַטראַק פֿונעם פּאַראָמשטשיק, װאָס איז נעבעך געװען אַמאָל אַ ייִדיש קינד, יעקבֿ אָבֿינוס אַן אײניקל. און הײַנט װאָס? נעבעך! נעבעך!… אין באָסלאַװ אַף דער „טאָרהאָװיצע“

אָנגעקומען קײן באָסלאַװ גלײַך אָפֿן יאַריד. ― זײ װײסן ניט, װאָסער משה־יאָסיע

איז זײער זײדע. ― אַ ייִד מיט אַ טלית־קטן נעמט זיך אונטער ברענגען די קינדער צום זײדן.

עס איז שױן געװען גרױסער טאָג, אַז די קלײנע װאָיאַזשערן־יתומים זײַנען אַרײַנגעפֿאָרן מידע, הונגעריקע און שלעפֿעריקע אין דער שטאָט ב אָ ס ל אַ װ. פֿון יענער זײַט װאַלד האָט זיך אױפֿגעהױבן די זון, אַ קלאָרע, אַ בריליאַנטענע, אַ װאַרעמע זון. צום אַלעם ערשטן זײַנען זײ דורכגעפֿאָרן פֿאַרבײַ אַ מוראדיק גרױסן בית־עולם, מיט אַזױ פֿיל אײַנגעבױגענע, האַלב־אײַנגעפֿאַלענע שטיבלעך און אַלטע מצבֿות מיט אָפּגעריבענע אותיות „ת. נ. צ. ב. ה.“, אַז לױט דעם רײַכן בית־עולם האָט מען געקאָנט מײנען, אַז די שטאָט איז מי יודע װאָס פֿאַר אַ כּרך! פֿונעם בית־עולם איז מען אַרײַן גלײַך אין דער „טאָרהאָװיצע“ ― אַ מאַרק אָדער אַ מין יאַריד אַזעלכער, װוּ אַלץ איז אױסגעמישט אינאײנעם: גױיִם, און פֿערד, און בהמות, און חזירים, און ציגײַנער, און װעגן, און רעדער, און כאָמאָטעס, און ייִדן פֿון כּל המינים: ייִדן מיט פֿעלכלעך, ייִדן מיט היטלען, ייִדן מיט „קראַסנע“ סחורה, ייִדן מיט בולקעס, מיט אײערבײגל, מיט קיכלעך, מיט עפּלקװאַס און מיט װאָס איר װילט. הײַנט װײַבער! װײַבער מיט קאָשיקעס, װײַבער מיט עפּעלעך, און װײַבער מיט עופֿות, און װײַבער מיט געפּרעגלטע פֿיש, און גלאַט װײַבער. און דאָס אַלץ רעדט און קװיטשעט און גראַגערט. און די פֿערד מיט די בהמות מיט די חזירים העלפֿן־אונטער. און די בעטלערס זינגען און שפּילן אַף דער לירע ― מע קאָן טױב װערן. און אַ שטױב שטײט אַזעלכער, װאָס מע זעט קױם אײנס דאָס אַנדערע. און ריחות אַזעלכע, אַז מע קאָן דערשטיקט װערן.

חבֿרה זײַנען געקומען אין אַ גוטער צײַט ― אין אַ מאַרק־טאָג. דער בעל־עגלה האָט זיך קױם דורכגעשלאָגן מיט זײַן בױד דורכן יאַריד, אָנגעװינטשעװעט דער שטאָט מיטן יאַריד אַכצן חלירעס, װי זײַן שטײגער איז, ביז ער האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אין דער רעכטער שטאָט אַרײַן, װאָס כאַפּט שטאַרק דעם אָנבליק פֿונעם בית־עולם ― די זעלבע אײַנגעפֿאַלענע שטיבלעך־מצבֿות, צװישן װעלכע עס װאַרפֿן זיך דורך װוּ־ניט־װוּ אַ פּאָר נײַע הײַזלעך אױך, װאָס זען־אױס פֿרעמד, װי נגידישע מחותּנים אײַנגעלאַדן אַף אַן אָרעמער חתונה, ― און דאָרט האָט זיך ערשט אָנגעהױבן דער אמתער טומל: שמעון־װאָלף דער בעל־עגלה האָט געװוּסט, אַז מע האָט אים באַשטעלט, ער זאָל אָפּפֿירן זײַנע יונגע פּאַרשױנדלעך קײן באָסלאַװ, צו זײערן אַ זײדן מיט אַ באָבע. מע האָט אים אַפֿילו געהאַט אָנגערופֿן דעם נאָמען פֿון דעם זײדן מיט דער באָבע, נאָר ער האָט שױן פֿאַרגעסן. װײסט זײ דער שװאַרצער יאָר! שמעון־װאָלף האָט זיך געשװױרן, אַז דעם גאַנצן װעג האָט ער זײ געדענקט, װי איר זעט אים אַ ייִדן, און װי נאָר ער איז אַרײַנגעפֿאָרן אין דעם דאָזיקן יאַריד, אַזױ זײַנען זײערע נעמען אַרױסגעפֿלױגן באַ אים פֿונעם קאָפּ ― אַ חלירע!… (אַף װעמען ― זאָגט ער ניט).

דערװײַלע קומט־צו אַ ייִד, און נאָך אַ ייִד, און נאָך אַ ייִד און נאָך צװײ ייִדן, און נאָך דרײַ ייִדן, און װײַבער פֿון כּל המינים, װײַבער מיט קאָשיקעס און װײַבער אָן קאָשיקעס, און עס װערט אַ האַרמידער מיט אַ רעדערײַ ― אַלע רײדן זײ אינאײנעם און מע דערצײלט אײנס דאָס אַנדערע חידושים: אַז עפּעס קינדער האָט אַ בעל־עגלה געבראַכט צו פֿירן. ― פֿון װאַנען? ― פֿון יענער זײַט דניעפּער. ― פֿון רזשישטשעװ? ― װאָס עפּעס רזשישטשעװ? פֿאַר װאָס ניט קאַניעװ? ― ניט פֿון רזשישטשעװ, ניט פֿון קאַניעװ, נאָר פֿון פּערעיאַסלאַװ! ― װוּהין? ― איר זעט דאָך װוּהין ― ניט קײן יעהופּעץ, קײן באָסלאַװ האָט ער זײ געבראַכט צו פֿירן. ― צו װעמען? ― הערסטו, מע זאָל װיסן, צו װעמען, װאָלט דאָך גוט געװען! צו אַ זײדן, זאָגט ער, צו זײער אַ זײדן. ― װאָסער זײדן? ― הערסטו, מע זאָל װיסן, צו װאָסער זײדן, װאָלט דאָך גוט געװען!…

― שאַט! װײסט איר װאָס? לאָז מען אַ פֿרעג טאָן באַ די קינדער, װי אַזױ הײסט דער זײדע זײערער; זײ קערן װיסן. ― פֿון װאַנען זאָלן זײ װיסן? ― פֿאַר װאָס זאָלן זײ ניט װיסן?… ביז עס רוקט זיך אַרױס אײנער אַ ייִד, װאָס פֿאַרקױפֿט בײגל, מיט אַ צעשפּאָלטענעם דאַשעק אַפֿן קאַשקעט. מיט בײדע עלנבױגנס שטופּט ער פֿונאַנדער דעם עולם:

― לאָזט מיך! איך װעל זײ פֿרעגן. קינדער! װי אַזױ רופֿט מען אײַער זײדן?

די קינדער זײַנען פֿונעם האַרמידער מיטן געשרײ שױן גאָר צעטומלט. נאָר פֿונדעסטװעגן דערמאָנען זײ זיך, אַז ער הײסט משה־יאָסיע. יאָ, משה־יאָסיע הײסט ער. ― געװיס משה־יאָסיע? ― געװיס!… װײס מען שױן, הײסט עס, אַז דער זײדע זײערער הײסט משה־יאָסיע. בלײַבט איבער אײן זאַך: װאָסער משה־יאָסיע? פֿאַראַן עטלעכע משה־יאָסיעס. פֿאַראַן משה־יאָסיע דער סטאָלער, משה־יאָסיע דער בלעכער, משה־יאָסיע לאה־דװאָסעס און משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס. נאָר פֿרעגט זײ עפּעס גרינגערס!

― שאַ, װײסט איר װאָס? װי אַזױ רופֿט מען אײַער טאַטן? ― דאָס זאָגט שױן אַן אַנדער ייִד, ניט יענער פֿון די בײגל, נאָר אַ ייִד מיט אַ טלית־קטן, װײַזט אױס ― אַ בית־מדרש־ייִד. די קינדער זאָגן, אַז זײער טאַטן רופֿט מען נחום. דערהערט אַזאַ זאַך, שטופּט דער ייִד מיטן טלית־קטן אַװעק אַלע אַנדערע ייִדן און נעמט די קינדער גאָר אַף אַן אמתן „דאָפּראָס“:

― אײַער טאַטן, זאָגט איר, רופֿט מען נחום? הײסט ער ניט ראַבינאָװיטש?

― ראַבינאָװיטש.

― און אײַער מאַמע האָט געהײסן חיה־אסתּר?

― חיה־אסתּר.

― איז זי געשטאָרבן?

― געשטאָרבן.

― פֿון דער חלירע?

― פֿון דער חלירע.

― אָט אַזױ־זשע רעדט!

דער ייִד מיטן טלית־קטן דרײט זיך אױס צום גאַנצן עולם. דאָס פּנים שײַנט אים.

― אױב אַזױ, פֿרעגט מיך, איך װעל אײַך זאָגן אַקוראַט! זײער זײדע איז משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס, זײער באָבע איז גיטל משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס. זײער זײדע, משה־יאָסיע הײסט עס, װײס שױן, אַז זײַן טאָכטער חיה־אסתּר איז געשטאָרבן פֿון דער חלירע, ניט דאָ געדאַכט, און זײער באָבע, גיטל משה־יאָסיעס, װײס נאָך ניט. מע װיל איר ניט אָנזאָגן די בשׂורה: אַן אַלטע ייִדענע, אַ קאַליקע נעבעך…

דער ייִד מיטן טלית־קטן דרײט זיך אױס צו די קינדער מיטן זעלבן שײַנענדיקן פּנים:

― קריכט אַראָפּ, קינדער, פֿון װאָגן, װעט מען אײַך װײַזן, װוּ אײַער זײדע זיצט. צופֿאָרן אַהין קאָן מען נישט ― צו אַ שמאָל געסל. סײַדן פֿון יענער זײַט? װעט מען אָבער נישט קאָנען אױסקערעװען זיך מיטן װאָגן. װי מײנסטו, מאָטל, מע װעט קאָנען?…

דאָס איז געזאָגט געװאָרן צו אַ יונגנמאַן מיט אַן אױסגעבױגענער נאָז, װאָס הײסט מאָטל. מאָטל פֿאַררוקט דאָס היטל אַרױף:

― פֿאַרװאָס זאָל מען ניט קאָנען?

― פֿאַרװאָס? פֿאַר שבת! האָסט פֿאַרגעסן, אַז הערשקע איצע־ליאַבעס בױט אַ שטאַל פֿון יענער זײַט?

מאָטל טוט זיך ניט קײן ריר און פֿרעגט װײַטער:

― און אַז ער בױט אַ שטאַל פֿון יענער זײַט, איז װאָס?

― װאָס הײסט איז װאָס? האָט ער אָנגעפֿירט געהילץ!

― אָנגעפֿירט געהילץ? לאָז אים װױל באַקומען!…

― װאָס איז צו רײדן מיט אַ שטיק האָלץ?!…

און װאָס מער מאָטל איז רויִק, היצט זיך יענער אַלץ מער, ביז ער גײט־אַרױס פֿון די כּלים, טוט אַ שפּײַ אַף מאָטלען, רופֿט אים אָן מיטן נאָמען „שוטה בן פּיקהאָלץ“. ער נעמט די קינדער פֿאַר אַ האַנט: „קומט, קומט מיט מיר ― איך װעל אײַך צופֿירן. מע דאַרף גײן צופֿוס“. און דער ייִד מיטן טלית־קטן און מיטן שײַנענדיקן פּנים לאָזט זיך מיט די יונגע װאָיאַזשערן־יתומים פֿונעם יאַריד אַרױס צופֿוס, צו זײער זײדן משה־יאָסיע און צו זײער באָבע גיטל.

אַ שײנער ברוך־הבא

די געלײמטע באָבע גיטל. ― דער זײדע משה־יאָסיע מיט דער בולבעװאַטער

נאָז און געדיכטע ברעמען. ― דער פֿעטער איציע און די מומע סאָסיע.

די פּערעיאַסלאַװער יתומים האָבן געהאַט דאָס רעכט פֿאָרשטעלן זיך דעם זײדן משה־יאָסיעס שטוב ― אַ מין פּאַלאַץ. דער זײדע משה־יאָסיע אַלײן האָט זיך זײ פֿאָרגעשטעלט אַ פּאַטריאַרך אין אַ זײַדענער זשופּעצע. אַ קלײניקײט ― מע זאָגט, זײ זײַנען אַזױ רײַך, אַזױ רײַך! צום סוף האָט זײ דער בית־מדרש־ייִד מיטן שײַנענדיקן פּנים צוגעפֿירט צו אַ גאַנץ געװײנלעכן שטיבל, פּראַװדע, מיט אַ גלעזערנעם גאַניק, און האָט זײ אַ זאָג געגעבן: „אָט־אָ־דאָ זיצט אײַער זײדע, משה־יאָסיע האַמאַרניקס“. אַלײן איז דער ייִד נעלם געװאָרן. ער האָט נישט געװאָלט זײַן דערבײַ. די קינדער האָבן דורכגעשפּאַצירט דעם גלעזערנעם גאַניק, געעפֿנט די טיר און דערזען פֿאַר זיך אַקוראַט אַקעגן דער טיר, אַף אַ הילצערן בעט, זיצן אַ מענטשן ניט קײן מענטשן, אַ באַשעפֿעניש ניט קײן באַשעפֿעניש, אינעם געשטאַלט פֿון אַ נקבֿה, אָן פֿיס, מיט עפּעס מאָדנע אױסגעדרײטע הענט. די ערשטע מינוט האָבן זײ געװאָלט גײן צוריק. נאָר דאָס באַשעפֿעניש האָט זיך שטאַרק אײַנגעקוקט אין זײ מיט אירע גלאַנצנדיקע רױטע אױגן און האָט מיט אַ זײער אײַנגענעמען קול אַ פֿרעג געטאָן באַ זײ: „װער זײַט איר, קינדער?“ עפּעס אײגענעס, נאָענטעס, האָט זיך געלאָזט הערן אין דעם קול, און די קינדער האָבן איר אַ זאָג געגעבן: „אַ גוט מאָרגן. מיר זײַנען פֿון פּערעיאַסלאַװ“…

דערהערט דאָס װאָרט „פּערעיאַסלאַװ“ און דערזען אַ גאַנץ רעמל מיט קינדער, צװישן זײ אַ מײדעלע נאָך קײן יאָר ניט אַלט, האָט די אַלטע באַלד אַרומגעכאַפּט די גאַנצע טראַגעדיע און זי האָט פֿאַרבראָכן מיט אירע אױסגעדרײטע הענט און אױסגעשריִען אַף אַ קול:

― אױ, אַ װײטיק איז מיר! אױ, אַ דונער איז מיר! מײַן חיה־אסתּר איז געשטאָרבן! ― און גענומען זיך שלאָגן מיט די הענט אין קאָפּ ― משה־יאָסיע! װוּ ביסטו? אַהער גײ! משה־יאָסיע! משה־יאָסיע! װוּ ביסטו? אַהער גײ! משה־יאָסיע!

אַף איר געשרײ איז געקומען צו לױפֿן פֿון אַ זײַטיק אַלקירל אַן אַלטער, אַ נידעריקער, אין טלית און תּפֿלין, מיט אַ משונה מגושמדיק פּנים, מיט אַ ברײטער בולבעװאַטער נאָז, מיט מוראדיק גרױסע געדיכטע ברעמען, אָנגעטאָן אין שמאַטעס און אין שקראַבעס. ― „אָט דאָס איז דער זײדע משה־יאָסיע? אָט דער איז דאָס אַזױ רײַך? אַזױ רײַך?“…

דאָס ערשטע, װאָס דער זײדע משה־יאָסיע האָט געטאָן ― ער האָט גענומען שרײַען אַף די קינדער, בײזערן זיך און מאַכן אַף זײ מיט די הענט. און מחמת ער האָט געהאַלטן אינמיטן דאַװנען און נישט געטאָרט, אַפּנים, מפֿסיק זײַן, האָט ער גערעדט צו זײ אַף לשון־קודש: „אי־אָ־נו, רוצחים! גזלנים!“… און צו דער אַלטער האָט ער געזאָגט אַף לשון־קודש, און דאָס קול האָט געציטערט: „אי־אָ־נו, ידעתּי… בתּי… ה' נתן וה' לקח!“…

דאָס האָט באַדאַרפֿט הײסן, אַז ער װײס, אַז די טאָכטער איז געשטאָרבן, און דער גאָט װאָס האָט געגעבן, דער אײגענער גאָט האָט גענומען… האָט דאָס אָבער דער אַלטער װינציק־װאָס באַרויִקט, און זי האָט ניט אױפֿגעהערט צו װײנען און צו קלאָגן און צו שלאָגן זיך מיט די הענט אָן קאָפּ און צו שרײַען: „חיה־אסתּר! מײַן חיה־אסתּר איז געשטאָרבן!“ ― ביז עס זײַנען זיך צונױפֿגעלאָפֿן נאָך מענטשן, עפּעס אײנער אַ ייִד מיט אַזעלכע לאַנגע פּאות, װאָס די קינדער האָבן אַזעלכע אין פּערעיאַסלאַװ נישט באַגעגנט. דאָס איז געװען זײער מאַמעס אײנציקער ברודער, דער פֿעטער איציע. נאָכן פֿעטער איציע איז אַרײַנגעלאָפֿן אַ ייִדענע מיט אַ פֿאַרפֿלאַמט פּנים, מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל און מיט אַ פּאָלאָניק פֿון קיך. דאָס איז געװען זײַן װײַב ― די מומע סאָסיע. און מיט איר איז אַרײַנגעקומען אַ מײדעלע מיט רױטע בעקלעך און מיט קלײנע ליפּעלעך ― זײערע אַ בת־יחידקע, אַ שײנינקע, נאָר אַ שעמעװדיקע, מיטן נאָמען חװה־ליבע. און אַחוץ זײ זײַנען זיך צונױפֿגעלאָפֿן נאָך ייִדן און װײַבער, נאָענטע שכנים, און אַלע מיטאַמאָל האָבן גענומען רײדן, טרײסטן די באָבע גיטל מיט װערטער: אַז װיבאַלד די טאָכטער איז שױן טױט, הײַנט װאָס װעט העלפֿן דער געװײן? און דאָס, װאָס די ערד דעקט צו, איז דאָך פֿאַרפֿאַלן. און די יונגע געסט האָט מען אַחוץ גענומען זאָגן מוסר, אַז מע קומט ניט אַרײַן אָט אַזױ, הולאָם אַף דער קאַראָבקע, און מע זאָגט ניט אָן יענעם גלײַך אַזאַ בשׂורה… כאָטש גאָט איז יודע דעם אמת, אַז די קינדער האָבן, אײגנטלעך, גאָר ניט אָנגעהױבן צו „זאָגן“.

דערװײַל האָט דער זײדע משה־יאָסיע אױסגעטאָן דעם טלית און תּפֿלין און האָט פֿון זײַן זײַט גענומען פֿאַרהאַלטן די אײניקלעך, למאַי זײ זײַנען נישט אַרײַנגעקומען פֿריִער צו אים. זײ זאָלן זײַן בעלי־דרך־ארץ, װאָלטן זײ באַדאַרפֿט זיך זען פֿריִער מיט אים, פּאַװאָלינקע איבעררײדן, װאָלט ער, דער זײדע הײסט עס, פּאַװאָלינקע איבערגערעדט מיט דער באָבע, זי צוגעגרײט ביסלעכװײַז, ניט אַזױ, הענדום־פּענדום! אַזױ טוען פּרא־אָדמס, ניט קײן מענטשן…

דאָס האָט שױן, אַפּנים, די באָבע גיטל נישט געקאָנט אַריבערטראָגן, און װי װײַט דער בראָך איז ניט געװען פֿאַר איר גרױס, איז זי אָנגעפֿאַלן אַפֿן זײדן:

― אַלטער דורין! װאָס האָסטו צו די קינדער נעבעך? װאָס זײַנען זײ שולדיק? פֿון װאַנען זאָלן זײ דיר װיסן, אַז דו ליגסט דאָרט ערגעץ אַף די פּעלצן און דאַװנסט? אַ שײנער ברוך־הבא! קומט אַהער, קינדערלעך, צו מיר. װי אַזױ רופֿט מען אײַך?

און אײנציקװײַז האָט זי צוגערופֿן צו זיך די קינדער, און אײנציקװײַז האָט זי זײ אױסגעפֿרעגט באַ די נעמען, געגלעט און געקושט און באַנעצט מיט אירע געזאַלצענע טרערן, באַװײנט שױן ניט איר טאָכטער, נאָר די קלײנע עלנטע יתומימלעך נעבעך… זי האָט זיך געשװאָרן, אַז זי האָט כּמעט געװוּסט, אַזױ זיכער, װי ס'איז הײַנט טאָג אַף דער גאַנצער װעלט, אַז איר חיה־אסתּר איז געשטאָרבן, װאָרעם ס'איז שױן עטלעכע נעכט, אַז זי קומט צו איר צו־חלום און פֿרעגט זיך אַלץ נאָך אַף אירע קינדער, זי זאָל איר זאָגן, װי געפֿעלן איר אירע קינדער?…

― לאָז מען זײ געבן עפּעס עסן. משה־יאָסיע, װאָס שטײסטו, װי אַ נעכטיקער? זעסט דאָך, אַלטער דורין, אַז די קינדער זײַנען נעבעך פֿאַרשמאַכט, אױסגעהונגערט און ניט געשלאָפֿן אַ גאַנצע נאַכט. װינד איז מיר ― אַבי ער זאָגט זײ מוסר! אַ שײנער זײדע! אַ שײנער ברוך־הבא!… צװישן פּעלצן

דעם זײדנס בוכהאַלטעריע. ― זײַן מוסר־זאָגן, זײַנע ספֿרים און זײַן צדקה. ― װאָס װעט זײַן, אַז משיח װעט קומען. ― דעם זײדנס עקסטאַז.

דאָס ערשטע, װאָס דער זײדע משה־יאָסיע האָט פֿאָרגענומען פֿאַר זײַנע אײניקלעך, אַז זײ האָבן אָפּגעדאַװנט און אָפּגעגעסן, ― ער האָט זײ פֿאַרהערט.

פֿאָרגעקומען איז דער עקזאַמען טאַקע באַ אים, אין זײַן חדר מיוחד, װוּהין קײן בן־אָדם האָט נישט געטאָרט אַרײַנקומען. נישט געטאָרט און נישט געקאָנט, װאָרעם ס'איז ניט געװען װוּ.

דאָס איז געװען אַ חדרל עטװאָס גרעסער פֿון אַ שטײַג, װוּ מען האַלט עופֿות. אין דער דאָזיקער שטײַג האָט זיך געפֿונען, ערשטנס, דער זײדע, דערנאָך זײַנע ספֿרים, גאַנץ ש″ס און פּוסקים און קבלה־ספֿרים, און חוץ לזה זײַנען דאָרטן געװען משכּנות: זילבערנע לעפֿל, טעצלעך, הדסלעך און לעמפּלעך, קופּערנע פֿאַנען, סאַמאָװאַרן, ייִדישע קאַפּאָטעס, גױיִשע קאַרעלן, סװיטקעס און פּעלצן, דערהױפּט פּעלצן, אָן אַ שיעור פּעלצן!

דאָס איז געװען אַ מין לאָמבאַרד, געפֿירט פֿון דער באָבע גיטל שױן פֿון יאָרן־לאַנג. זיצנדיק אַ געלײמטע אין בעט, האָט זי געפֿירט דאָס געשעפֿט ביד רמה, געהאַלטן דאָס ביסל מזומן באַ זיך אונטער די קישנס, נישט צוגעלאָזט צו דער קאַסע קײנעם. נאָר אַף די משכּנות האָט געװעלטיקט דער זײדע. צונעמען אַ משכּון און אַרױסגעבן אַ משכּון ― דאָס איז געװען זײַן אַרבעט. אָנגעדענקען זיך, צו װעמען װאָסער משכּון עס געהערט ― האָט מען באַדאַרפֿט האָבן אַ קאָפּ פֿון אַ מיניסטער. עס קאָן זײַן, אַז דער זײדע משה־יאָסיע האָט טאַקע געהאַט אַף זיך אפֿשר אַ קאָפּ פֿון אַ מיניסטער, האָט ער זיך אָבער ניט געװאָלט פֿאַרלאָזן אַף זײַן מיניס־טאָרשן קאָפּ אַלײן. אַ קשיא, װאָס סע מאַכט זיך! איז ער געפֿאַלן אַף אַ המצאה ― זײַן אײגענע המצאה: אַף יעדן משכּון האָט ער צוגענײט מיט אַ נאָדל־פֿאָדעם ― און דװקא אַלײן ― אַ שטיקל פּאַפּיר, און אַף יעדן שטיקל פּאַפּיר האָט ער אָנגעשריבן מיט זײַן האַנט: „ ז ה ה ק אַ פּ אָ ־ ט ע ש ײ ך ל ב ע ר י ל ''. אָדער: ,, ז ה ה פּ ע ל ץ ש ײ ך ל ה ע ר ל א י װ אַ ן ''. אָדער: ,, ז ה ה ק אַ ר ע ל ע ן ש ײ ך ל ה ע ר ל י ת י אַ װ ד אָ כ ע “. אַי, ס'האָט זיך געמאַכט אַמאָל, אַז בערל איז געקומען צו גײן אױסקױפֿן די קאַפּאָטע און מע האָט אים אַרױסגעגעבן אַן אַנדערנס אַ קאַפּאָטע, װאָס יענער הײסט אױך בערל? ― איז דאָ אַן עצה: מע טראָגט־אַרױס בײדע בערלס קאַפּאָטעס, און מע הײסט אים, ער זאָל דערקענען. אַ ייִד װעט דאָך ניט גײן זאגן אַף אַ פֿרעמדער קאַפּאָטע, אַז ס'איז זײַנע. זעט איר, מיט אַ גױ, אַז סע מאַכט זיך אַזאַ זאַך, איז שױן ניט אַזױ גוט. איז דערצו אױך דאָ אַ המצאה (אַ ייִד אַ למדן גיט זיך אַן עצה): מע הײסט איװאַנען, ער זאָל זיך מטריח זײַן זאָגן עפּעס אַ סימן אַף זײַן פּעלץ. יעדער איװאַן קען אַזױ גוט זײַן פּעלץ, אַז עפּעס אַ סימן מוז ער אַף אים האָבן. ס'איז לא ימלט! פֿונדעסטװעגן, נישט קוקנדיק אַף די אַלע המצאָות, זײַנען גאַנץ אָפֿטלעך אַרױס מיאוסע מחלוקתן צװישן דער באָבע מיטן זײדן. די באָבע האָט אַלץ געטענהט צום זײדן:

― איך פֿרעג דיך, אַלטער דורין װאָס דו ביסט, אַז דו האַלטסט שױן יאָ באַ שרײַבן און שרײַבסט שױן יאָ „זה הקאַפּאָטע שײך לבעריל“, ― װאָס װעט דיך אַרן, אַז דו װעסט שױן צושרײַבן נאָר אײן װאָרט ― „בעריל זאַאיקע“? אָדער אַז דו שרײַבסט שױן יאָ „זה הפּעלץ שײך להערל איװאַן“, ― שרײַב שױן אינגאַנצן דעם נאָמען זײַנעם: „איװאַן זלאָדי“. אָדער: „זה הקאַרעלן שײך להערלית יאַװדאָכע די קאַרנאָסע“…

איז אָבער דער זײדע משה־יאָסיע ― ס'זאָל אים צו קײן חרפּה ניט זײַן אַף יענער װעלט ― געװען במחילת־כּבֿודו אַ מוראדיקער עקשן. אָט דװקא װײַל זי װיל אַזױ, װיל ער ניט. און ער איז געװען ניט אינגאַנצן אומגערעכט: אַ ייִדענע אַ קאַליקע, ליגט אין בעט ― און פֿאַרגינט זיך אַזױ צו קאָמאַנדעװען מיט אַ מאַן, אים רופֿן „אַלטער דורין“ פֿאַר די אײניקלעך אין די אױגן! ער איז דאָך עפּעס נישט קײן אַבי־װער ― רב משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס! אַ ייִד, װאָס זיצט יומם ולילה על התּורה ועל העבֿודה. אָדער ער לערנט, אָדער ער דאַװנט. הײַנט פֿאַסט ער אַלע תּעניתים און אַלע מאָנטיק און דאָנערשטיק און קײן שטיקל פֿלײש קומט גלאַט ניט אַרײַן אין מױל אַרײַן צו אים אַ גאַנצע װאָך, חוץ שבת און יום־טובֿ. אין שול קומט ער פֿריִער פֿון אַלעמען און גײט־אַרױס שפּעטער פֿון אַלעמען. מאַכט קידוש דעמאָלט, װען אַלע ייִדן שלאָפֿן שױן ― װאָרטשעט זי טאַקע, די באָבע גיטל, און בײזערט זיך. מילא, פֿאַר זיך אַרט איר שױן ניט ― זי איז שױן געװױנט געװאָרן צו הונגערן. אָבער אַף די קינדער נעבעך, אַף די יתומים, איז אַ רחמנות!

פֿון אַלע קינדער די יתומים האָט דער זײדע משה־יאָסיע ליב געקריגן נאָר אײנעם ― שלומען. טאַקע אַ שקאָץ, אַ ייִנגל אַ ברען, דערפֿאַר אָבער אַ גוט קעפּל. פֿון אים װאָלט געקאָנט זײַן אַ לײַט, ער זאָל נאָר אַביסל מער װעלן זיצן מיטן זײדן אין זײַן חדר מיוחד, צװישן די פּעלצן, און ניט האָבן קײן טבֿע לױפֿן מיט באָסלאַװער ייִנגלעך צום „ראָס“, זען װי מע כאַפּט פֿיש, אָדער אין װאַלד אַרײַן טרײסלען באַרלעך, אָדער נאָך אַזעלכע קונדסערײַען.

― דײַן טאַטע זאָל זײַן אַ מענטש ― אַזױ האָט דער זײדע מיט אים אײַנגעטענהט ― דײַן טאַטע זאָל ניט זײַן אָנגעשמעקט מיטן תּנ″ך און מיטן דקדוק און מיט משה דעסעװער און מיט די איבעריקע אַפּיקורסישע גענג, װאָלט ער דיך על־פּי יושר באַדאַרפֿט איבערלאָזן דאָ באַ מיר כאָטש אַף עטלעכע זמנים, װאָלט איר דיך מיט גאָטס הילף געמאַכט פֿאַר אַן ערלעכן ייִדן. עס װאָלט פֿון דיר אַרױס דער אמתער חסיד מיטן אמתן בעל־קבלה מיטן אמתן ברען. און אַזױ װאָס װעט פֿון דיר זײַן? אַ גאָר נישט מיט אַ נישט, אַ פּוסטעפּאַסניק, אַ שײגעצל, אַ קנאַקער, אַ פֿײַפֿער, אַ ימח־שמוניק, אַ דער־רוח־װײס־װאָס, אַ הולטײַ, אַ רשע־מרושע, אַ שמדילניק, אַ מחלל־שבתניק, אַ טריפֿניאַק, אַ פּושע באלקי ישׂראל!…

― משה־יאָסיע! טאָמער װאָלט געװען גענוג מוטשען אַ קינד?

„לאַנג לעבן זאָל די באָבע גיטל!“ ― טראַכט זיך דער אױסגעלײזטער פֿונעם זײדנס הענט, אַף װעמען עס װאַרטן שױן באָסלאַװער ייִנגלעך־קונדסים אין דרױסן.

פֿונדעסטװעגן זײַנען געװען מינוטן, װאָס דער זײדע משה־יאָסיע איז אים געװען אױך צום האַרצן, ליב און טײַער. אײנמאָל האָט ער אים געטראָפֿן זיצנדיק מיטן טלית־זאַק אונטער דער האַנט באַ דער באָבע אין בעט. ער האָט זי עפּעס זײער שטאַרק געחנפֿעט, גערעדט שטילערהײט, געדונגען זיך און געבעטן באַ איר נאָך געלט, און זי האָט נישט געװאָלט געבן מער. דאָס האָט ער זיך געדונגען ניט פֿאַר זיך ― פֿאַר צדקה, פֿאַר זײַנע אָרעמע חסידים, װאָס אין קלױז, און זי האָט געטענהט אײנס: „מע דאַרף ניט. זי האָט אירע אײגענע יתומים ― אַף זײ איז מער רחמנות“…

נאָך אײן מאָל האָט ער געטראָפֿן דעם זײדן זיצן באַ זיך אין חדר מיוחד, אָנגעטאָן אין טלית און תּפֿלין, דעם קאָפּ פֿאַרװאָרפֿן, די אױגן צוגעמאַכט, עפּעס גאָרנישט בהאי עלמא, און אַז ער האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, האָבן באַ אים די אױגן געשײַנט און געלױכטן, און זײַן מגושמדיק פּנים האָט אױסגעזען שױן נישט אַזױ מגושמדיק. „די שכינה האָט אַף אים גערוט“… און ער האָט גערעדט װי צו זיך אַלײן, און מיט אַ שמײכל אַף די מוראדיק גרױסע געדיכטע װאָנצעס:

― אדום װעט נישט לאַנג געװעלטיקן… די ישועה איז נאָענט, נאָענט, נאָענט!… קום אַהער, מײַן קינד, זיץ אַביסל, װעלן מיר שמועסן פֿונעם קץ, פֿון משיחן ― װאָס װעט זײַן, אַז משיח װעט קומען…

און דער זײדע משה־יאָסיע האָט גענומען דערצײלן פֿאַר זײַן אײניקל, װאָס װעט זײַן, אַז משיח װעט קומען, מיט אַזאַ התלהבֿות, מיט אַזױפֿיל היץ און מיט אַזעלכע פֿלאַמענדיקע פֿאַרבן, אַז דעם אײניקל האָט זיך ניט געװאָלט אָפּטרעטן פֿונעם זײדן, און ניט װילנדיק איז אים געקומען אַפֿן זינען זײַן ערשטער און זײַן בעסטער חבֿר שמואליק. דער חילוק צװישן די צװײ איז געװען דער, װאָס שמואליק האָט גערעדט פֿון אוצרות, מכשפֿים, פּרינצן און פּרינצעסנס ― אַלץ פֿון אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו דער װעלט; און דער זײדע משה־יאָסיע האָט מבֿטל געװען ד י װעלט לגמרי און האָט זיך אַריבערגעטראָגן אינגאַנצן, אינאײנעם מיטן אײניקל, װאָס האָט אים אױסגעהערט מיט דער גרעסטער שפּאַנונג, אַהין, אַף י ע נ ע ר װעלט, דאָרטן, צװישן סאַמע צדיקים און מלאָכים און שׂרפֿים און כּרובֿים, ניט װײַט שױן פֿונעם כּסא־הכּבֿוד, גאָר־גאָר נאָענט שױן טאַקע צו אַ י ם אַלײן, צום מלך מלכי המלכים הקדוש־ברוך־הוא… דאָרטן זײַנען געװען דער שור־הבר מיטן לױתן, און דער טײַערסטער בױמל, װאָס הײסט „אַפֿרסמון“, און דער טײַערסטער װײַן, דער „ײן המשומר“, און צדיקים זיצן און לערנען און האָבן הנאה פֿון דער שכינה און פֿונעם „אור הגנוז“, פֿון יענער ליכטיקײט, װאָס בעת גאָט האָט באַשאַפֿן די װעלט, האָט ער געזען, אַז די מענטשן זײַנען ניט ראױ צו אַזאַ ליכטיקײט, האָט ער עס איבערגעלאָזט אַף לעתיד־לבֿוא… און הקדוש־ברוך־הוא אַלײן, כּבֿיכול, בכבֿודו ובֿעצמו, שטײט און באַדינט זײ, די צדיקים, װי אַ טאַטע. און פֿון אױבן, פֿונעם הימל, לאָזט זיך אַראָפּ פּונקט אַפֿן זעלבן אָרט, װוּ דאָס אַמאָליקע בית־המקדש איז געשטאַנען, אַ נײַ בית־המקדש, פֿון סאַמע גינגאָלד און פֿון די טײַערסטע שטײנער, דימענטן און בריליאַנטן, און די כּהנים דוכנען, און די לװײם זינגען, און דװיד המלך קומט־אַרױס אַקעגן מיט אַ פֿידל און זינגט: „ר נ נ ו צ ד י ק י ם ב י '! ב י'!“…

דאָ הײבט אָן דער זײדע משה־יאָסיע זינגען אַף אַ קול, צוקנאַקן מיט די פֿינגער, און די אױגן פֿאַרגלאַנצט ער אַרױף, און דאָס פּנים לױכט אים, און אַלײן איז ער נישט בהאי עלמא: ער איז דאָרטן ערגעץ, װײַט־װײַט, אַף י ע נ ע ר װעלט, אַף י ע נ ע ר װעלט!…

אַ ייִד אַ פֿױגל

אַ מעשׂה פֿון פֿאַרצײַטן. ― װי אַזױ ייִדן האָבן אַמאָל געלעבט צװישן פּריצים. ― אַ טראַגעדיע פֿון אַן אָרעמען רענדאַר

מע באַדאַרף אָבער ניט מײנען, אַז דער זײדע משה־יאָסיע איז אַלע מאָל געװען נאָר אַף י ע נ ע ר װעלט, און אַז ער האָט ניט געהאַט פֿאַר זײַנע אײניקלעך צו דערצײלן גאָרנישט פֿון ד ע ר װעלט. אָ! ער האָט געהאַט זײער אַ סך צו דערצײלן פֿון אַמאָליקע ייִדן, אַמאָליקע חסידים, אַמאָליקע בעלי־קבלה און אַמאָליקע פּריצים, להבֿדיל, װי זײ האָבן זיך באַגאַנגען מיט די ייִדן.

אײן מעשׂה אַזעלכע, װאָס ער האָט דערצײלט פֿאַר זײַנע אײניקלעך, אַ מעשׂה װי אַ ייִד איז אומגעקומען אַף קידוש־השם, געדענקט זיך גאַנץ באַזונדער, און די דאָזיקע מעשׂה װערט דאָ איבערגעגעבן בקיצור, װײַל דער זײדע משה־יאָסיע איז געװען, ער זאָל מוחל זײַן, אַ גרױסער מאריך און האָט ליב געהאַט אָפֿטמאָל איבערשפּרינגען פֿון אײן ענין אַפֿן אַנדערן און פֿאַרפֿאָרן מחילה קײן בױבעריק.

די מעשׂה האָט זיך געטראָפֿן שױן לאַנג, נאָך פֿאַר זײַן זײדן, עליו השלום, דעם אַלטן האַמאַרניק. פֿאַר װאָס האָט מען אים גערופֿן „האַ־מאַרניק“? װײַל ה אַ מ אַ ר נ י האָט געהײסן דאָס דאָרף, װוּ ער איז געזעסן, געהאַלטן אַ מיל אין דער אַרענדע. אין דעם זעלבן דאָרף איז געזעסן נאָך אַ ייִד, מיטן נאָמען נח, געהאַלטן די קרעטשמע. געװען איז דער נח אַ ייִד אַ תּם, אַן אָדם פּשוט, נאָר אַ גרױסער ירא־שמים, טאָג װי נאַכט געדאַװנט און געזאָגט תּהלים, אַפּנים, אַ בעל־תּשובֿה און אַ „נסתּר“. די גאַנצע טוערן איז געװען זי. זײַן עובֿדה איז געװען נאָר צאָלן ראַטע אין הױף און דינגען די קרעטשמע פֿון אײן יאָר אַפֿן אַנדערן. כּל ימיו האָט ער מורא געהאַט, טאָמער װעט אים עמעצער אױסדינגען די קרעטשמע, װאָרעם בעלנים זײַנען געװען אַ סך, כאָטש פּרנסה האָט ער געהאַט פֿון דער קרעטשמע בצמצום, קױם־קױם דורכקומען, געװען אַ בעל־מטופּל מיט קינדער.

ױהי היום ― קומט ער צו גײן אײנמאָל צום פּריץ דינגען די אַרענדע און טרעפֿט אַ גוזמא געסט, אַ גאַנצע סעודה. נאָך דער סעודה קלײַבט מען זיך, כּנהוג, נאַ־פּאָליװאַניע, אַף דער אַכאָטע הײסט עס. עס שטײען שױן צוגעגרײט פֿערד און קאַרעטעס און בריטשקעס און לינײקעס און הינט פֿון כּל המינים, און די יעגערס מיט די גרױסע פֿעדערן און מיט די פֿײַפֿלעך, כּיד המלך. אַלצדינג, הײסט עס, פֿאַרטיק אַרום און אַרום. „נישט געטראָפֿן די גוטע צײַט, ― טראַכט זיך נח ― דער פּריץ װעט נישט װעלן רײדן איצט פֿון דער אַרענדע“. צום סוף האָט ער אַ טעות געהאַט. אױפֿגעשטאַנען מיט די געסט פֿון טיש און געװאָלט זיך שױן אַרױפֿזעצן אַף די פֿערד, האָט דער פּריץ דערזען דעם ייִדן שטײן אײַנגעבױגן באַ אַ זײַט, אָפּגעריסן קריעה־בליאה. מאַכט ער צו אים מיט אַ פֿרײלעך פּנים: „אַ? יאַק סיע מאַש פּאַן אַרענדאַרזשי? ― װאָס מאַכט אַ ייִד אַ רענדאַר?“… זאָגט אים נח כּך וכּך: „אַדוני פּריץ, איך בין געקומען װעגן דער קרעטשמע“. צעלאַכט ער זיך, דער פּריץ, ס'איז געװען כּטובֿ לבֿ המלך בײן, שטאַרק אונטערן גלעזל, און רופֿט זיך אָן צו אים: „אױף װיפֿל יאָר װילסטו דען די קרעטשמע?“ זאָגט ער צו אים: „װעלן װאָלט איך געװאָלט אַף עטלעכע יאָר, נאָר אַזױ װי דער מנהג איז באַ דיר, יאַסנאָ װעל־מאָזשנע פּאַן כראַביע…“ לאָזט אים דער פּריץ ניט אױסרײדן און מאַכט צו אים: „דאָבזשע, איצטיקס מאָל גיב איך דיר אָפּ די קרעטשמע אַף דעם אײגענעם מקח, װאָס אַלע מאָל, אַף אַ זמן פֿון צען יאָר, נאָר מיט אײן תּנאַי: זאָלסט מיר זײַן אַ פֿױגל“. קוקט אים אָן דער ייִד: „װאָס הײסט, איך זאָל דיר זײַן אַ פֿױגל?“. ענטפֿערט אים דער פּריץ: „גאַנץ פּשוט. דו דאַרפֿסט זיך פֿאַרשטעלן, זאָגט ער, פֿאַר אַ פֿױגל, און איך, זאָגט ער, װעל זיך צילן אין דיר און פּרוּװן טרעפֿן גלײַך אין קאָפּ אַרײַן. האָסטו עס צעקײַעט?“ װערט אַ געלעכטער צװישן די פּריצים, און דער ייִד כּלומרשט לאַכט אױך. ער טראַכט זיך: „דער פּריץ טרײַבט קאַטאָװעס, גענומען אַן איבעריק ביסל װײַן“… „נו? ― פֿרעגט אים דער פּריץ, ― איז דאָס געמאַכט?“ טראַכט זיך נח: „װאָס ענטפֿערט מען אים דערױף?“ און טוט אים אַ פֿרעג אַף טשיקאַװעסט: „װיפֿל צײַט גיסטו אַף צו באַטראַכטן זיך?“ זאָגט אים דער פּריץ גאַנץ ערנסט: „יעדנאַ מינוטאַ“.― אײן מינוט הײסט עס, מער ניט. „די ברירה איז באַ דיר, זאָגט ער. אָדער דו קריכסט אַרױף אַפֿן דאַך און פֿאַרשטעלסט זיך פֿאַר אַ פֿױגל, אָדער מאָרגנדיקן טאָג, זאָגט ער, װערסטו אַרױסגעװאָרפֿן פֿון דער קרעטשמע“. איז דאָך אים פּרחה נשמתו געװאָרן. װאָס טוט מען? מיט אַ פּריץ שפּילט מען זיך ניט. ובפֿרט, אַז יענער הײסט שױן טראָגן לײטערס ― אַפּנים, ס'איז גאָרניט קײן קאַטאָװעס? רופֿט ער זיך אָן נאָך אַמאָל צום פּריץ: „און װאָס װעט זײַן, טאָמער חלילה טרעפֿסטו טאַקע?“ װערט נאָך אַ גרעסערער געלעכטער צװישן די פּריצים, און נח בלײַבט שטײן אַ צעטומלטער. ער װײס ניט, צי דער פּריץ מאַכט חוזק, צי ער מײנט דאָס מיט אַן אמת? זען זעט עס אױס װי אַן אמת, װאָרעם מע הײסט אים די רגע קריכן אַפֿן דאַך, אָדער גײן אַהײם אָפּרײניקן די קרעטשמע. װיל ער שױן גײן אַהײם, דערמאָנט ער זיך, אַז ער איז אַ בעל־מטופּל מיט קינדער, הײבט ער אָן זיך בעטן באַם פּריץ, ער זאָל אים געבן כאָטש עטלעכע מינוט אַף אָפּצוזאָגן װידױ. זאָגט אים דער פּריץ: „דאָכזשע, איך גיב דיר נאָך אײן מינוט אַף זאָגן װידױ“. אײן מינוט? װאָס קאָן אַ ייִד זאָגן אין אײן מינוט, אַחוץ „שמע ישׂראל“? ובפֿרט, אַז מע שטופּט אים שױן אַרױף אַפֿן לײטער. זאָגט ער „שמע ישׂראל“ און „ברוך שם כּבֿוד מלכותו“, און נעמט קריכן אַפֿן לײטער, און טרערן גיסן זיך אים. װאָס זאָל ער טאָן? אַ גזירה מן השמים. אַ בעל־מטופּל מיט קינדער. מסתּמא איז אים באַשערט אומצוקומען אַף קידוש־השם. און אפֿשר װעט נאָך גאָט רחמנות האָבן און טאָן אַ נס? דער אײבערשטער אַז ער װיל ― קאָן ער! געװען אַ גרױסער בעל־בטחון. אַמאָליקע ייִדן!

אַרױפֿגעקראָכן אַפֿן שפּיץ דאַך, הערט ער נישט אױף צו לײענען קריאת־שמע שטילערהײט און צו װײנען, גיסן מיט טרערן, און נאָך אַלץ ניט פֿאַרלױרן אינגאַנצן דעם בטחון אַף גאָט, טאָמער װעט דער אײבער־ שטער פֿאָרט רחמנות האָבן. אַז דער אײבערשטער װיל ― קאָן ער! דער פּריץ דערװײַל האָט קײן צײַט ניט. הײסט ער אים, ער זאָל שטײן גלײַך ― שטײט ער גלײַך. דערנאָך הײסט ער אים, ער זאָל זיך אָנבײגן ― בײגט ער זיך אָן. ער זאָל צענעמען די הענט ― צענעמט ער די הענט. ער זאָל אױסזען װי אַ פֿױגל ― זעט ער אױס װי אַ פֿױגל… און דער פּריץ ― צי ער האָט עס טאַקע געמײנט אַף אַן אמת, אָדער ער האָט נאָר געטריבן קאַטאָװעס און דער אײבערשטער האָט געמאַכט אַזױ, ס'זאָל אױסקומען אַף אַן אמת ― ער האָט אױסגעשאָסן און געטראָפֿן נחן גלײַך אין שטערן אַרײַן, און נח איז אומגעפֿאַלן, װי אַ געשאָסענער פֿױגל, און האָט זיך אַראָפּגעקײַקלט אַראָפּ פֿונעם דאַך. און נאָך באותו היום האָט מען אים געבראַכט צו קבֿר־ישׂראל. דער פּריץ האָט אָבער געהאַלטן װאָרט. צען יאָר כּסדר האָט ער נישט גערירט די אַלמנה פֿון דער קרעטשמע, װיפֿל מע זאָל אים ניט מוסיף זײַן אַף דער אַרענדע ― אַמאָליקע פּריצים!

אַזעלכע שײנע מעשׂיות פֿון „אַמאָליקע“ ייִדן און פֿון „אַמאָליקע“ פּריצים האָט דער זײדע געהאַט לרובֿ, און חבֿרה װאָלטן זיך ניט אָפּגעזאָגט זײ אױסהערן נאָך און נאָך, װען דער זײדע משה־יאָסיע זאָל ניט האָבן קײן טבֿע אַרױסציִען פֿון יעדער מעשׂה אַ מוסר־השׂכּל, אַז מע באַדאַרף זײַן אַן ערלעכער ייִד און האָבן בטחון, און פֿונעם מוסר־השׂכּל זאָל ער ניט ליב האָבן אַרײַנפֿאַלן גלאַט אין מוסר אַרײַן און נעמען שטראָפֿן די קינדער, פֿאַר װאָס זײ גיבן נאָך דעם יצר־הרע, װילן נישט דאַװנען, נישט לערנען, נישט גאָט דינען, װאָלטן װעלן טאָג װי נאַכט נאָר כאַפּן פֿישלעך, אָדער רײַסן באַרלעך, אָדער גלאַט שקאָצעװען מיט אַלע באָסלאַװער ייִנגלעך, ימח שמם וזכרם זאָלן זײ װערן!

ימים נוראָים

דער באָסלאװער טײַך „ראָס“. ― דער באָסלאװער װאַלד. ― די באָסלאװער אַלטע

קלױז. ― די באָבע גיטל שלאָגט מיט די אײניקלעך כּפּרות. ― דער זײדע בענטשט זײ ערבֿ יום־כּפּור און זײַנע אױגן זײַנען נאַס

עס איז שװער צו זאָגן, װוּ איז געװען מער לעבן, מער פּאָעזיע ― באַם טײַך „ראָס“, אָדער אין באָסלאַװער װאַלד, אָדער אין דער אַלטער קלױז? עס איז שװער צו זאָגן, װאָס פֿון די דרײַ האָט געהאַט אין זיך אַ גרעסערן יצר־הרע? באַם „ראָס“ ― דאָרט איז אַ לעבן! דאָרט איז פֿרײלעך! דאָרט טרינקען־אָן בעלי־עגלות זײערע פֿערד; דאָרט שעפּן־אָן װאַסערפֿירערס װאַסער אין זײערע פֿעסלעך; דאָרט שטײען װײַבלעך און מײדלעך באָרװעסע, מיט רױטע פּולקעס, און װאַשן גרעט, קלאַפּן און שפּריצן מיטן פּראַטש, אַזש פֿונקען פֿליִען; דאָרט באָדן זיך, פּאָליאָסקען זיך, לערנען זיך שװימען און כאַפּן פֿישלעך ייִנגלעך אָן אַ שיעור, טוען זיך אױס צװישן די שטײנער, שפּרינגען אין טײַך אַרײַן ― און אַלע שרײַען, אַלע פּילדערן: „זע, װי איך שװים! זע, װי איך ליג אַפֿן רוקן! זע בעסער, װי איך גײ טריט־װאַסער! זע, װי איך טוק זיך! זע, װי איך מאַך בולבעס!“… אַלע רײדן, אַלע באַװײַזן קונצן, אַלע קאָנען. די פּערעיאסלאַװער יתומים זײַנען זײ שרעקלעך מקנא. אײנער פֿון דער חבֿרה גײט־צו אַ נאַקעטער, װי די מאַמע האָט אים געהאַט. אַבֿרהמל רופֿט מען אים. אַ בחורל שװאַרץ װי אַ טאָטער, אױגן בײנקאָװאַטע, אַ פּנים װי אַ לאָקשן־ברעט, אַ נעזל װי אַ פֿאַסאָליע. „װי אַזױ רופֿט מען דיך?“ „שלום“. „שװימען קאָנסטו?“ „נײן“. „װאָס־זשע שטײסטו? קום אַהער, װעל איך דיך אױסלערנען“… איר פֿאַרשטײט? ניט לערנען, נאָר א ו י ס ל ע ר נ ע ן! ― דאָס איז גאָר אַנדערע װערטער.

נישט װינציקער פּאָעזיע איז אין װאַלד. דער באָסלאַװער װאַלד איז רײַך אין באַרלעך. די באַרלעך זײַנען אַפֿילו האַרט װי שטײנדלעך און זױער ― עסיק! נאָר פֿאָרט באַרלעך. און קאָסטן גאָרנישט. איר קאָנט אײַך רײַסן װיפֿל איר װילט ― הפֿקר! מע באַדאַרף נאָר קאָנען דערלאַנגען. װאַלד־באַרלעך װאַקסן הױך. מוז מען אַרױפֿקלעטערן אַרױף אַפֿן בױם און טרײסלען דעם בױם מיט אַלע כּוחות, אַניט װעלן די באַרלעך ניט פֿאַלן. אױסער באַרלעך זײַנען אין באָסלאַװער װאַלד פֿאַראַן ניסלעך אױך. האָ־זענע ניסלעך. זײ װערן שפּעט פֿאַרטיק און זײַנען באַװאַקסן מיט אַ מין שאָלעכץ ― ביטער־גאַל. און קײן יאָדערן זײַנען אין די ניסלעך נישטאָ. זײ װעלן ערשט אַמאָל זײַן. נאָר עס מאַכט ניט אױס. פֿאָרט ניס. מע קאָן אָנלײגן פֿולע קעשענעס. דאָס װאָס מע רײַסט אַלײן ― איז אָנגעלײגט. און רײַסן באַרלעך און טרײסלען ניס באַדאַרף מען קאָנען. אַבֿרהמל קאָן. אַבֿרהמל איז אַף אַלצדינג אַ כװאַט. איז אַ גוטער בטבֿע, אַ מזג טובֿ, אַ מענטש אָן אַ גאַל. אײן חסרון נאָר, װאָס ער איז אַ קבצנס אַ ייִנגל. זײַן מאַמע איז אַן אָרעמע אַלמנה און אַ קעכן באַ די יאַמפּאָלסקיס. געװױרע געװאָרן דערפֿון איז דער פֿעטער איציע און האָט עס באַלד אָפּגעטראָגן דער באָבע גיטל אין אױער אַרײַן. האָט די באָבע גיטל צוגערופֿן דאָס אײניקל שלום צו איר בעט, אים געשענקט אַ באַר פֿון אונטער דעם קישן און אָנגעזאָגט עטלעכע מאָל, ער זאָל זיך ניט דערװעגן מער באַגעגענען זיך און זײַן באַקאַנט מיט אַ ז ע ל כ ע ייִנגלעך, װי אַברהמל, װאָרעם טאָמער דערװיסט זיך דער זײדע משה־יאָסיע, אַז זײַנע אײניקלעך באַגעגענען זיך מיט אַ ז ע ל כ ע ייִנגלעך, װעט זיך טאָן חושך!…

זײ איז גרינג צו זאָגן „ניט באַגעגענען זיך“ ― אַז מיט דעם אַבֿרהמלען מוז מען זיך באַגעגענען כאָטש צװײ מאָל אַ טאָג, אינדערפֿרי און אַפֿדערנאַכט ― באַם קדיש זאָגן. אַבֿרהמל איז אױך אַ יתום. ער זאָגט קדיש נאָך זײַן טאַטן אין דער אַלטער קלױז. אַך, װיפֿל קדישים דאָרטן איז! און אַלע זאָגן קדיש אין מזרח!… משה־יאָסיע דעם חאַמאַר־ניקס אײניקלעך, אַז זײ זײַנען געקומען מיטן זײדן דאָס ערשטע מאָל אין דער אַלטער קלױז, האָט זײ דער זײדע צוגעפֿירט גלײַך צום שמשׂ און האָט אים אָנגעזאָגט מיטן האַרבן װאָרט, אַז ער װיל, אַז זײער אָרט אַף זאָגן קדיש זאָל זײַן נעבן עמוד, װאָרעם דאָס זײַנען „טאַטנס קינדער“… דער שמשׂ, אַ זקן מיט אַן אױסגעבױגענעם רוקן און מיט אַלטע טראַכאָמעדיקע אױגן, װאָס זעען־אױס װי אַרומגעליאַמעװעט מיט רױטן, האָט אױסגעהערט דעם זײדן מיט דרך־ארץ, נישט געענטפֿערט קײן װאָרט, אַרײַנגעכאַפּט אין נאָז אַ רעכטן שמעק טאַבעקע, גיך אָפּגעטרײסלט די פֿינגער און אונטערגעטראָגן אױך דעם זײדן דאָס פּושקעלע, אַ קלאַפּ געגעבן מיטן נאָגל איבערן דעקל מכבד געװען אים מיט אַ שמעק טאַבעקע אָן װערטער. דאָס האָט באַדאַרפֿט הײסן: ,,גוט, װאָס איר האָט מיר געזאָגט, אַז דאָס זײַנען טאַטנס קינדער, זײַנען זײ שױן, זײַט זיכער, באַ מיר דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג, װאָס איז שײך!“…

די באָסלאַװער אַלטע קלױז האָט געהאַט אין זיך אַזאַ כּוח, אַז די פּערעיאַסלאַװער יתומים, װי מע האָט זײ דאָרט גערופֿן, האָבן זיך צוגעבונדן צו איר, גלײַך װי זײ װאָלטן דאָרט געבױרן און אױפֿגעצױגן געװאָרן. אַלצדינג האָט באַ זײ אױסגעזען מוראדיק גרױס און שײן און הײליק. אַף אַלצדינג איז געלעגן אַ באַזונדער חתימה פֿון אַלטער שײנקײט, פֿון פֿאַרגאַנגענער גרױסקײט, פֿון פֿאַרצײַטיקע הײליקײט ― אַ שטיק בית־המקדש.

נאָר אױב די באָסלאַװער אַלטע קלױז האָט אױסגעזען באַ די פּערע־יאַסלאַװער יתומים אין אַלע טעג פֿון אַ גאַנץ יאָר װי אַ שטיק בית־המקדש, איז זי צו ימים נוראָים, צו ראָש־השנה און יום־כּיפּור, געװאָרן פֿאַר זײ טאַקע אַ גאַנצער בית־המקדש. זײ האָבן נאָך קײנמאָל אַזױ פֿיל ייִדן ניט געזען און האָבן נאָך קײנמאָל אַזאַ דאַװנען ניט געהערט. דאָס איז געװען אַ מישמאַש פֿון אַלערלײ מינים חסידים און חב″דניקעס, װאָס האָבן באַם דאַװנען אײַנגעלײגט די װעלט, געפּאַטשט מיט די הענט, געקנאַקט מיט די פֿינגער און געזונגען מאָדנע ניגונים, געברומט און געבאָמקעט און מיט אַמאָל פֿאַרגאַנגען זיך און פֿאַרדבֿקהט זיך אַף עטלעכע מינוט, און װידער גענומען זינגען און ברומען און באָמקען און קנאַקן מיט די פֿינגער. פֿאַר די פּערעיאַסלאַװער יתומים איז אַזאַ מין דאַװנען געװען אַ נײַס, אַ גאַנצער ספּעקטאַקל. נאָר שענער פֿון אַלץ איז געװען דאָס, װאָס דער זײדע משה־יאָסיע האָט מיט זײַן דאַװנען איבערגעשטיגן אַלע דאַװנער פֿון דער אַלטער קלױז. ער איז געװען ניט קײן חב″דניק, נאָר גלאַט אַ מאָדנער חסיד מיט אײגענע גענג, אײגענע מנהגים און אײגענע משוגעתן. ער האָט זיך פֿאַרגונען בלײַבן אין קלױז שבת און יום־טובֿ לאַנג־לאַנג נאָך אַלעמען. דער פֿעטער איציע, װאָס האָט געװױנט אין דער אַנדערער האַלבער שטוב, האָט שױן געהאַלטן אין עסן, פֿון אױװן האָט זיך געלאָזט הערן אַ ריח פֿון געפֿילטע פֿיש און יום־טובֿדיקע מאכלים, עס האָט געקלעמט דאָס האַרץ און אַזש דערלאַנגט ביזן לעפֿעלע ― און דער זײדע האָט נאָך אַלץ געדאַװנט, געזונגען און געבאָמקעט. די באָבע גיטל האָט עטלעכע מאָל בשתּיקה אונטערגערוקט די אײניקלעך, חיה־אסתּרס קינדער, צו שטיקלעך לעקעך ― ס'זאָל זײ נישט איבערחלשן דאָס האַרץ, און אַ זאָג געגעבן צו זײ מיט אַ געלעכטער: „איר װעט שױן געדענקען, װען איר האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט צװישן משוגעים“…

דער פֿעטער איציע דערװײַל האָט שױן אָפּגעגעסן און אָפּגעבענטשט, אַרײַנגעשטעקט דעם קאָפּ פֿון דער אַנדערער האַלבער שטוב: „נישטאָ דער טאַטע? כאַ־כאַ!“ לא־די ער האָט אָפּגעגעסן, לאַכט ער נאָך!… קױם מיט צרות, גאָט האָט רחמנות געהאַט ― דער זײדע איז שױן דאָ! אַרײַנגעפֿלױגן, שלעפּנדיק די רעזעװוּלקע מיט די אַרבל אַף דער ערד, איז ער מיט אַ ברײטן גוט יום־טובֿ, און גלײַך צום קידוש מאַכן, אָבער מיט אַזעלכע קולות, אַז די גאַנצע גאַס האָט געמוזט הערן.

― צוליב די קינדער, צוליב די יתומים נעבעך, װאָלטסטו, דאַכט זיך, געמעגט אַמאָל פֿאַרבײגן דײַנע משוגענע שטיק און מאַכן עס בקיצור? ― האָט אים די באָבע פֿאָרגעהאַלטן. נאָר ס'איז געװען אַרױסגעװאָרפֿן. ער האָט נישט געהערט. ער איז נאָך אַלץ געװען פֿאַרדבֿקהט און אַרײַנגעטאָן אין די עולמות העליונים, מיט אײן האַנט געגעסן, מיט דער אַנדערער געמישט עפּעס אַן אַלטן ספֿר, און, שאָקלענדיק זיך פֿון דער גרינג, אַרײַנגעקוקט אַהין מיט אײן אױג, מיטן אַנדערן אױג געכאַפּט אַ קוק אַף די אײניקלעך און געזיפֿצט, שטאַרק געזיפֿצט. דאָס זיפֿצן איז געװען טאַקע אַף די אײניקלעך די יתומים, װאָס זײערע נשמות ליגן אין גשמיות, האָבן אין זינען די אַכילה, גיבן־נאָך דעם יצר־הרע מיט אַלע זײַנע תּאװת.. נאָכן עסן האָט ער זײ דאָס פֿאָרגעהאַלטן, געזאָגט אַ היפּשע ביסל מוסר, געזען, ס'זאָל זײ אױספֿאַלן באָקעם דער פֿרישער קױלעטש מיט די געפֿילטע פֿיש מיטן זיסן פּאָסטערנאַק־צימעס מיט די אַלע איבעריקע יום־טובֿדיקע מאכלים, װאָס די באָבע גיטל האָט, ליגנדיק אין בעט אַ געלײמטע נאָר מיט איר שׂכל געקאָנט צוגרײטן על צד היותּר טובֿ.

דאָס איז געװען ראָש־השנה. ערבֿ יום כּיפּור איז געװען נאָך שענער. דער ערבֿ יום־כּיפּור האָט זיך אױסגעפֿײַנט אין באָסלאַװ באַם זײדן משה־יאָסיע מיט צװײ זעלטענע צערעמאָניעס, װאָס האָבן געמאַכט אַף די יתומים אַ באַזונדערן אײַנדרוק. די ערשטע צערעמאָניע איז געװען דאָס שלאָגן כּפּרות מיט אַ נאַכט פֿריִער פֿאַר ערבֿ יום־כּיפּור. שלאָגן כּפּרות האָבן זײ געשלאָגן אין דער הײם אױך, נאָר דאָ, אין באָסלאַװ, איז געװען אַן אַנדער מין כּפּרות שלאָגן. די באָבע גיטל האָט גענומען די דאָזיקע מצװה אַף זיך. זי, הײסט עס, האָט געשלאָגן מיט איר חיה־אסתּרס יתומים כּפּרות. זיצנדיק אַ געלײמטע אין בעט, האָט זי צוגערופֿן די גאַנצע כאַליאַסטרע צו זיך, געגעבן יעדן זײַן כּפּרה, די ייִנגלעך צו הענער און די מײדלעך צו הינער, געעפֿנט איר גרױסן סידור און אָנגעװיזן מיט אירע אױסגעדרײטע פֿינגער אַפֿן „בני־אָדם“ װאָרט באַ װאָרט און הױך אַף אַ קול און מיט אַ ניגון: „בני־אָדם יושבֿי חושך וצלמות! אסירי עני ובֿרזל!“… און געװײנט בעת מעשׂה אַזױ, װי מע קאָן װײנען נאָר סײַדן אַף אַ טױטן. און װער שמועסט, אַז ס'איז געקומען צו דער ייִנגסטער פֿון די יתומהלעך, צום מײדעלע, װאָס איז אַלט קױם אַ יאָר, האָט די באָבע שיִער געחלשט פֿאַר געװײן! אַף איר קוקנדיק האָבן זיך די קינדער אױך צעװײנט, און אַף זײ קוקנדיק ― אױך די עלטערע, און ס'איז געװאָרן אַ יללה מיט סכּנת־נפֿשות. אין יענעם ביטערן שבת, בעת די מאַמע זײערע איז געלעגן מיט שװאַרצן איבערגעדעקט אַף דער ערד, האָבן די יתומים קײן צענט־חלק אַפֿילו ניט געװײנט, װי אַצינד, באַ דער באָבעס „בני־אָדם“.

די צװײטע צערעמאָניע איז געװען אַף מאָרגן, ערבֿ יום־כּיפּור, נאָכן קומען פֿון דער אַלטער קלױז, װוּ חבֿרה האָבן באַקומען לעקעך פֿונעם גבאי ראשון פֿולע קעשענעס. דער זײדע משה־יאָסיע האָט נאָך נעכטן אָנגעזאָגט, באַלד נאָך כּפּרות שלאָגן, אַז די קינדער זאָלן נאָכן דאַװנען אינדערפֿרי, למען השם, קומען צו אים זיך בענטשן.

מאָדנע יום־טובֿדיק אָנגעטאָן און יום־טובֿדיק געשטימט איז געװען דער זײדע משה־יאָסיע. אַף דער אַלטער צעהאַקטער אַטלעסענער קאַפּאָטע האָט ער געטראָגן אַ מאָדנע מין טיזליק פֿון אַ מאָדנע מין האַרטן שרײַענדיקן שטאָף, װאָס מע קריגט שױן ניט הײַנטיקע צײַטן אין ערגעץ, מע זאָל װעלן באַצאָלן דערפֿאַר מי יודע װיפֿל. אַפֿן קאָפּ האָט ער געטראָגן אַ שטרײַמל מיט אַ סך עקן, און אַפֿן אָפֿענעם האַלדז ― אַ ברײטן קלאָר־װײַסן קאָלנער מיט צװײ שפּיצן. אַף דער קאַפּאָטע ― אַ בײַגאַרטל אַ ברײטן מיט לאַנגע קאָטעסן מיט באָמבעלעך. די מוראדיק ברײטע װאָנצעס מיט די מוראדיק געדיכטע גרױסע ברעמען האָבן איצטיקס מאָל אױסגעזען ניט אַזױ בײז, װי אַלע מאָל, און דאָס גאַנצע פּנים האָט אױסגעזען באַ אים איצטיקס מאָל װײך, מוחלדיק־װײך, און גאָר פֿרײַנטלעך.

― קומט אַהער, קינדער, װעל איך אײַך בענטשן! ― האָט ער יום־טובֿדיק־ברײט אַרײַנגערופֿן די יתומים צו זיך אין זײַן ענגן פֿינצטערן חדרל מיט די פּעלצן, אַרױפֿגעלײגט אַף יעדן פֿון זײ בײדע הענט מיט די ברײטע אַרבל פֿון זײַן אַטלעסענער קאַפּאָטע, צוגעמאַכט די אױגן, פֿאַרריסן דעם קאָפּ אַרױף און געזאָגט, און געזאָגט, און געזאָגט עפּעס שטילערהײט, און שטאַרק געזיפֿצט און געקרעכצט. און אַז ער האָט אָפּגעזאָגט, האָבן די יתומים אים אַ קוק געגעבן אין פּנים, האָבן זײ דערזען זײַנע אױגן לױכטן, נאָר זײ זײַנען רױט, די ברעמען נאַס, און די װאָנצעס נאַס, און די באָרד נאַס ― נאַס פֿון טרערן.

סוכּות

אַ בשותּפֿותדיקע סוכּה. ― דער זײדע דאַװנט, און די קינדער װילן עסן. ― שׂמחת־תּורה איז דער זײדע זיך משׂמח מיט דער שכינה.

דאָס ערשטע פֿלעקל פֿון דעם זײדן משה־יאָסיעס סוכּה איז אַרײַנגעשלאָגן געװאָרן, פֿאַרשטײט זיך, מוצאי יום־כּפּור, תּיכּף נאָכן אָפּפֿאַסטן זיך. געבױט האָט די סוכּה דער פֿעטער איציע, און די יתומים האָבן אים אונטערגעהאָלפֿן. נאָר געקאָמאַנדעװעט האָט דער זײדע, געגעבן עצות, װי אַן אױבעראַרכיטעקטאָר: „דאָס אַהער!“ „דאָס אַהין!“ „דאָס װעט אַרײַן!“ „דאָס װעט ניט גײן!“ נאָך מער קונץ ― װאָס דער זײדע מיטן פֿעטער רײדן נישט צװישן זיך קײן װאָרט. ברוגז. די באָבע האָט דערפֿון יסורים: אַ בן־יחיד, דער אײנציקער קדיש איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר, און רעדט נישט מיטן טאַטן ― װוּ האָט מען געהערט אַזאַ רציחה?…

אין דער בשותּפֿותדיקער סוכּה זײַנען געשטאַנען גרײט צװײ טישן, פֿאַרן זײדן באַזונדער און פֿאַרן פֿעטער באַזונדער. אַף יעדן טיש איז געװען צוגעגרײט באַזונדער װײַן אַף קידוש, באַזונדערע חלה, באַזונדערע לײַכטער מיט ליכט. די מומע סאָסיע האָט זיך געבענטשט ליכט באַ איר טיש, און די באָבע גיטל האָט מען אַרױסגעטראָגן מיטן בעטל, זי זאָל בענטשן ליכט באַ איר טיש. דערנאָך איז געקומען צו גײן דער פֿעטער איציע פֿון קלױז און געמוזט װאַרטן ביז דער זײדע װעט אַמאָל דערמאָנען זיך קומען און מאַכן דעם ערשטן קידוש. מע קאָן דאָך ניט זײַן אַזױ גראָב קעגן אַ טאַטן ― כּבֿוד־אָבֿ! אַלע װײַלע איז דער פֿעטער איציע אַרױסגעגאַנגען פֿון שטוב און אַרײַנגעקוקט אין סוכּה אַרײַן, און אַלע מאָל מיט אַן אַנדער אױסרײד: „ניטאָ נאָך?“… „הײַנטיקס יאָר שפּעטער װי אַלע יאָר באַ די חסידים!“… „המ… אָט באַלד גײען־אױס די ליכט און מע װעט דאַרפֿן עסן אין דער פֿינצטער“…אַפֿן פֿעטער איציע האָבן די קינדער דערלעבט אַ נקמה: אַ האַרטער ייִד, אָן אַ נשמה ― לאָז ער אױך װיסן, װאָס הײסט זײַן הונגעריק!…

נאָר אָט איז געקומען דער זײדע מיטן טיזליק, אָפּגעגעבן דעם ברײטן גוט יום־טובֿ, אַרױסגעקריגן רב יעקבֿ עמדינס סידור, אַ קורצער סידור, נאָר אַ גראָבער, אַ געפּאַקטער, און אַװעקגעזעצט זיך זאָגן די אושפּיזין, און האָט געזאָגט און געזאָגט, און געזאָגט און געזאָגט… און פֿון קיך האָבן, װי אַף צו־להכעיס, זיך געלאָזט הערן די פֿיש מיט זײער געפֿעפֿערטן געפֿילעכץ, און די פֿרישע צוגעברױנטע חלות האָבן זיך גערײצט: „אונדז, אַז איר'ט אײַנטונקען אין דער הײסער פֿיש־יױך, װעט איר פֿילן דעם אמתן טעם גן־עדן“… און דער זײדע, משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס, טוט זיך זײַנס: ער זאָגט! די ליכט אין סוכּה לעשן זיך ― און ער זאָגט; די קינדער חלשן עסן, גײען־אױס שלאָפֿן ― און ער זאָגט! מיטאַמאָל האָט דער זײדע זיך געגעבן אַ כאַפּ־אױף, צוגעלאָפֿן צום טיש און געגעבן אַ לײג־אַװעק דעם יום־טובֿדיקן קידוש, איז געװאָרן אַ ליכט אין די אױגן. נאָך אים ― דער פֿעטער איציע באַ זײַן טיש. נאָכן פֿעטער איציע ― חיה־אסתּרס יתומים, אײנציקװײַז, און די באָבע גיטל בעת מעשׂה האָט געלאָזט אַ טרער ― הקיצור, עס האָט נאָך לאַנג גענומען, ביז מע האָט דערלעבט אײַנטונקען די המוציא אין האָניק און דערזען זיך מיטן שטיקל פֿיש און דערפֿילן דעם פֿעפֿער אַפֿן שפּיץ צונג…

דאָס איז געװען די ערשטע טעג סוכּות. די אַנדערע טעג סוכּות איז געװען נאָך ערגער. אַזױ אַז שׂמחת־תּורה אַף דער נאַכט האָט שױן דער פֿעטער איציע נישט געקאָנט אױסהאַלטן. ער האָט אַרײַנגערופֿן די פּערע־יאַסלאַװער יתומים צו זיך און האָט זײ געזאָגט:

― קינדער, איר װילט זען אַ שײנע זאַך? טאָ גײט זיך דורך אין קלױז אַרײַן, װעט איר עפּעס אָנקוקן…

לאַנג בעטן האָט מען זײ ניט באַדאַרפֿט. מע האָט זיך גענומען פֿאַר די הענט און מע איז אַװעק. אין גאַס איז געװען חושך־פֿינצטער. אַלע ייִדן זײַנען געזעסן אין די הײַזער און געגעסן. אַלע שולן זײַנען שױן געװען געשלאָסן און שטאָק־פֿינצטער. נאָר אין דער אַלטער קלױז האָט זיך נאָך געלײַכט. שטיל האָבן חבֿרה אױפֿגעעפֿנט אַ שטיקל טיר, אַרײַנגעקוקט און דערזען אַזעלכעס, װאָס זײ האָבן נישט געגלױבט זײערע אױגן. אין דער גאַנצער קלױז איז געװען מער ניט װי אײן מענטש ― דער זײדע משה־יאָסיע אין אַ טלית, מיט רב יעקבֿ עמדינס סידור אין אײן האַנט און מיט אַ ספֿר־תּורה אין דער אַנדערער האַנט. צוגעטוליעט די ספֿר־תּורה צום האַרצן, איז ער אַרומגעגאַנגען אַרום באַלעמער מיט פּאַװאָליעדיקע טריט, געזאָגט אַף אַ קול, װי אַ חזן, די הקפֿות: „עוזר דלים, הושיעה־נאָ!“…

אַף די קינדער איז אָנגעפֿאַלן אַ פּחד מיט אַ געלעבטער אינאײנעם, און זײ האָבן זיך גענומען באַ די הענט און זיך געלאָזט לױפֿן אין אײן אָטעם צוריק אַהײם.

― נו? װאָס'ט איר געזען? אַיאָ, אַ שײנס?…

מיט די װערטער האָט זײ באַגעגנט דער פֿעטער איציע, און בעת מעשׂה האָט ער געלאַכט, נאָר די אױגן האָבן געטרערט. און די קינדער האָבן געװאָרפֿן אַן אומחן. ניט אַפֿן זײדן ― נײן, נאָר אַפֿן פֿעטער איציע.

דערפֿאַר אָבער האָט זיך אַף מאָרגן, שׂמחת־תּורה, די דעקאָראַציע אינגאַנצן איבערגעביטן. דעם זײדן משה־יאָסיע איז געװען נישט צו דערקענען. די קינדער געדענקען נאָך פֿון דער אַלטער הײם, פֿון װאָראָנקאָ, װאָס פֿאַר אַ שׂמחה ס'איז געװען, אַז ס'איז געקומען שׂמחת־תּורה. דאָס גאַנצע שטעטל איז געװען שכּור־לוט. פֿונעם רבֿ ביזן פּריסטאַװ, להבֿדיל, האָבן אַלע געטרונקען בראָנפֿן, געהוליעט, געטאַנצט און געמאַכט אַזעלכע אָנשטעלן, װאָס מע האָט באַדאַרפֿט שטאַרבן פֿאַר געלעכטער.

אױך אינעם האַלב־גױיִשן פּערעיאַסלאװ איז שׂמחת־תּורה געװען שׂמחת־תּורהדיק. אַפֿילו אַזאַ ייִד, װי דער פֿעטער פּיניע, איז געװען שכּור־לוט און געטאַנצט אַ קאָזאַק. מע האָט באַדאַרפֿט גײן אַף חידושים קוקן, װי אַ ייִד אַ חסיד מיט אַ לאַנגן טלית־קטן טאַנצט אַ קאָזאַק! פֿון דאָדיע כּהנאָװן שמועסט מען ניט. דאָדיע, אַז ער האָט זיך אָנגעשכּורט, האָט ער געזידלט די גוטע פֿרײַנט, אױסגעװאָרפֿן זײ װאָס אין דער קאָרט, כּלומרשט אין גוטן מוט, קושנדיק. מע האָט זיך אַרײַנגעריסן צו יענעם אין שטוב מיט אַ גוט יום־טובֿ, אַרױסגעשלעפּט פֿון אױװן װאָס ס'איז געװען, פֿון קעלער אַרױסגעטראָגן די זױערע אוגערקעס, און בראָנפֿן האָט זיך גע־ גאָסן אַזױ װי װאַסער. נאָר װאָס פֿאַר אַ װערט האָבן יענע אַלע שׂמחת־תּורהס געהאַט אַקעגן דעם שׂמחת־תּורה, װאָס די פּערעיאַסלאַװער יתומים האָבן בײַגעװױנט דאָ, אין דער ייִדישער שטאָט באָסלאַװ? די הײַזער, די גאַסן, די שטײנער פֿון די גאַסן ― אַלץ, אַלץ האָט געזונגען, געפּליעסקעט, געטאַנצט און געפֿרײט זיך. נישט נאָר עלטערע ייִדן ― ייִנגלעך זײַנען גע־ װען שכּור, געװאַלגערט זיך פֿון די פֿיס. מע דאַרף נישט מער װי דער פֿעטער איציע, אַ ייִד אַ שטילער, אַ װילדער בעל־מרה־שחורה, ― איז ער אױך געװען בגילופֿין, פֿאַרלײגט די פּאות אַף יענער זײַט אױערן, פֿאַר־ קאַטשעט די פּאָלעס און געגאַנגען אַ דײַטש! נאָר דאָס אַלץ איז געװען אַ גאָרנישט אַקעגן דעם, װאָס עס האָט אַרױסגעװיזן אין יענעם טאָג דער זײדע משה־יאָסיע. אױסגעטרונקען האָט ער בסך־הכּל אײן גלעזל בראָנפֿן מיט אַ האַלב גלעזל װײַן. נאָר שכּור איז ער געװען, װי אַכציק שכּורים מיטאַמאָל קאָנען אַזױ ניט זײַן שכּור, און אַרױסבאַװײַזן אַזעלכע גבֿורות, אַז די גאַנצע שטאָט האָט מיט אים געקלונגען:

― װאָס זאָגט איר צו משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס!

― גײט, װעט איר זען, װאָס משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס טוט!

און משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס האָט נישט געטאָן גאָרנישט. ער איז נאָר אַרומגעגאַנגען אין די גאַסן און געטאַנצט. און נאָך װי אַזױ געטאַנצט! געטאַנצט און געשפּרונגען, געפּליעסקעט און געזונגען. און נישט אַלײן האָט ער געטאַנצט, נאָר אינצװײען ― מיט דער „שכינה“, מיט הקדוש־ברוך־הוא… צענומען אַ פֿעטשײלע און געהאַלטן באַ אײן עק ― באַם אַנדערן עק האָט באַדאַרפֿט האַלטן די „שכינה“ ― און געדרײט זיך, װי מע דרײט זיך מיט אַ כּלה, געמאַכט פֿאַרשײדענע טריט: אַהין און צוריק, רעכטס און לינקס, און װידער אַהין און צוריק, און װידער רעכטס און לינקס, און אַזױ כּסדר, דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף, די אױגן געהאַלטן צו, אַפֿן פּנים אױסגעגאָסן אַ גליקלעך שמײכל, צוגעקנאַקט זיך מיט די פֿינגער, געהעפּעט און געזונגען אַלע מאָל שטאַרקער און שטאַרקער: משה שׂמח בשׂמחת־תּורה ― לאַמטעדרידאָם, הײ ־ דאַ ! שׂישׂו ושׂמחו בשׂמחת־תּורה ― לאַמטעדרידאָם, דאָם ־ דאָם ־ דאָם! הײ ־ דאַ, דרי ־ דאַ ־ דאַ! תּורת משה, האַ !…

װאָס װײַטער איז דער עולם געװאָרן אַלץ גרעסער און ענגער. װיפֿל ייִנגלעך ס'איז געװען אין שטאָט זײַנען זײ אַרױס אַף דער גאַס מקבל־פּנים זײַן משה־יאָסיע דעם האַמאַרניקס, זען, װי ער טאַנצט און דרײט זיך, זינגט און פּליעסקעט. ייִנגלעך שקצים האָבן אים געמאַכט אַ הורראַ, געהאָלפֿן אים זינגען זײַן שׂמחת־תּורהדיקן ניגון, און די פּנימער פֿון זײַנע פּערעיאַסלאַװער אײניקלעך האָבן געפֿלאַמט פֿאַר בושה. און ער, דער זײדע משה־יאָסיע, זאָל דאָס אַף עמעצן אַפֿילו אַ קוק טאָן! ער טוט זיך זײַנס: ער גײט מיט זײַן געליבטער שכינה אַ פֿרײלעכס. אײן עק פֿעטשײלע האַלט ע ר , דעם אַנדערן האַלט הקדוש־ברוך־הוא, און ער שמײכלט און קנאַקט מיט די פֿינגער, טאַנצט און העפּעט און זינגט שטאַרקער און שטאַרקער: משה שׂמח בשׂמחת־תּורה ― לאַמטעדרידאָם, הײ ־ דאַ ! שׂישׂו ושׂמחו בשׂמחת־תּורה ― לאַמטעדרידאָם, דאָם ־ דאָם ־ דאָם! הײ ־ דאַ, דרי ־ דאַ ־ דאַ! תּורת משה, האַ !… אױס יום־טובֿ ― צוריק אַהײם

אינטריגעס און פּליאָטקעס צװישן דער משפּחה. ― די קינדער װערן אױס מיוחסים אין באָסלאַװ ― עס ציט זײ צוריק אַהײם

שװער אַפֿן האַרצן, אומעטיק אַף דער נשמה און שטאַרק־שטאַרק װאָכעדיק איז געװאָרן די קינדער אַף מאָרגן נאָך יום־טובֿ, אַז מע האָט גענומען צעװאַלגערן די סוכּה. אָן אַ טראָפּן רחמנות האָט דער פֿעטער איציע (אַ מענטש אָן אַ האַרץ!) קודם־כּל אַרומגעריסן די װענט, אַראָפּגעריסן דעם סכך, צענומען די ברעטער, מיט אַן אומגעהײַערער רציחה אַרױסגעשלעפּט די צװיעקעס (װאָס האָט ער געהאַט צו די צװיעקעס?). נאָר די פֿיר סטױפּעס האָט ער געלאָזט שטײן ― און דאָס איז געװען אַ סך ערגער, װאָרעם די פֿיר הױלע סטױפּעס האָבן געזאָגט עדות אַפֿן חורבן, געקלאָגט און באַקלאָגט זיך: „זעט, ייִדישע קינדער, װאָס פֿון אַ ייִדישער סוכּה קאָן װערן!“… די ייִדן, װאָס ערשט נעכטן זײַנען זײ געװען שכּור־לוט, געטאַנצט און געפּליעסקעט און געמאַכט זיך נאַריש װי קינדער, זײַנען מיטאַמאָל געװאָרן אַלע ניכטער, סטאַטעטשנע און כּמעט זיך געשעמט קוקן אײנס דאָס אַנדערע אין די אױגן אַרײַן. אַ מאָדנער אומעט האָט אַרומגענומען די שטאָט, אַ זעלטענע מרה־שחורה האָט זיך אָנגערוקט אַף באָסלאַװ. און אומעטיקער און טרױעריקער פֿון אַלע זײַנען געװאָרן די קינדער, די פּערעיאַסלאַװער יתומים. װאָרעם כּל־זמן די קינדער זײַנען נאָך געװען געסט, האָבן זײ זיך געפֿילט ניט שלעכט אין דעם באָסלאַװ, נאָר װאָס װײַטער האָבן זײ אָנגעהױבן אַלץ מער געװױרע װערן, אַז זײ זײַנען דאָ איבעריק. דער זײדע משה־יאָסיע איז זיך געזעסן ביחי־דות אין טלית און תּפֿילין אַף די פּעלצן, אָדער געדאַװנט, אָדער געלערנט, אָדער געבאָמקעט, צוגעקנאַקט מיטן פֿינגער, אָדער געזיפֿצט און שטילערהײט גערעדט מיט גאָט, אָדער דערצײלט פֿאַר די קינדער זײַנע שײנע מעשׂיות פֿון אַמאָל, אָדער געזאָגט מוסר, פֿאַר װאָס זײ זײַנען ניט פֿרום, װילן נישט גאָט דינען, פֿאַרלענגערן דערמיט דעם קץ, דורך זײ קומט ניט משיח און דורך זײ לײַדן נעבעך ייִדן אין גיהנם און טױזנטער־טױזנטער נשמות קאָנען ניט געלײַטערט װערן… דאָס אַלצדינג האָבן די קינדער שױן געהערט װיפֿל מאָל אין חדר פֿון זײער רבין, אין דער הײם פֿון דער באָבע מינדע און פֿון גלאַט ייִדן, װאָס האָבן ליב זאָגן מוסר און סטראַשען מיטן גיהנם, און דאָס אַלצדינג האָט זיך זײ שױן לאַנג צוגעגעסן. זײ איז געװען אַ סך מער אינטערעסאַנט צו זען די פּאָליטיקע, װאָס האָט זיך אָפּגעשפּילט דאָ באַ זײער זײדן משה־יאָסיע מיט דער באָבע גיטל אין שטוב.

טאָג װי נאַכט זײַנען דאָרטן געװען אינטריגעס מיט סודות, מיט שושקערײַען מיט רכילותן. דער פֿעטער איציע מיט דער מומע סאָסיע האָבן געהאַלטן אין אײן קלאָגן זיך אַף דער באָבע גיטל, אַז ס'איז שװער באַ איר אַ גראָשן אַרױסצובאַקומען פֿון אונטער די קישנס, און אַפֿן זײדן, אַז ער איז שױן צו פֿרום, אַזױ פֿרום, אַז ער איז שױן עובֿר־בטל… „שױן צו אַלט“ ― האָבן זײ געטענהט שטילערהײט, מאָדנע דערבײַ געשמײכלט און צונױפֿגענומען די ליפּן… און די באָבע גיטל האָט זיך באַקלאָגט אַף איר שנור און אַף איר בן־יחיד, אַז זײ גיבן איר ניט אָפּ קײן כּבֿוד, װי אַ מאַמען, און אַז זײ קוקן שױן אַרױס ― זי װײס עס גאַנץ גוט, ― זי זאָל צומאַכן מיט אַן אױג; אַף דער ירושה, אַף דער ירושה קוקן זײ אַרױס!… זײ אַף צו־להכעיס, װעט זי אָבער נאָך לעבן און לעבן, כאָטש דער טױט איז איר טױזנט מאָל מער ניחא, װאָרעם װאָס טױג איר דאָס לעבן, משטײנס געזאָגט, אַ קאַליקע, באַגראָבן אַזאַ טאָכטער, אַזאַ חיה־אסתּר, אַ מאַמע פֿון אַזױ פֿיל קינדער, װינד איז איר און װײ!… מיט די אױסגעדרײטע עלנבױגנס קװעטשט זי אַרױס אַ טרער פֿון אירע קאַליע אױגן, רופֿט־צו די קינדער, שאַרט מיט די אױסגעדרײטע הענט אונטער די קישנס, נעמט־אַרױס און שענקט זײ איטלעכן באַזונדער אַ פּאָר גראָשנס. דערזעט דאָס די קלײנע חװה־ליבע מיט די רױטע בעקלעך און מיט די קלײנע ליפּעלעך און טראָגט עס אָפּ באַלד צו דער מומע סאָסיע. און די מומע סאָסיע גיט עס באַלד איבער דעם פֿעטער איציע, און בײדע שושקען זײ זיך, אַז פֿאַר אירע א ײ ג ע נ ע קינדער זשאַלעװעט מען אַ קאָפּיקע, און די פֿ ר ע מ ד ע קינדער צעטײלט מען מאַיאָנטקעס גאַנצע!.. און די קינדער הערן דאָס, און עס גײט זײ ניט אײַן. עס שלאָגט זײ צו דער גאַל.

װאָס װײַטער אַלץ ערגער. די קינדער פֿילן, אַז זײ זײַנען דאָ איבעריק. זײ זעען, װי מע קוקט אַף זײ בעת זײ עסן, זײ הערן הינטער די פּלײצעס, אַז מע רעדט פֿון זײערע „אַפּעטיטלעך“. עס שטעלט זיך זײ שױן דער ביסן אין האַלדז. עס איז זײ שױן דאָרט אַלצדינג נמאס און טריפֿה. זײ קוקן שױן אַרױס אַף אַ בריװל פֿונעם טאַטן, װי אַף משיחן, ― װען װעלן זײ שױן פֿאָרן אַהײם?…

דער גוטער גאָט האָט זײ געהאָלפֿן, דאָס גוטע בריװל איז שױן דאָ: דורך אַ פּערעיאַסלאַװער בעל־עגלה אָנגעקומען מיט אַ צושריפֿט, אַז מיטן דאָזיקן בעל־עגלה טאַקע ― ער הײסט נח ― זאָלן די קינדער זיך אױפֿזעצן און פֿאָרן אַהײם. לאָזט זיך אױס, אַז דער בעל־עגלה איז טאַקע אַ בעל־עגלה מיט אַ בױד און מיט סוסים, װי עס געהער צו זײַן, און הײסן הײסט ער טאַקע נח, כאָטש ער אַלײן זאָגט אַף זיך, אַז ער הײסט רב נח; האָט ער אָבער אַ חסרון ― ער איז אַ הײזעריקער און האָט אַ פּליך. װאָלט דאָס אױך ניט אױסגעמאַכט. הײזעריק איז ער, זאָגט ער, געװאָרן פֿון שׂמחת־תּורה. הײַנטיקן שׂמחת־תּורה האָט ער געטרונקען בראָנפֿן. דאָס הײסט, בראָנפֿן טרינקט ער אַלע מאָל. נאָר צוליב שׂמחת־תּורה האָט ער געמאַכט גאָר־גאָר אַ היפּשע כּוסה! אַ סבֿרה, אַז מע האָט אים געמינטערט… און דאָס, װאָס ער האָט אַ פּליך אַפֿן קאָפּ, איז איבער דעם, װאָס קינדװײַז פֿלעגט ער זיך ניט לאָזן ניט צװאָגן, ניט קעמען. געװען אַן עקשן. נאָר די אַלע זאַכן, זאָג איך נאָכאַמאָל, האָבן זיך מיט דער נסיעה גאָרניט אָנגעקערט. געשאָדט האָט צו דער נסיעה אַן אַנדער זאַך: כאָטש נח איז געשיקט געװאָרן פֿון פּערעיאַסלאַװ קײן באָסלאַװ ספּעציעל, ער זאָל ברענגען צופֿירן פֿון דאָרטן נחום ראַבינאָװיטשעס קינדער, פֿונדעסטװעגן האָט ער ניט געקאָנט בײַשטײן דעם נסיון ― טאָמער װעט אים גאָט צושיקן אַף צוריקװעגס כאָטש אַ פּאָר פּאַרשױנדלעך, װעט דאָס זײַן װי געפֿונען. האָט ער זיך אַרומגעדרײט אין מאַרק מיט דער בײַטש אַ טאָג און צװײ און דרײַ, די פֿערדלעך האָבן געכראָמקעט דעם האָבער ― און פּאַרשױנדלעך ניט אַ לעק! די קינדער איז דאָס װאַרטן געװען על אַפּם ועל חמתּם! און אָט זאָגט מען זײ אָן די גוטע בשׂורה ― זײ פֿאָרן! אַ סימן: נח האָט שױן אַפֿילו אַרױסגעקאַטשעט דעם װאָגן און שמירט שױן די רעדער. „איצט מעגן שױן קומען כּל מלכי מזרח ומערבֿ ― פֿאַרפֿאַלן! איצט מעג מען אים אָנשיטן אָט אָ די בױד מיט גאָלד, ער זאָל בלײַבן אַן איבעריקע שעה אין באָסלאַװ, מעג די שטאָט פֿאַרברענט װערן, אָדער אײַנגעזונקען װערן! אַז איר קענט ניט רב נחן!“… די קינדער כאַפּן זיך אַרײַן אין שטוב אַרײַן. זײ קלײַבן זיך אין װעג אַרײַן, געזעגענען זיך אָפּ מיט די באָסלאַװער חבֿרים, מיט דער אַלטער קלױז און מיטן געלן קלײַזל און מיטן „ראָס“ און מיטן זײדן און מיט דער באָבען. דער זײדע משה־יאָסיע בעת מעשׂה זאָגט זײ מוסר, פֿאַרשטײט זיך, און הײסט זײ זײַן ערלעכע ייִדן, און די באָבע גיטל װישט די אױגן מיט אירע אױסגעדרײטע הענט. נאָר פֿונעם פֿעטער איציע מיט דער מומע סאָסיע הערן זײ אַ קאַלטן „פֿאָר־געזונט“. די צװײ װאָלטן דװקא געװען צופֿרידן, װאָס די „פֿרעמדע קינדער“ פֿאָרן אַװעק, איז זײ פֿאַרשטערט געװען די שׂמחה, װאָס ניט אַלע פֿאָרן זײ אַװעק. עס פֿאָרן נאָר די ייִנגלעך. די צװײ מײדלעך זײַנען געבליבן אין באָסלאַװ. װאָס איז די מעשׂה? אַ פּראָסטע מעשׂה. די באָבע גיטל האָט געזאָגט: זי װעט זײ ניט לאָזן. זי װיל ניט, איר חיה־אסתּרס קינדער זאָלן אַרײַנפֿאַלן צו אַ שטיפֿמאַמע.

טענהט דער פֿעטער איציע מיט אַ שמײכעלע, גלעט זיך די פּאות און קוקט אַף די קישנס, װוּ עס ליגט דער באָבעס פֿאַרמעגן:

― נו, און אַז די ייִ נ ג ל ע ך פֿאַלן־אַרײַן צו אַ שטיפֿמאַמע, איז גוט? כאַ־כאַ!

― װאָס גלײַכסטו ייִנגלעך צו מײדלעך? װאָס האָרכט אַ ייִנגל אַ שטיפֿמאַמען? אַ ייִנגל גײט־אַװעק אַף אַ גאַנצן טאָג אין חדר אַרײַן. און אַ מײדל װאָס? אַ מײדל בלײַבט אין דער הײם ניאַנטשען דער שטיפֿמאַמעס קינדער…

דער פֿעטער איציע איז מיט דעם נאָך אַלץ ניט באַפֿרידיקט. ער גלעט זיך די פּאות, קוקט אַף די קישנס און שמײכלט און רעדט טיף דיפּלאָמאַטיש, קױם װאָס מע שטױסט זיך:

― און װי װאָלט געװען, למשל, װען אַלע קינדער זאָלן זײַן מײדלעך? כע־כע!

― װאָלט איך אַלע מײדלעך ― ענטפֿערט אים די באָבע ― געלאָזט באַ זיך.

דער פֿעטער איציע רעדט װײַטער, נאָר אָן אַ שמײכעלע, און אַלץ פֿאַרשטעלט:

― װוּ װאָלטסטו גענומען געלט, למשל, אַף אױסצוהאַלטן אַזױ פֿיל מײדלעך? (שױן אָן אַ כע־כע).

― גאָט װאָלט מיר געהאָלפֿן, ― ענטפֿערט די באָבע רויִק ― אָט האָט דאָך מיר גאָט געהאָלפֿן אױסהאָדעװען אַזאַ קדיש װי דו, װאָס קוקט־אַרױס אַף מײַן ירושה, האָט מורא, ס'װעט אים ניט קלעקן…

― איציע! ― רופֿט אים די מומע סאָסיע פֿון איר חדרל. ― איציע! קום אַהער, איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן!…

די קינדער קװעלן־אָן פֿון דער באָבע גיטל, װאָס זי האָט אַזױ קונציק אָפּגעשניטן דעם פֿעטער איציע, און זײַנען זיך מחיה, װאָס זײ פֿאָרן שױן צוריק אַהײם.

אַביסל איז זײ נאָר אַרײַן אין נאָז דאָס װאָרט „שטיפֿמאַמע“, װאָס זײ האָבן דאָ דערהערט צום ערשטן מאָל. זײ װעלן, הײסט עם, האָבן אַ שטיפֿמאַמע? װאָס איז דאָס אַזעלכעס „שטיפֿמאַמע“? און מיט װאָס איז אַ שטיפֿמאַמע אַזױ ביטער, װאָס די באָבע גיטל האָט שױן באַצײַטנס אַף זײ רחמנות?… ס'איז כּדאַי, כ'לעבן, אָנצוקוקן די שטיפֿמאַמע. ס'איז כּדאַי שױן צו פֿאָרן אַהײם.

אַהײם! אַהײם! אַהײם! לעבנס־באַשרײַבונגען

צװיט בוך

45. אַ מענה־לשון פֿון אַ שטיפֿמאַמע ― ― ― ― 183 46. אַפֿן בענקעלע באַם טױער ― ― ― ― ― ― 187 47. ד ע י ק אָ ל ע ק ט אָ ר ― ― ― ― ― ― 191 48. די געראָטענע אײדעמס ―― ― ― ― ― 196 49. אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס ― ― ― ― ― 200 50. גימנאַזיסטל סאָלאָמאָן ― ― ― ― ― ― 205 51. ,, ד י פּ ע נ ס י ע “ ― ― ― ― ― ― ― 210 52. חבֿר אליע ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 214 53. צװישן חזנים און כּלי־זמרים ― ― ― ― ― 220 54. ל א ת ג נ ו בֿ ― ― ― ― ― ― ― ― 224 55. דעם חזנס מײדל ― ― ― ― ― ― ― 232 56. שׂמחת תּורה צו הקפֿות ― ― ― ― ― 236 57. ד ע ר ק ר י ז י ס ― ― ― ― ― ― ― 242

דריטער טײל

58. ער גיט שטונדן ― ― ― ― ― ― ― ― 249 59. אַ ן א י ד י ל י ע ― ― ― ― ― ― ― ― 253 60. די צעשטערטע האָפֿענונגען ― ― ― ― ― 259 61. דער סוף פֿון דער אידיליע ― ― ― ― ― 264 62. אַ האַלב יאָר נע־ונד ― ― ― ― ― ― ― 268 63. װידער אינדערהײם ― ― ― ― ― ― ― 274 64. ער פֿאָרט אַף אַ רײַכער שטעלע ― ― ― ― ― 278 65. אין חלום און אַף דער װאָר ― ― ― ― ― ― 283 66. אַ מעשׂה מיט אַ זײגער ― ― ― ― ― ― 286 67. אַ מלאך פֿון גאָט אינעם געשטאַלט פֿון אַ מענטשן ― 291 68. אַן אומגעריכטער עקזאַמען ― ― ― ― ― 296 69. אַ ייִד אַ פּאָמעשטשיק ― ― ― ― ― ― ― 300 70. דאָס לעבן אין דאָרף ― ― ― ― ― ― 304 71. דאָדי דער עקאָנאָם ― ― ― ― ― ― ― 309 72. ד ע ר פּ ר י ז י װ ― ― ― ― ― ― ― ― ― 314 73. די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ ― ― ― ― ― 319 74. דער ערשטער אַרױספֿאָר ― ― ― ― ― ― 324 75. פּ ר אָ ט ע ק צ י ע ס ― ― ― ― ― ― ― 330 76. ק ו פּ ע ר נ י ק ― ― ― ― ― ― ― ― 336 77. אַ שטעלע פֿון אַ „סעקרעטאַר“ ― ― ― ― 340 78. די „װיבאָרעס“ ― ― ― ― ― ― ― ― 345

שלום־עליכמס אױטאָביאָגראַפֿישע פֿאַרצײכענונגען צװאה און עפּיטאַפֿיע

פֿ ו ן ד ע ר ר ע ד אַ ק צ י ע ― ― ― ― ― 355 I. צו מײַן ביאָגראַפֿיע ― ― ― ― ― ― 356 II. ― ― ― ― 361 די צװאה פֿון שלום עליכם ― ― ― ― ― ― 369 די עפּיטאַפֿיע פֿון שלום־עליכם ― ― ― ― ― 376

פֿ ו ן פֿ אַ ר ל אַ ג ― ― ― ― ― ― ― ― ― 379 אינהאַלט פֿון „אַלע װערק“ ― ― ― ― ― ― ― ― 380