די חלירע
די עפּידעמיע. ― די רײַבערס. ― די באָבע מינדע קאָמאַנדעװעט. ― זי
רײַסט קבֿרים, זוכט זכות־אָבֿות, אַרבעט מיט די דאָקטױרים. ― דער מאַמעס
אָנגעהױבן האָט זיך עס תּחילת זומער, באַלד נאָך פּסח, אַזױ װי אַף קאַטאָװעסן; נאָר שפּעטער־צו, אַרום נאָך־שבֿועות, אַז ס'זײַנען אױפֿגעקומען אױבסטן און גרינע אַגרעסן זײַנען געװאָרן װאָלװל, בחצי־חנם, האָט זיך עס צעשפּילט שױן אַף דער אמתן, און עס האָבן זיך אָנגעהױבן לאָזן הערן אַלץ אָפֿטער און אָפֿטער די װערטער: „אונטערגאַנג“, „עפּידעמיע“ און „חלירע“. באַם װאָרט „חלירע“, אַז ס'איז אַרױסגערעדט געװאָרן, איז דאָס אַנדערש ניט אַרױסגערעדט געװאָרן נאָר מיט אַ שפּײַ־אױס דערבײַ, און ס'איז געפֿאַלן אַ מורא, אַ פּחד אַף דער שטאָט.
פֿאַרשטײט זיך, אַז דער פּחד איז געפֿאַלן נאָר אַף די גרױסע, אַף די עלטערע. פֿאַר קלײנװאַרג איז דאָס, אַדרבה, געװען אַ שטיקל יום־טובֿ. מע האָט אָנגעהױבן אַכטונג געבן אַף זײער עסן און אַף זײער טרינקען, טאַפּן זײ אַלע אינדערפֿרי און אַפֿדערנאַכט באַ די קעפּלעך, זיך געהײסן באַװײַזן די צונג, און סוף־כּל־סוף ― צעלאָזט די חדרים, ביז גאָט װעט העלפֿן, דער אונטערגאַנג װעט אַװעק אַהין, פֿון װאַנען ער איז געקומען. דער אונטערגאַנג האָט אָבער ניט אַזױ גיך געװאָלט אַװעק, און די חלירע האָט געבושעװעט אַף װאָס די װעלט שטײט.
די שטאָט האָט אָבער אױך ניט געשװיגן, געטאָן אַלצדינג, און קודם כּל זיך אַ נעם געגעבן צום „רײַבן“. גיך און געשװינט איז באַשאַפֿן געװאָרן אַ חבֿרה „רײַבערס“. זײער עובֿדה איז געװען ― קױם איז עמעצן געװאָרן „נישט־גוט“, איז מען געקומען צו אים, אַװעקגעלײגט און „געריבן“. אַ סך מענטשן האָט מען טאַקע מיט אָט דעם רײַבן אָפּגעראַטעװעט. צװישן די חבֿרה „רײַבערס“ האָבן זיך פֿאַרשריבן די פֿײַנסטע בעלי־בתים פֿון שטאָט. די שטאָט גופֿא איז אײַנגעטײלט געװאָרן אין „אוטשאַסטקעס“, אַף יעדן „אוטשאַסטאָק“ ― באַזונדערע „רײַבערס“. דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע האָט אַף זײ געקוקט מיט גרױס דרך־ארץ און מיט פֿאַרװוּנדערונג, װי אַף אמתע העלדן, גבורים. עס איז געװען צו זען, אַז זײ האָבן קײן ברעקל מורא ניט, ניט פֿאַר דער חלירע, ניט פֿאַרן טױט. אײנס דאָס אַנדערע האָבן זײ זיך געשטאַרקט, גערעדט מיט אַ שמײכל, געטרונקען לחײם און געװינטשעװעט, „דער אײבערשטער זאָל רחמנות האָבן און די עפּידעמיע זאָל געשטילט װערן“…
פֿאַרשטײט זיך, אַז די ראַבינאָװיטשעס זײַנען אױך געװען צװישן די „רײַבערס“. יעדן אַפֿדערנאַכט, געקומען פֿון זײַן „אוטשאַסטאָק“, האָט נחום ראַבינאָװיטש געהאַט צו דערצײלן נײַס און נײַס: װיפֿל מאָל און װעמען מע האָט הײַנטיקן טאָג „געריבן“. װעמען מע האָט „אָפּגעריבן“, און װעמען ניט. אַלע זײַנען געשטאַנען אַרום אים און געקוקט מיט דרך־ארץ און אױסגעהערט מיט נײַגעריקײט און מיט שרעק די דאָזיקע נײַס. די קלײניטשקע חיה־אסתּר האָט געבראָכן די פֿינגער, און, קוקנדיק אַף איר כאַליאַסטרע קינדער, האָט זי אַ זאָג געגעבן פֿאַרבײַגײענדיק: „ער זאָל כאָטש ניט פֿאַרשלעפּן, חלילה, די חלירע אין שטוב אַרײַן“. דערױף האָט איר נחום אָפּגעענטפֿערט מיט אַ שמײכל, אַז „די חלירע איז ניט אַזאַ קרענק, װאָס מע פֿאַרשלעפּט זי; װעמען ס'איז באַשערט, טרעפֿט זי אים אינדערהײם“…
אַפּנים, אַז דער קלײניטשקער חיה־אסתּר איז עס באַשערט געװען. אײנמאָל, אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן, איז זי אױפֿגעשטאַנען און האָט דערצײלט פֿאַר דער שװיגער, פֿאַר דער באָבע מינדע, װאָס פֿאַר אַ מאָדנער חלום ס'האָט זיך איר געחלומט. ס'האָט זיך איר געחלומט, אַז ס'איז פֿרײַטיק־צו־נאַכטס און זי בענטשט ליכט. פּלוצעם קומט צו גײן פֿרומע־שׂרה סריבניטשקע, די װאָס איז ערשט יענע װאָך געשטאָרבן פֿון דער עפּידעמיע, און נעמט און טוט אַ בלאָז ― פֿו! ― און פֿאַרלעשט איר די בענטש־ליכט… אױסגעהערט דעם מאָדנעם חלום, האָט די באָבע מינדע זיך אױסגעלאַכט און, געװײנטלעך, „אױסגעלײגט“ איר צו גוטן, נאָר געזען האָט מען, אַז אַף בײדע װײַבער איז געלעגן אַ שרעק אַפֿן פּנים. דערנאָך האָט זיך די מאַמע חיה־אסתּר צוגעלײגט, זיך געהײסן דערלאַנגען אַ שפּיגל, אַ קוק געטאָן אין שפּיגל אַרײַן און אַ זאָג געגעבן צו דער באָבע מינדע: „שװיגער, ס'איז שלעכט! טוט אַ קוק אַף מײַנע נעגל“… אַװדאי האָט זיך די שװיגער אױסגעלאַכט און אױסגעבטלט אַלע בײזע װיסטע חלומות אַף די שׂונאימס קעפּ, און שטילערהײט האָט זי צעשיקט די עלטערע קינדער, זײ זאָלן אױפֿזוכן און אַראָפּברענגען דעם טאַטן, װאָס איז געװען דעמאָלט פֿאַרנומען אין זײַן „אוטשאַסטאָק“ מיט „רײַבן“. און נישט געװאַרט אַפֿן טאַטן, האָט די באָבע מינדע פֿאַררוקט גרױסע „טשאַװוּנעס“ און טעפּ מיט װאַסער אין אױװן אַרײַן און אַלײן דערװײַל גענומען ראַטעװען די קראַנקע, זי האָט געטאָן אַלצדינג, װאָס אין אַ מענטשנס כּח איז צו טאָן, און האָט ניט פֿאַרגעסן אױך צו שיקן נאָכן דאָקטער קאָזאַטש־קאָװסקי, דעך בעסטער דאָקטער אין שטאָט. ער איז אַ קריסט, אַ דיקער, מיט אַ רױט פּנים. אַף אים, אַף דעם קאָזאַטשקאָװסקי דעם דאָקטער, זאָגן ייִדן מבֿינים, אַז ער איז אַזױ געזונט, אַז ער װעט אַמאָל שטאַרבן גײענדיק. און כאָטש דער דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי איז טאַקע דער בעסטער דאָקטער, פֿונדעסטװעגן האָט די באָבע מינדע אַראָפּגעבראַכט אױך יענקל דעם רופֿא ― ער איז אַ ייִד און מע קאָן זיך מיט אים בעסער דורכשמועסן. יענקל דער רופֿא איז טאַקע מער ניט װי אַ רופֿא, נאָר אַ טענדעװערענדע (אַזאַ מין הענגקאָלנער) טראָגט ער װי אַ דאָקטער, און שרײַבט רעצעפּטן, װי אַ דאָקטער, און לײענט לאַטײַן, װי אַ דאָקטער, און געלט נעמט ער אױך, װי אַ דאָקטער. דאָס הײסט, אַז מע גיט אים אין האַנט אַרײַן אַ מטבע, נעמט ער צו די מטבע, כּלומרשט װי איבערגעװאַלד, און טאַפּט אין קעשענע די מטבע, און טרעפֿט אַלע מאָל, װיפֿל דאָרטן איז. אַ סימן ― טאָמער איז װינציקלעך, הײסט ער זיך געבן אַן אַנדער מטבע, נאָר אײדל, מיט אַ שמײכל און מיט אַ גלעט די לאַנגע האָר און מיט אַ צורעכט־מאַכן די ברילן.
מיט אים, מיט דעם יענקל דעם רופֿא, האָט זיך די באָבע מינדע פֿאַרשלאָסן באַ זיך אין אַלקערל, פֿריִער אַרױסגעטריבן די קלײנע קינדער אין דרױסן אַרױס, און האָט זיך דאָרט מיט אים לאַנג־לאַנג געשושקעט, ביז דער טאַטע איז געקומען. און אַז דער טאַטע איז געקומען ניט טױט ניט לעבעדיק, איז די באָבע מינדע אָנגעפֿאַלן אַף אים, געגעבן אים אַ מיאוסן פּסק, און ס'איז געװען אַ קאָמעדיע צו זען, װי דער טאַטע פֿאַרענטפֿערט זיך פֿאַר איר… אַך! װער עס האָט ניט געזען אין יענע טעג די באָבע מינדע, דער האָט קײן שײנס ניט געזען. אַ ייִדענע אַ קאָמאַנדיר! אַ ייִדענע אַ פֿעלדמאַרשאַל! די זײַדענע טונקל־גרינע פֿעטשײלע מיט די זילבערנע עפּל אױסגעמאָלט, װאָס אַפֿן קאָפּ, פֿאַרבונדן מיט בײדע עקן אַהינטער, די אַרבל פֿון דעם װאָלענעם שאָקאָלאַד־פֿאַבריקן קלײד פֿאַרקאַטשעט אַרױף, דער שװאַרצער ריפּסענער פֿאַרטעך אַפֿן קלײד און די רײן־אױסגעװאַשענע הענט האָבן צוגעגעבן איר אַלט געקנײטשט שטרענג פּנים אַן אױסזען ― גלײַך װי זי װאָלט געטאַרעראַמעװעט אַף אַ חתונה, נישט אַרום אַ געפֿערלעך קראַנקער שנור, װאָס ליגט אַף חלירע און װאָס באָרעט זיך מיטן טױט. עס האָט אױסגעזען, אַז נישט די מאַמע חיה־אסתּר באָרעט זיך מיטן טױט, נאָר זי, די באָבע מינדע, באָרעט זיך פֿאַר איר, פֿירט אַ מילחמה מיטן מלאך־המװת, װאָס לאָזט זיך שױן הערן מיט זײַנע גרינגע שװאַרצע פֿליגלען. ער לאָזט זיך הערן, נאָר זען זעט מען אים נאָך ניט. די קינדער װײסן נאָך ניט, װאָס דאָ טוט זיך, נאָר זײ פֿילן מיט זײער אינסטינקט, אַז דאָ קומט עפּעס פֿאָר אַ גרױסע זאַך, װאָס איז נאָך אַ סוד פֿאַר זײ. אַף דער באָבע מינדעס פּנים לײענען זײ: ,, ד ע ר ט ו י ט װ י ל צ ו נ ע מ ע ן ב אַ ד י ק י נ ד ע ר ז ײ ע ר מ אַ מ ע , נ אָ ר א י ך װ ע ל ע ס מ י ט ן א ײ ב ע ר ־ ש ט נ ם ה י ל ף נ י ש ט ד ע ר ל אָ ז ן! ''… און אַז זי זאָגט, זי װעט נישט דערלאָזן, קאָן מען איר גלײבן. דער באָבע מינדע מוז מען גלײבן! אײנמאָל, בעת דער דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי איז געװען באַ דער קראַנקער, װעלכע האָט שױן געהאַלטן, אַפּנים, זײער שמאָל ― דאָס האָט מען געקענט זען נאָכן דאָקטערס רױט פּנים, װאָס איז געװאָרן נאָך רױטער, האָט די באָבע מינדע צונױפֿגערופֿן אַלע קינדער, האָט זײ אױסגעשטעלט אין דער רײע אײנציקװײַז, פֿונעם עלטסטן (אַ בעל־הביתל שױן מיט אַ בערדל) ביזן קלענסטן (אַ מײדעלע פֿון קױם אַ יאָר), און אַז דער דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי איז אַרױסגעגאַנגען פֿון דער קראַנקערס חדר, איז זי אים געפֿאַלן פֿאַר די פֿיס, געקושט אין די הענט און צוגעפֿירט אים צו דער כאַליאַסטרע: „נאַ זע, פּריץ־לעבן, װיפֿל װערעם, װיפֿל יתומים די קראַנקע לאָזט איבער, טאָמער חלילה, די שעה זאָל ניט זײַן! טאַקע אַ יושר, האָב רחמנות, פּריץ־לעבן, אַף די דאָזיקע װערעם, אַף די אומשולדיקע שעפֿעלעך!“… מיר דאַכט, אַז אַפֿילו אַ שטײן האָט דאָס געקאָנט רירן. עס האָט גערירט אַפֿילו דעם דאָקטער קאָזאַטשקאָװסקי. ער האָט צענומען מיט די הענט: „װאָס קאָן ער טאָן? ער טוט אַלצדינג, װאָס ער קאָן. אָט װעמען מע באַדאַרף בעטן!“… און ער האָט אַ װײַז געגעבן מיטן פֿינגער אַרױף: צו גאָט, הײסט עס… נאָר אַ דאַנק פֿאַר דער עצה, פּריץ־לעבן! צו גאָט באַדאַרף זי אים ניט פֿאַר אַ מליץ־יושר! צו גאָט װײסט זי שױן אַלײן דעם װעג. זי איז שױן געװען אין שול. זי האָט זיך שױן פֿאַרזאָרגט מיט תּהלים־זאָגער אַף אַ גאַנצן מעת־לעת. זי איז שױן געװען אַפֿן הײליקן אָרט אױך, געריסן קבֿרים, געװעקט זכות־אָבֿות. אַזאַ מאַמע, װי איר נחומס װײַב, באַדאַרף נישט לאָזן איר זון אַן אַלמן און די קינדער יתומים! אַזאַ צדיקית, װי חיה־אסתּר, טאָר נישט שטאַרבן! „נײן, גאָטעניו, דו ביסט אַ גוטער גאָט, דו װעסט דאָס נישט טאָן!“…
עס האָט אָבער נישט געהאָלפֿן קײן זאַך. גאָט איז טאַקע אַ גוטער גאָט, נאָר די קלײניטשקע חיה־אסתּר איז שױן מער ניט אױפֿגעשטאַנען. זי איז געשטאָרבן. שבת אינדערפֿרי איז דאָס געװעזן, דעמאָלט, װען ייִדן זײַנען נאָך אין שול.
געשטאָרבן? ― פֿאַר חבֿרה קלײנװאַרג איז דאָס געװען נאָכן רבינס טױט (משה דעם שוחטס) דער צװײטער טױט, װאָס זײ האָבן מער געפֿילט װי פֿאַרשטאַנען.― און עס האָט זײ װײ־געטאָן שטאַרק־שטאַרק! אמת, זײער מאַמע איז ניט געװען אַזאַ װײכע, אַזאַ צוגעלאָזטע, װי אַנדערע מאַמעס. אמת, מע פֿלעגט כאַפּן פֿון איר אָפֿטע פּעטש, סטוסאַקעס און בוכענצעס ― „קינדער זאָלן ניט זײַן קײן נאַשערס און ניט װעלן נאָך! קינדער זאָלן ניט ליב האָבן שטשירען די צײן, ראַהאָטשען זיך!“ דאָס האָט באַדאַרפֿט הײסן, אַז קינדער זאָלן ניט לאַכן. און קינדער האָבן דװקא יאָ געלאַכט, װ אָ ר ע ם װ י ק אָ ן מ ע ן נ י ט ל אַ כ ן , אַ ז ע ס ל אַ כ ט ז י ך? אַזאַ געלעכטער האָט זײ געקאָסט טײַער. זײ האָבן באַצאָלט מיט אָנגעריסענע אױערן און מיט אױפֿגעלאָפֿענע באַקן פֿון דער מאַמעס קלײנע, נאָר שטאַרקע הענטלעך, װאָס לאָזן זיך פֿילן… איצט אָבער האָבן דאָס קלײנװאַרג פֿאַרגעסן. פֿאַרגעסן די פּעטש מיט די קולאַקעס מיט די סטוסאַקעס און פּאַטילעטשניקעס, און דערמאָנט זיך בעסער, װי די מאַמע פֿלעגט אַרײַנלײגן די האַנט אין קעשענע זוכן פֿאַר יעדן קינד אַ גראָשן. װי די מאַמע פֿלעגט זײ אײַנגעבן אַלע ראש־חודש װערעמקרױט מיט האָניק. װי די מאַמע פֿלעגט נישט אָפּטרעטן פֿון בעט, אַז אַ קינד האָט זיך אַװעקגעלײגט. װי דער מאַמעס קלײן הענטל האָט געטאַפּט באַם קאָפּ, געהאַלטן באַם דופֿק, געגלעט די בעקלעך. װי די מאַמע האָט גענײט אַלע ערבֿ יום־טובֿ מלבושימלעך פֿאַר די קינדער. װי די מאַמע פֿלעגט אַלע ערבֿ שבת צװאָגן די קעפּלעך. װי די מאַמע האָט געלאַכט פּסח באַם סדר, אַז קינדער האָבן זיך אָנגעשכּורט פֿונעם אַרבע־כּוסות װײַן. און נאָך און נאָך זאַכן האָבן די קינדער דערמאָנט זיך, געלעגן יעדער באַזונדער אײַנגעגראָבן מיט די פּנימער אין די קישנס און צעגאַנגען געװאָרן פֿאַר געװײן… אָבער נאָך גרעסער און שטאַרקער איז געװאָרן דער געװײן, אַז זײ האָבן דערהערט דעם טאַטן װײנען ― אַ טאַטע זאָל גאָר װײנען! ― און אַז זײ האָבן דערהערט, װי די באָבע מינדע יאָמערט און קלאָגט און לײענט מיט אַ ניגון, װי פֿון אַ תּחינה, טענהט זיך אױס מיטן רבונו־של־עולם: „פֿאַר װאָס האָט ער ניט צוגענומען בעסער זי, די באָבע מינדע, אײדער אַזאַ יונג צװײַגעלע, אַ מאַמע פֿון, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל װערעם?“… דאָס פֿאַרגלײַכן אירס די קינדער צו װערעם רופֿט־אַרױס באַ די קינדער אין דער דאָזיקער טרױעריקער מינוט נישט װילנדיק אַ שמײכל: װאָס עפּעס גראָד װ ע ר ע ם? נאָר פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און װי אַ װיכער רײַסט זיך אַרײַן אין שטוב אַרײַן דער פֿעטער פּיניע מיט זײַנע צװײ זין גלײַך פֿון אַלטן בית־המדרש ― דאָרטן דאַװנט דער פֿעטער פּיניע ― מיט אַ ברײטן גוט־שבת. דערזען, װי דער עולם װײנט און קלאָגט און יאָמערט ― אַז ער צעשרײַט זיך ניט אַף אַ קול און צעבײזערט זיך אַפֿן טאַטן און אַף דער באָבע מינדע: „װאָס איז דאָס? אום שבת װײנט איר? רשעים! גזלנים! װאָס טוט איר עס? איר זײַט משוגע? צי חסר־דעה? צי איר האָט פֿאַרגעסן, אַז מיר האָבן הײַנט שבת, און שבת טאָר מען ניט װײנען?! נחום, װאָס טוסטו? מע טאָר ניט ― ס'איז שבת! װאָס ס'זאָל נישט זײַן ― איז שבת בילכער!“… און אַלײן האָט זיך דער פֿעטער שױן אָפּגעקערעװעט אַף אַ זײַט, כּלומרשט אױסגעשנײַצט די נאָז, מחילה, נאָר אין אײנװעגס געכאַפּט אַ קוק מיט אײן אױג אַהין, װוּ די מאַמע ליגט אַן איבערגעדעקטע מיט שװאַרצן. האָט ער אױסגעװישט אין דער גיך די אױגן, מע זאָל ניט זען, אַז ער װײנט, כאָטש אין קול גופֿא האָבן זיך געלאָזט הערן טרערן, און גערעדט האָט ער שױן אַביסל װײכער: