ד ע ר ג ט
סצענעס פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן אין אײן אַקט און דרײַ בילדער ―
די פּאַרשױנען:
שׂ ר ה ח נ צ ה, „אַן אשת חיל“. ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש, איר מאַן, אַ יודע ספֿר. ע ט ל, זײער טאָכטער, אַ יונג װײַבל. מ אָ ט ל, זײער אײדעם, אַ פֿײַנער יונגערמאַנטשיק. ל ו י ־ ב נ י מ י ן, אַ יונגערמאַן, אַ משׂכּיל, מאָטלס אַ חבֿר. ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן, אַ ייִד אַ שדכן. ר ב אָ ר ק ע, דער רבֿ פֿון שטעטל פֿ ר ו מ ע ־ ל י ב ע, די רביצן. ר ב ז כ ר י ה, אַ סופֿר, אַ ייִד מיט אַ גרינער שאַל. ייִ ד ל ד ע ר ש מ שׂ, אַ רירעװדיק ייִדל מיט אײן אױג. צ װ ײ ע ד ו ת. אַ מ נ י ן ייִ ד ן.
די געשיכטע קומט פֿאָר אין אַ קלײן שטעטל אינעם פֿאָריקן יאָרהונדערט. אין אַ געװײנלעך צימער, פּשוט מעבלירט, אַף דעם אַלטן ייִדישן
אופֿן, זיצט באַ אַ גרױסן פֿירעקעכדיקן טיש, אַף אַ בענקל, ר א ו בֿ ן־
ה ע ר ש איבער אַ ספֿר פֿון די ה ײַ נ ט י ק ע ס פֿ ר י ם, שטאַרק
פֿאַרטיפֿט. באַ דער הרובע זיצט שׂ ר ה ־ ח נ צ ע און אַרבעט אַ זאָק
מיט גרױס מהירות, און דאָס קנײַלכן בױמװאָל קאַטשעט זיך באַ אירע
פֿיס אַף דער ערד; זי איז פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט און קוקט אַף די
דרעטלעך, װאָס טאַנצן אַרום אין אירע פֿינגער.נ
1.
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע און ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש.
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע (צײלט די אײגלעך פֿון זאָק). אײנס, צװײ,דרײַ, פֿיר, פֿינף… ראובֿן־הערש! זעקס, זיבן, אַכט, נײַן, צען… ראובֿן־הערש!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש (הײבט אױף די אױגן פֿון דעם ספֿר). האַ?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: האַק דיר אין קאָפּ אַרײַן! צען מאָל דאַרף מען דיך רופֿן, ביז דו װעסט זיך אַמאָל אָנרופֿן.
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װאָס־זשע איז דאָרטן?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װאָס זאָל זײַן? גאָרניט! ער האָט זיך אָנגערעדט מיטן גענײדעם, מע זאָל מיך אַ לעבעדיקע אַרײַנטרײַבן, שׂונאי ציון, אין דער ערד אַרײַן ― און גענוג.
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: שאַ, אַ נײַס! װאָס נאָך װעסטו זיך אױסטראַכטן?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אױסטראַכטן? איך טראַכט זיך אױס? אַיאָ, ראובֿן־הערש? װער איז גערעכט? דו מיט דעם גענײדעם דײַנעם! װער איז אַ הולטײַקע? איך! װער װערט אױסגעריסן,אױסגעריסן זאָלט איר װערן? װער פֿרירט אַ גאַנצן טאָג אין קלײט, אױסגעפֿרױרן זאָלט איר װערן אַלע אײנציקװײַז? ― אַלץ איך! אַלץ איך! און אַז סע קומט צו עפּעס, בין איך די שלעכטע! גײ, האָדעװע, קריך אין דער ערד! אַ שײנעם כּבֿוד קאָן מען זיך פֿון אײַך דערלעבן, ברענען זאָלט איר אַפֿן פֿײַער, װי מיר ברענט דאָס פּנים, רבונו של עולם! אַז טאָג װי נאַכט װײס מען נאָר זיצן איבער די שײנע ביכלעך און פּאַטשקען אין די גאַזעטן! און אַז איך קום פֿון מאַרק, קוקט מען אַף מיר, װי אַף דעם הונט, און מע סודעט זיך מיט דעם װײַב, און מע שושקעט זיך מיט איר ― שו־שו־שו, שו־שו־שו… װאָס שושקעט ער זיך מיט איר? האַ? דו מײנסט, איך װײס ניט, אַז ער רעדט פֿון מיר? האָסט מורא, איך הער ניט? װאָס פֿאַר כודות איז דאָ פֿאַר אַ שװיגער? איך פֿרעג דיך, װאָס האָט זיך אַן אײדעם צו באַהאַלטן פֿון אַ שװיגער? ראובֿן־הערש? ראובֿן־הערש! (מיט אַ קװעטש). ראובֿן־הע־ערש!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש (כאַפּט זיך אױף): האַ?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: האַק דיר אין מוח! איך רײד און רײד, װער צעזעצט רײדנדיק, און ער „האַקעט” און „האַקעט”, גלײַך װי אַ הונט בילט! אין מיר װערט מײַן גאַל צעפּלאַצט, מײַן בלוט װערט איבערגע־ זאָטן, װי אַן אָקריפּ ― און ער זיצט זיך מיט אַ גלאַטן לונג און לעבער איבער די ספֿרימלעך, און איך האַװקע און האַװקע, טאָמער װײסטו װאָס? אַפּנים, די ספֿרימלעך זײַנען באַ דיר טײַערער פֿונעם װײַב? דאָס איז דאָך אינגאַנצן דײַן חיות! און װער פֿאָרט אַף אַ יאַריד? ― שׂרה־חנצע! װער װערגט זיך מיט אַ קאַרטאָפֿלע פֿאַר אַ גאַנצן טאָג, דערװאָרגן זאָלסטו װערן, ליבער גאָט? ― שׂרה־חנצע! ס'זאָל אים אָנהײבן, אַ שטײגער, אַרן, װאָס דער שײנער גענײדעם זײַנער, ברענען זאָל ער, פּאַטשקעט מיך אַף די גאַזעטן… ראובֿן־הערש! (בײגט זיך אָן צו אים, אין אױער אַרײַן). ראובֿן־הערש! ראובֿן־הערש! ראובֿן־הערש!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש (רײַסט זיך אָפּ פֿונעם ספֿר): האַ? האַ? האַ?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: קוק אָן אַביסל אַ האַקען ― האַק דיר אין מוח! איך רײד פֿון דײַן תּכשיט, פֿונעם גענײדעם דײַנעם רײד איך, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װאָס האָסטו צו אים? װאָס האָט ער דיר געטאָן?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װאָס האָסטו געװאָלט זאָל ער מיר טאָן? ער זאָל מיך שלאָגן? ס'איז גענוג דאָס, װאָס ער באַשרײַבט מיר אַף די גאַזעטן!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װער האָט דיר געזאָגט, אַז ער באַשרײַבט דיך אַף די גאַזעטן?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װאָס דען ליגט ער טאָג װי נאַכט באַ לאה־דװאָסעס גענײדעמל, װאָס שרײַבט אין אַלע בלעטער? צונױפֿגעקאָמפּאַניעט זיך מיט אַ שאַרלאַטאַן אַ שרײַבער, און נאָר מע לאַכט, און נאָר מע כאָכאָטשעט זיך, און אַז מע דערזעט מיך, װערט מען אַנטשטומט, שטום און קרום זאָלן זײ װערן פֿאַר כּל־ישׂראל!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: כ'לעבן, דו טשעפּעסט זיך אומזיסט. מאָטל איז אַ יונגערמאַן אַ גאָלד! אַזאַ יאָר אַף מיר.
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אָמן, אַזאַ יאָר אַף אײַך בײדן!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: ער איז אַ יונגערמאַן, װאָס קאָן גוט לערנען, און לײענען, און שרײַבן, און… און… און…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: און… און… און!… איך דאַרף ניט האָבן קײן שרײַבער, װאָס זאָל מיך באַשרײַבן! באַליאַפּען!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: טשעפּע זיך אָפּ, ער האָט דיך ניט אַפֿילו אין זינען!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װאָס איז! סע שטײט אים אפֿשר ניט אָן? איך. דאַרף אַף כּפּרות אַן אײדעם, װאָס קען צופֿיל און פֿאַרשטײט צופֿיל און װײס צופֿיל!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װאָס־זשע אַרט עס דיך, אַז ער קען צופֿיל און פֿאַרשטײט צופֿיל און װײס צופֿיל?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אַרן אַרט מיך ניט; לאָז ער זיך אָנצינדן! אַבי ער זאָל מיך לאָזן צורו. ניט פּאַטשקען מיך אַף די גאַזעטן!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װער האָט דיר געזאָגט, אַז ער פּאַטשקעט דיך אַף די גאַזעטן?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װאָס דען טוט ער טאָג װי נאַכט באַ לאה־דװאָסעס גענײדעם, װאָס אַלע װײסן, אַז ער פּאַטשקעט אַף די קרױט־בלעטלעך, מײן איך אַף די גאַזעטן?
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש (אַרױס פֿון די כּלים): אַ מעשׂה אָן אַן עק מיט דיר! עס װאָלט טאַקע געװען אַ מצװה, כ'לעבן, מע זאָל דיך טאַקע באַשרײַבן אין די גאַזעטן, און גוט באַשרײַבן, אַזױ אַז דו זאָלסט האָבן צו זינגען און צו זאָגן!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע (רױט פֿאַר כּעס): ניט דערלעבן װעט איר דאָס בײדע! נאַ דיר אַ מתּנה! (טראָגט אים אונטער אַ פֿײַג).
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: עס געזונט! (נעמט דעם ספֿר אונטער דער האַנט און גײט אַװעק, טוט אַ זעץ מיט דער טיר. פֿונעם אַנדערן חדר לױפֿט אַרײַן ע ט ל).
2. שׂ ר ה ־ ח נ צ ע און ע ט ל.
ע ט ל (איבערגעשראָקן): װאָס איז דער טאַטע אַזױ אין כּעס?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װײס אים דער שװאַרצער יאָר! דו קענסט אים ניט, דעם כּהן? ער װיל ניט לײַדן, למאַי דײַן מאָטל איז נפֿש־אַחת מיט דעם שאַרלאַטאַן.
ע ט ל: מיט װאָסער שאַרלאַטאַן?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אָט מיט לאה־דװאָסעס גענײדעמל, מיט לױ־בנימינען.
ע ט ל: מיט װאָס איז לױ־בנימין אַ שאַרלאַטאַן?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: איך װײס, מיט װאָס? ער װיל ניט, דער טאַטע דײַנער, אַז דײַן מאַן זאָל זײַן באַקאַנט מיט אַ שלים־מזל, װאָס פּאַטשקעט אַף די קרױטבלעטלעך, שרײַבט אַף די גאַזעטן מײן איך… ער װיל ניט לײַדן, דער טאַטע דײַנער, װאָס די שטאָט האַלט דיך אין מױל, דיך און דײַן מאַן.
ע ט ל: מײַן מאָטלען?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: דײַן מאָטלען! װאָס מײנסטו, איז דײַן מאָטל? אַ בשׂר־ודם גלײַך מיט אַלע.
ע ט ל: װאָס־זשע זאָגט מען אַף מײַן מאָטלען?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: מע זאָגט… װאָס אַ שטאָט קאָן זאָגן! מע שמועסט, אַז ער ליגט טאָג װי נאַכט באַ לאה־דװאָסען ניט אַזױ צוליב דעם אײדעם, װי צוליב עמעצן אַנדערש.
ע ט ל (אױפֿגערעגט): למשל, צוליב װעמען?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: איך װײס, צוליב װעמען? װײס זײ דער רוח אַלעמען!
ע ט ל (לאַכט מיט יאַשטשערקעס): כאַ־כאַ־כאַ! לײדיקגײערס, פּוסטעפּאַסניקעס, רכילותניקעס! האָבן שױן ניט װאָס אױסצוטראַכטן!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אַז מע קלינגט, איז אַ חגא… װענט האָבן אױערן, גאַסן האָבן אױגן!…
ע ט ל (אױסער זיך): הערסטו מאַמע? אָט די, װאָס זײ קאָנען זאָגן אַזאַ זאַך, מעג זיך זײ שטעלן דאָס מױל אַף אַ זײַט! אַ חידוש איז מיר נאָר אַף דיר, מאַמע, אַז דו זאָלסט קאָנען גלײבן אַזעלכעס אַף מײַן מאָטעלען…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: זע נאָר, װי זי פֿאַרציט אים אַ ביסל אַף אַ שטריקעלע: מ אָ ט ע ל ע! מאָ־טע־לע! װאָס איז דאָרט אַזעלכעס? דו מײנסט, אַז ער גײט טאַקע אױס נאָך דיר, טאָכטער, אַזױ װי דו נאָך אים?
ע ט ל: מאַמע, דו האָסט אין אים אַ גרױסן טעות, מאַמע! דו קענסט אים ניט! ער איז…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אַזױ? הײסט דאָס, װײסטו מער פֿון מיר? גוטע יאָרן! אַז אָך און װײ דער מאַמע! ניטאָ װאָס צו רײדן! מײַן טאָכטער װײס מער פֿון מיר! זי איז די חכמה! זי װײס אַלץ! נאָר איך װײס גאָרניט! איך בין דער נאַר! איך בין די בהמה!…
ע ט ל: װער זאָגט דען, מאַמע? איך זאָג נאָר, אַז אַזאַ יונגערמאַן, װי מײַן מאָטל…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (נעמט די הענט פּאָדבאָקאָם). נו?
ע ט ל: אַזאַ יונגערמאַן, װי מײַן מאָטל, דאַרף מען אױספֿאָרן די גאַנצע װעלט, װעט מען ניט געפֿינען…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (קאַטשעט זיך): כאַ־כאַ־כאַ־כאַ־כאַ־כאַ! אַזױ? דאָס האָט ע ר דיר אַזױ אײַנגערעדט? אַיאָ? נו, גלײב אים, טאָכטער! ער האָט דיר אפֿשר געשװאָרן אױך? כאַ־כאַ־כאַ־כאַ! האָסט זיך אין אים אַ ביסל צופֿיל אײַנגעגלױבט, פֿירט ער דיך באַ דער נאָז. װען דו זאָלסט זיך צו אים אַזױ צוקוקן, װי איך קוק זיך צו, װאָלסטו אפֿשר אױך געזען דאָס, װאָס איך זע.
ע ט ל: װאָס זעסטו אַף אים אַזעלכעס, מאַמע?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: איך זע? הלװאַי װאָלט קײנער ניט זען! מע זעט שױן!
ע ט ל: (דערשראָקן). װאָס זעט מען? װער זעט? װאָס האָט מען געזען?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: מע האָט געזען דאָס, װאָס קײנער דאַרף ניט זען.
ע ט ל: (צעקאָכט). מאַמעניו! האַרצעניו! ליובעניו! איך בעט דיך, זאָג מיר, װאָס האָט מען געזען?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אַזױ? װילסטו טאַקע, אַז איך זאָל דיר זאָגן? אַ שײנער כּבֿוד פֿאַר דער מאַמע דײַנער! לאָזן דיר אַנדערע זאָגן, טאָכ־ טער מײַנע!
ע ט ל: (װײנט). דו מוטשעסט מיך, מאַמע! איך בעט דיך, זאָג מיר כאָטש אײן װאָרט, כאָטש אַ האַלב װאָרט! איך בעט דיך, מאַמעניו! האַרצעניו! נשמהניו!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װאָס זאָל איך דיר זאָגן, װאָס? װאָס האָסטו זיך צוגעטשעפּעט צו מיר? גײ, לאָז ער דיר זאָגן, װוּהין גײט ער אַלע טאָג נאָכן דאַװנען?
ע ט ל: װאָס הײסט װוּהין? צו לױ־בנימין, צו לאה־דװאָסעס אײ־ דעם; דאָרט לערנען זײ צוזאַמען, לײענען גאַזעטן…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: כאַ־כאַ־כאַ! אַזױ טאַקע? װער האָט דיר גע־ זאָגט? מע לערנט דאָרט אינאײנעם און מע לײענט גאַזעטן?!
ע ט ל: װאָס־זשע דען טוען זײ? אַדרבה, זאָג, מאַמע, לאָם איך אױך װיסן!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: פֿון װאַנען זאָל איך װיסן? איך גײ אים נאָך, צי װאָס? איך האָב מער ניט װאָס צו טאָן, נאָר נאָכקוקן דעם גענײדעם מײַנעם, װוּהין ער גײט ― איך זאָג דיר! פּראָמענע מעג ער גײן ניט נאָר צו לאה־דװאָסעס טאָכטער ― אַפֿילו אין דער ערד אַרײַן, אַרט מיך אױך ניט, אַבי מיר און מײַן קינד זאָל ניט שאַטן!
ע ט ל: מאַמע! דו װײסט גאָר ניט װאָס דו רעדסט! װאָס יענער װעט דיר דערצײלן פּזמונות, נעכטיקע טעג…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (מיט פֿײַער). הער נאָר, טאָכטער מײַנע. שױן לאַנג ביסטו געװאָרן אַזאַ פּרעסטאַרעץ, װאָס דו דערצײלסט מיר מעשׂיות? װאָס מאַכסטו מיר אַװעק מיט דער האַנט: „פּזמונות“! איך דאַרף זיך באַ קײנעם ניט נאָכפֿרעגן! איך פֿרעג ניט באַ קײנעם; מע קומט צו מיר אין קלײט אַרײַן און מע דערצײלט מיר ― זאָל איך מיר פֿאַרשטעלן די אױערן? מאָל דיר, אַז אָך און װײ איז מיר, אַז איך זיץ און הער אױס אָט די אַלע שײנע מעשׂיות! איך בין דאָך מער ניט װי אַ מענטש. נו, אַ מאַמע איז מסתּמא ניט אײַנגענומען, אַז מע רעדט אַף איר קינד. יענעם דאָס מױל פֿאַרשטעלן קאָן איך ניט, און גײן זיך אָפּקריגן מיט יעדן באַזונדער בין איך אױך ניט משה מחױבֿ. װי זאָגט מען: שנײַץ די נאָז און שמיר דעם פּנים“… ס'איז מיר אַװדאי גוט, זאָג איך דיר!
ע ט ל: (אױסער זיך). עמעצער האָט דיר אױסגעקלערט אַ נעכטיקן טאָג, אַװדאי אַ שׂונא מײַנער, און דו גלײבסט!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (הײס). אױסגעקלערט? אַ שׂונא? אָ, כּשרע בהמהלע! גײ הער, װאָס מע רעדט אַף דער גאַס, אין אַלע הײַזער! די גאַנצע שטאָט האָט צו טאָן מיט מיר ― זאָגט זי אַ שׂונא! מיר ליגן באַ יעדן אין מױל, קינד און קײט װײס פֿונעם סוד. יעדער באַזונדער װײַזט אַף מיר אָן מיטן פֿינגער, און אין שול הער איך הינטער מײַנע פּלײצעס, װי מע שושקעט זיך און מע לאַכט ― און זי זאָגט מיר, אַז ע מ ע צ ע ר האָט אױסגעטראַכט! יענער הענגט זיך לאה־דװאָסעס טאָכטערל אַפֿן האַלדז, און זי זאָגט: אױסגעטראַכט!
ע ט ל: (װײנט). ס'אַ ליגן, מאַמע, ס'אַ ליגן! ס'אַ ליגן!
3.
ד י ז ע ל ב ע און מ אָ ט ל.
מ אָ ט ל: (לױפֿט אַרײַן אַ דערשראָקענער). װאָס איז? װאָס שרײַסטו, עטעלע? דו װײנסט? װאָס װײנסטו, עטעלע? (נעמט זי אָן באַ דער האַנט, קוקט בײז אַף דער שװיגער).
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (שטײט אױף). קוק אים אָן אַ ביסל, װי ער מאַכט דעם אָנשטעל! אַ נעבעכל, גאָט די נשמה שולדיק… געמאַכט אַ תּל פֿון מײַן קינד, אַװעקגעקױלעט, אַראָפּגענומען דעם קאָפּ ― און האָט פּאָטעפֿאַלנעסט פֿרעגן, װאָס זי װײנט? רוצח! קױלער! מלאך־המות אײנער! זאָג מיר, מיט װאָס אָטװעטשאַיעסטו מיר פֿאַר מײַן קינד? פֿאַר מײַן קינד, פֿאַר מײַן אױג אין קאָפּ? װײן, טאָכטער, װײן! װײ איז דער מאַמע דײַנער! (כאַפּט די אַרבעט, גײט אַרױס און טוט אַ קלאַפּ מיט דער טיר).
4.
מ אָ ט ל און ע ט ל.
מ אָ ט ל: (נעמט אָן עטלען באַ בײדע הענט און װיל איר געבן אַ קוש; זי לאָזט זיך ניט און הערט ניט אױף צו װײנען. עטעלע! טײַערע מײַנע! זאָג מיר, װאָס איז דאָ אַזעלכעס? װאָס װײנסטו? איך בעט דיך, נשמה מײַנע! זאָג מיר! נו, זאָג כאָטש אײן װאָרט! כאָטש אײן װאָרט!
ע ט ל: (צעגײט זיך פֿאַר געװײן). אױ, לאָז מיך! לאָז מיך! אױ, גײ אַװעק פֿון מיר! אַװעק! אַװעק! אַװעק! (שטופּט אים אָפּ פֿון זיך).
מ אָ ט ל: (טרעט אָפּ אַ ביסל, בלײַבט שטײן, לאָזט אַראָפּ דעם קאָפּ, לײגט צונױף די הענט און בלײַבט אין אַ טראַגישער פּאַזע). רבונו של עולם! רבונו של עולם! (גײט צו נענטער צום װײַב). עטל! עטל! האָב רחמנות!… עס װײַזט אױס, אַז די שװיגער האָט שױן װידער אָנגערעדט אַף מיר… עטל! למאַי זאָלסטו פֿון מיר פֿאַרבאָרגן? ערשט נעכטן האָסטו מיר געשװאָרן, אַז װאָס מע װעט דיר זאָגן, װעסטו מיר באַלד דערצײלן… אַז דו װעסט שױן מער קײן שלעכטס אַף מיר ניט גלײבן… אַז צװישן אונדז װעט תּמיד זײַן אַ הײליקע ליבע אַף אײביק… און אַצינד, מײַן טײַערע, שטײ איך פֿאַר דיר און בעט רחמים, זאָלסט כאָטש אײן קוק טאָן אַף מיר, כאָטש אײן װאָרט מיר זאָגן, װילסטו ניט, עטל! װוּ זײַנען דײַנע שבֿועות? װוּ זײַנען דײַנע נעכטיקע הבֿטחות, עטל? (ער כאַפּט זי אַרום און טוט זי אַ קוש. זי רײַסט זיך אױס פֿון זײַנע הענט מיט כּעס).
ע ט ל: אַװעק! אַװעק צו לאה־דװאָסעס טעכטערל! אַװעק פֿון מײַנע אױגן!
מ אָ ט ל: (דערשטױנט). צו לאה־דװאָסעס טעכטערל? װאָס הײסט דאָס און װאָס באַטײַט דאָס? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ נײַס, האַ?
ע ט ל: (מיר האַרץ). אַ נײַס, זאָגסטו? גײ הער, װאָס די שטאָט רעדט!
מ אָ ט ל: די שטאָט רעדט! װאָס רעדט די שטאָט? אַדרבה, לאָם איך אױך װיסן?
ע ט ל: דו פֿרעגסט נאָך? האַ? װאָס גײסטו אַהין אַלע טאָג? דו מײנסט, דו נאַרסט מיך אָפּ? מײן ניט, אַז איך בין אַזאַ נאַר, װי דו מײנסט. אָ, איך װײס שױן! איך װײס שױן! צו לױ־בנימינען גײסטו? אַיאָ? צו איר, צו לאה־דװאָסעס ק ר אַ ס אַ װ י צ ע מיט דער רױטער נאָז… אָ אָ אָ!!! )זי רײַסט אַף זיך די האָר און איז אױסער זיך).
מ אָ ט ל: (כאַפּט זי באַ די הענט, נעמט זי אַרום מיט הײסע פֿלאַם־פֿײַערדיקע קושן) עטל! ליובעניו! װאָס רעדסטו? איך? איך? צו לאה־דװאָסעס טאָכטער? צו אָט דער דאָזיקער? איך װעל דיך פֿאַרבײַטן אַף לאה־דװאָסעס טאָכטער? דיך? מײַן קעצעלע? מײַן נשמה? מײַן לעבן? מײַן… איך…? אָ, איך װײס שױן, פֿון װעמען דאָס װאַקסט! איך װײס שױן! דאָס האָט זי אױסגעטראַכט! זי, די שװיגער! יאָ, איך װײס שױן! איך װײס שױן! אָ, זי װיל אונדז צעשײדן! זי װיל מיך אין דער ערד אַרײַנטרײַבן אַ לעבעדיקן! זי האָט זיך גענומען אַף מיר! ערשט הײַנט אינדערפֿרי האָט זי מיר דערצײלט און אָנגערעדט אַף דיר כּל הצרות! אַז דו האָסט זיך איר געקלאָגט אַף מיר, אַז דו קאָנסט מיך ניט אָנקוקן, אַז לױ־בנימין האָט אַ שײן קול און קאָן זינגען און איך ניט; אַז לױ־בנימין… נאָר איך גלײב ניט, און דו גלײבסט! איך זשאַלעװע דיך. און דו מיך ― ניט. איך איך האָב דיך ליב און בין דיר געטרײַ ביז לעצט, און דו האָסט אַפֿילו קײן קאַפּ רחמנות ניט אַף מיר!… דו האָסט מיר געגעבן אַ שבֿועה, אַז דו װעסט מיך אײביק ליב האָבן, תּמיד גלײבן: צום סוף, װילסטו אַפֿילו אַף מיר קײן קוק ניט טאָן… אָ! איך בין דער אומגליקלעכסטער מענטש אַף דער װעלט! (פֿאַלט אַף אַ בענקל און װײנט).
ע ט ל: (גײט צו צו אים און װיל אים טאָן אַ קוש; ער לאָז ניט). מאָטעלע! גאָט איז מיט דיר! טו אַף מיר אַ קוק ― דאָס בין איך! דו װילסט מיך ניט; מאָטעלע! מאָטעלע!
מ אָ ט ל: (פֿאַלט איר אַף דעם האַלדז). עטעלע!…
ע ט ל: (מע קושט זיך). מאָטעלע!…
מ אָ ט ל: (קושנדיק). קעצעלע!
ע ט ל: (קושנדיק). קאָטעקל!
מ אָ ט ל: (קושט זי). נשמה מײַנע!
ע ט ל: (קושט אים). לעבן מײַנס!
מ אָ ט ל: (קושט זי). מײַן ענגל!
ע ט ל: (קושט אים). מײַן האַרץ!
מ אָ ט ל: און דו האָסט זיך אַף מיר אַזעלכעס געגלױבט, האַ?
ע ט ל: אָ, זײַ מיר מוחל, מאָטעלע! דאָס לעצטע מאָל!
מ אָ ט ל: זע־זשע, עטעלע, דאָס לעצטע מאָל!
ע ט ל: דאָס לעצטע מאָל! דאָס לעצטע מאָל!
מ אָ ט ל: שװער מיר!
ע ט ל: איך שװער דיר!
מ אָ ט ל: באַ דײַן לעבן?
ע ט ל: באַ מײַן לעבן!
(ענדע פֿונעם ערשטן בילד).
ראובֿן־הערש זיצט איבער אַ ספֿר אין דעם זעלבן צימער און איז צעקאָכט. רב ש ל ו ם ש ד כ ן קוקט אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן.
1. ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש און ש ל ו ם ש ד כ ן.
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: װאָס זײַט איר אַזױ צעטראָגן װאָס? מילא, װאָס סע מאַכט זיך װאָס? אײַער טאָכטער איז ניט די ערשטע איז זי! איר האָט מורא האָט איר, זי װעט ניט קריגן קײן אַנדערן װעט זי? בראָד איז ניט אױסגעשטאָרבן בראָד!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װאָס רעדט איר? איר װילט מיר אײַנרײדן אַ קינד אין בױך? מאָטל איז אַ זעלטענער יונגערמאַן; אַ זעלטן קינד, כ'לעבן, אַ זעלטן קינד!
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: נו, װער זאָגט דען װער? ער איז אַװדאי נישקשה פֿון אַ יונגערמאַן איז ער; נאָר מסתּמא איז דאָס ניט איר זיװג מסתּמא…
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: ניט איר זיװג, זאָגט איר? װאָס איז? װאָס גײט אים אָפּ? איך פֿרעג אײַך, רב שלום, מיט װאָס איז דאָס ניט גלײַך? אַדרבה, זאָגט איר אַלײן! (רוקט זיך צו צו אים).
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (רוקט זיך אָפּ). װאָס קאָן איר זאָגן װאָס? גאָט איז דער מזװג זיװגים איז ער. װאָס קאָן װיסן אַ מענטש װאָס?
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (כאַפּט אָן רב שלום פֿאַר די לאַצן און טרײסלט אים). גאָט איז מזװג זיװגים, זאָגט איר? איר קאָנט מיר אַזעלכעס זאָגן? איר װײסט דאָך יאָ, װאָס דאָ טוט זיך, און װילט מיך אָפּנאַרן? מיך???
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (רײַסט זיך אױס פֿון זײַנע הענט אַ דער־שראָקענער). לאָזט מיך צורו לאָזט מיך! װאָס קער זיך מיט מיר אָן װאָס? איך דאַרף קריכן צו יענעם אין קעשענע דאַרף איך? איך װײס גאָרניט איך!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (גײט אַרום הין און צוריק). אױ, װײסט איר ניט! איר װײסט גאַנץ גוט פֿון מײַן שלאַק, פֿון מײַן צרה! איר מאַכט זיך נאָר, אַז איר װײסט ניט!
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: יאָ, אָבער װאָס קער זיך דאָס מיט מיר אָן װאָס? מע האָט מיך געשיקט רופֿן האָט מען מיך ― בין איך געקומען בין איך; מע זאָגט אַ גט, לאָז זײַן אַ גט לאָז זײַן…
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (שטעלט זיך אָפּ). אַ גט, זאָגט איר?
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (קאַלטבלוטיק). נו, פֿאַרשטײט זיך, אַ גט.
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (אַ זעץ מיט דעם קולאַק אין טיש אַרײַן). איך װיל ניט קײן גט! איר הערט, רב שלום! איך װיל ניט קײן גט! איך װיל ניט! איר הערט, צי נײן?
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: איך הער, איך הער; פֿאַר װאָס זאָל איך ניט הערן פֿאַר װאָס? „זי“ װיל אָבער, „זי“!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װער איז די „זי“? װאָס איז פֿאַר אַ „זי“? װאָס מיר זי, װער מיר זי?…
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: איך מײן, שׂרה־חנצע מײן איך; אײַער שׂרה־חנצע אײַערע.
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: שׂרה־חנצע? נו, און װוּ בין איך?
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (באַראַבאַנעט מיט די פֿינגער אין טיש אַרײַן). דאָס װײס איך ניט דאָס.
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: װאָס הײסט, איר װײסט ניט? איך װעל דערלאָזן אַזעלכעס באַ זיך אין שטוב? אַזאַ רציחה איז נאָך ניט געהערט געװאָרן אַף דער האַלבער װעלט! מע זאָל נעמען קינדער, אַזעלכע צװײ טײַערע קינדער, װאָס האָבן זיך ליב דאָס חיות מיט דער נשמה, און פּלוצעם אין מיטנדרינען אָפּגטן זײ, צעשײדן זײ, צערײַסן זײער גליק אַף אײביק! פֿאַר װאָס? פֿאַר װען? פֿאַר װעמענס זינד? (ער טרײסלט רב שלומען פֿאַר די לאַצן).
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (רײַסט זיך אױס). װאָס בין איך שולדיק? װאָס האָט איר צו מיר װאָס?
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (מיט גרױס פֿײַער). אַזאַ צאַצקע! אַזאַ יונגערמאַן! נו, און איך װעל דאָס צוזען און אָפּשװײַגן? האַ? װאָס מײנט איר זיך? איך בין דאָך אַ פֿאָטער! איך בין דאָך דער פֿאָטער! איך האָב עפּעס אױך אַ שטיקל דעה, צי נײן! האַ? איך װעל לאָזן, מע זאָל מײַן קינד פֿירן פֿאַר אַ קרבן? און װוּ בין איך ― פֿרעג איך אײַך? רב שלום, װוּ בין איך? (ער װיל אָנכאַפּן רב שלומען פֿאַר דער לאַץ).
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (רוקט זיך אָפּ). איר זײַט גערעכט איר, װאָס אמת איז אמת, רב ראובֿן־הערש. איר זײַט אַװדאי גערעכט זײַט איר. הײסט געבן אַ ביסל בראָנפֿן און עפּעס פֿאַרבײַסן אױך. איך האָב נאָך הײַנטיקן פֿרימאָרגן אין מײַן מױל ניט געהאַט האָב איך. (מע טראָגט אַרײַן אַ פֿלעשל װײַן מיט פֿאַרבײַסן. רב שלום שדכן גיסט זיך אָן אַ כּוסה). לחײם, רב ראובֿן־הערש, לחײם! לאָז גאָט געבן בעסערע געשעפֿטן לאָז ער… לחײם! לחײם! (ער מאַכט אַ כּוסה).
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (גיסט זיך אָן און נעם אַ קאַפּ). לחײם, רב שלום! לחײם טובֿים ולשלום! עך, ברודער, אַ פּאָהאַנע װעלט! פֿע, כ'לעבן, אַ פּאָהאַנע װעלט! פֿע!… (טרינקט נאָך אַ קאַפּ).
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (אַ כּוסה). פֿע, רב ראובֿן־הערש, פֿע, פֿע!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (טרינקט נאָך אַ קאַפּ). אָבער גאָר אַף אַן אַנדער אופֿן פֿע, רב שלום!
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (טרינקט). זײער פֿע! זײער פֿע!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (נאָך אַ קאַפּ). אָבער טאַקע, רב שלום, װאָס פֿע הײסט!
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (נאָך אַ ביסל). פֿע, פֿע, פֿע! ביזן עק אַרײַן פֿע!
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (אַ ביסל פֿאַרשמאַכט). װאָס װײסט איר, רב שלום, װי פֿע דאָס איז! װיפֿל איר װײסט פֿע, איז אַפֿילו קײן שמינית שבשמינית, קײן צען־טױזנט־חלק אַפֿילו! דאָס איז אַזאַ מין פֿע, װאָס זינט די װעלט שטײט איז נאָך אַזאַ פֿע ניט געװען!
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: (מראה כּהן; שאָקלט צו מיטן קאָפּ און שמײכלט). איך װײס, רב ראובֿן־הערש! ס'איז שטאַרק פֿע! איר דאַרפֿט מיר ניט דערצײלן איר. איך האָב אױך די אײגענע מכּה איך, פּונקט אַזאַ צרה פּונקט, און אפֿשר נאָך ערגער אפֿשר…
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: דאָך איז מיט אַ גאַנג; ניט אַזױ װי באַ מיר. אױ, װאָס װײסט איר, װאָס װײסט איר? קײנער װײס ניט, רב שלום! אָט דאָ ליגט דאָס באַ מיר. (װײַזט מיטן פֿינגער אַף דעם האַרצן). אָט דאָ, טיף־טיף!… און פֿאַר װאָס? פֿאַר װען? (בײגט אײַן דעם קאָפּ). שױן עטלעכע און צװאַנציק יאָר, אַז איך קום אָפּ אַף דער װעלט… עטלעכע און צװאַנציק יאָר בין איך אין גיהנם… שבֿעה מדורי גיהנם… אַף הײסע סקאָװראָדעס בראָטן מײַן לײַב… קאָליסטראָי, רב שלום, קאָלי־סטראָי טרײַבט זי מיך דרײַ מאָל אין טאָג… אָן אַ שום רחמנות… קײן גוט װאָרט כּמעט פֿון דער ערשטער שעה… אַ װערטעלע אױסצורײדן ― עטלעכע און צװאַנציק יאָר!… אָט װוּ מע דאַרף אַ גט, רב שלום! (קוקט זיך אַרום מיט שרעק). אָט װוּ מע װאָלט באַדאַרפֿט אַרױפֿפֿירן אַף אַ גט!…
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: אַװדאי גט! (גיסט אָן אַ כּוסה). באַ מיר אױך די אײגענע צרה באַ מיר… (עס קומט אָן שׂ ר ה־ ח נ ז ע )
2. ד י ז ע ל ב ע א ו ן שׂ ר ה ־ ח נ ז ע.
שׂ ר ה ־ ח נ ז ה : (פֿליט אַרײַן, װי אַ װיכער און בלײַבט שטײן אין מיטן שטוב; אַ פּליעסק מיט די הענט). ראובֿן־הערש! װאָס איז דאָ באַ דיר פּלוצעם פֿאַר אַ יום־טובֿ? גאָט איז מיט דיר, ראובֿן־הערש! װעסט צײַט האָבן נאָך דעם גט פֿאַרטרינקען… (קוקט אין דעם לײדיקן פֿלעשל אַרײַן). געמעגט איבערלאָזן אָ ביסל אַף שפּעטער… װעסט נאָך האָבן גענוג צײַט צו טרינקען. און איר אױך, רב שלום! אם ירצה השם, צום צװײטן קנס־מאָל און צו דער אַנדערער חתונה באַ אונדזער טאָכטער… נאָר לאָז שױן גאָט געבן מיט מער הצלחה, ניט אַזאַ גענײדעם, װי איר האָט מיר געגעבן, רב שלום!…
ר ב ש ל ו ט ש ד כ ן: (לעפּעטשעט מיט דער צונג). איך בעט אײַך, שׂרה־חנזע… איר זײַט דאָך… אַ… אַ… איך מײן טאַקע באמת מײן איך… אַ… אַ… װי זאָגט ער… אַ… … אַ… אשה צנועה… אַ…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (װײַזט זײ אַף דער טיר. זײ גײען בײדע מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ, און זי גײט זײ נאָך). נו, גײט שױן, גײט! שױן אַלץ פֿאַרטיק… דער רבֿ האָט געשיקט צו מיר דעם שמשׂ… דער גט איז שױן צום שרײַבן.. נו, רירט זיך שױן, ראובֿן־הערש, ריר זיך! קוק אים אָן אַ ביסל, װי ער פּלאָנטעט מיט די פֿיס… אין מיטנדרינען זעצט מען זיך אַװעק כלעפּטשען װײַן… (שטילערהײט). פּיאַװקעס זאָלן טרינקען אײַער בלוט בײדע… האָט זיך צונױפֿגעקאָמפּאַניעט מיט דעם דאָזיקן זולל־וסובֿאניק און מע האָט אױסגעראַמט װוּ ס'איז דאָ אַ שטיקל לעקעך אין שאַפֿע, עסן זאָלן אײַך װערעם בײדע אײַער לײַב, זיסער גאָט!…
3.
פֿריִער קומט אַרײַן מ אָ ט ל, פֿאַלט אַפֿן בענקל און בלײַבט זיצן אין אַ טראַגישער פּאָזע: באַלד נאָך אים קומט אַרײַן ל ו י ־ ב נ י מ י ן מיט אַ שמײכעלע.
מ אָ ט ל א ו ן ל ו י ־ ב נ י מ י ן.
מ אָ ט ל: (װײנט און רײַסט אַף זיך די האָר). פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! אַז אָך און װײ איז מיר, אַז איך דאַרף מײַן ע ט ל ע ן געבן גט?
ל ו י ־ ב נ י מ י ן: װאָס־זשע האָסטו געװאָלט? אַז עטל זאָל דיר געבן גט?
מ אָ ט ל: יאָ? דו לאַכסט? דו טרײַבסט קאַטאָװעס? אַצינד?
ל ו י ־ ב נ י מ י ן: װאָס דען? משוגענער, װאָס קלאָגסטו? װאָס האָסטו זיך צעיאַכמערט, װי אַ ייִדענע? אַדרבה ,זאָג!
מ אָ ט ל: װאָס־זשע דען? טאַנצן זאָל איך?
ל ו י ־ ב נ י מ י ן: אַװדאי טאַנצן!… דו װערסט פּטור פֿון אַזאַ שװיגער, װי שׂרה־חנצע, מעגסטו געװיס גײן טאַנצן… װער קען זי ניט? איך בין באַװאָרנט, אַז דו װעסט דאָ אָפּזײַן נאָך אַ האַלב יאָר אין שטוב, װעט דיך דײַן שװיגער פּאַטשן, אַזױ װי זי פּאַטשט דעם שװער דײַנעם, אָט דעם ערלעכן טפּש, װאָס איז ערגער פֿון איר, אַז ער לאָזט זיך אַזױ טרעטן מיט די פֿיס.
מ אָ ט ל: ס'איז דיר גרינג צו רײדן, יאָ. זאָלסט אָבער זײַן אַף מײַן אָרט, װאָלסטו…
ל ו י ־ ב נ י מ י ן: איך זאָל זײַן אַף דײַן אָרט, לעקיש, װאָלט איך מיך אַפֿן דריטן טאָג געגט און געפּטרט אַן עול פֿונעם קאָפּ! אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל! (ער שפּאַנט אַרום איבער דער שטוב).
מ אָ ט ל: (פֿאַרטראַכט). זיך געגט?… נו, און עטל? אַך, לױ־בנימין! װאָס װײסטו, װאָס װײסטו, װי טײַער, װי ליב זי איז מיר?!…
ל ו י ־ ב נ י מ י ן: (שפּאַנט אַרום הין און צוריק). קוק אים אָן אַ ביסל, װי ער מאַכט דאָס העװיות, די ליבע האָט זיך אין אים צעפֿלאַקערט! װער מיר ליבע? װאָס מיר ליבע? װאָס האָסטו זיך אײַנגע־בילדעט, משוגענער? אַ שײנע ליבע, אַז די מאַמע קאָן זי אַרױפֿפֿירן צען מאָל אין טאָג אַף גט? אױך מיר אַ ליבע! כאַ־כאַ־כאַ!
מ אָ ט ל: מעגסט דיר לאַכן װיפֿל דו װילסט. און דאָס, װאָס דאָס האַרץ פֿילט? (ער כאַפּט זיך באַם האַרצן).
ל ו י ־ ב נ י מ י ן: כאַ־כאַ־כאַ! װאָס פֿילט דאָס האַרץ? װאָס?… ער האָט זיך אָנגעלײענט מיט ראָמאַנען, װי אַ פּױק, און שרײַט אַף אַלע גאַסן „ליבע“! גלאַט, סע װילט זיך דיר שפּילן אַ ראָמאַן, נעמסטו אַלײן אַף זיך צרות מיט שלעק!… נו, װילסט ניט קײן גט? װי דו װילסט זיך! זיץ דאָ! אָט װעט באַלד קומען דער אַשמדאַי, די שװיגער דײַנע, און װעט דיר אַרײַנלײגן נײַן אײלן אין דער ערד אַרײַן און װעט אָנשטעלן די טאָכטער, אַז זי זאָל דיר װאַרפֿן דעם גט פֿאַר די פֿיס; און נאָכדעם װעט איר זיך איבערבעטן, צעקושן, און שפּעטער מיט צװײ טעג װידער די זעלבע געשיכטע, ביז פֿון דײַן געליבטער װעט װערן אַ מין שׂרה־חנצע און פֿון דיר אַ מין ראובֿן־הערש שׂרה־חנצעס… אַ לעמעשקע… אַ שײנער סוף!… שעם זיך! (לױ־בנימין רוקט אַן מאָטלען דאָס היטל ביז איבער די אױערן). אַ פֿײַנער יונגערמאַן! אַ יונגערמאַן ביסטו? אַ װײַבל ביסטו! אַ ייִדענע! מאָטל די ייִדענע! „סענדערל די ייִדענע“, כאַ־כאַ־כאַ! דו געדענקסט „סענדערל די ייִדענע“ באַ אַבראַמאָװיטשן? כאַ־כאַ־כאַ! „שהיה יושבֿ על הספֿסל“ ― אַז סענדערל די ייִדענע איז געזעסן אַפֿן בענקל אונטערגעבונדן מיט אַ טיכל די צײן, „וקולף קאַרטאָפֿלעס“ ― און האָט געשײלט קאַרטאָפֿלעס ― כאַ־כאַ־כאַ!
מ אָ ט ל: גוט איז דיר צו לאַכן! דו האָסט זיך אַרײַנגעכאַפּט אין אַ שטוב צװישן לײַט, ניט צװישן אַזעלכע, װי איך בין אַרײַן…
ל ו י ־ ב נ י מ י ן: האָסט אַ גרױסן טעות, מאָטל, איך האָב שױן דיר טױזנט מאָל געזאָגט, אַז סע װײַזט זיך דיר אױס. גלײב מיר, ברודער, אַז איך קום גענוג אָפּ. ניט אַזױפֿיל, װיפֿל דו, פֿאַרשטײט זיך, אָבער קײן האָניק לעק איך אױך ניט… סע װילט זיך מיר אַזױ זיצן און קװעטשן די באַנק, אַזױ װי דיר גלוסט זיך אַצינד גײן טאַנצן. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? מ י ר ז ײַ נ ע ן א ײ ד ע מ ס, מאָטל, מיר זײַנען אײדעמס!… מע האָט אונדז גענומען פֿאַר אַ צירונג אין שטוב אַרײַן, מע האָט אונדז געגעבן װײַבער און מע זאָגט אונדז: גײט, קינדערלעך, צװײ מאָל אין טאָג אין שול אַרײַן! טוט אײַך דאָרט װאָס איר װילט, אַבי לאָזן לײַט זאָגן, אַז איר זײַט שײנע אײדעמלעך, זײַדענע יונגעלײַט; און מיר, קעלבלעך, לאָזן זיך פֿירן פֿאַרן שטריקל, טאָן טוען מיר גאָרניט, עסן לאַסקאַװע ברױט, טונעיאַדצעס, פּוסטעפּאַסניקעס! און אַזױ גײען אַװעק טעג מיט יאָרן, עס װערט אַ קינד און צװײ… און מיר, קאָן זײַן, װאָלט זיך גאָר געגלוסט אַצינד זײַן װײַט־װײַט פֿון דאַנען, ערגעץ אין אַ ד ע ס, אָדער אין אַ פּ ײ ט ע ר ב אַ ר ג… שטודירן… עך, ברודער, ניטאָ װאָס צו רײדן, מאָטל, מיר זײַנען בײדע גוט אין דער נעץ. מיר איז אַ ביסל בעסער, דיר איז ערגער ― גײ־זשע, נאַרעלע, פּלאָנטע זיך אַרױס, ביז דו קאָנסט נאָך, ― װײַל שפּעטער גאָט װײס?… קום שױן, קום מאָטל, מאַך זיך ניט נאַריש!…(ער נעמט אָן מאָטלען באַ דער האַנט, זײ גײען אָפּ).
ענדע פֿונעם צװײטן בילד.
קומט פֿאָר באַם ר ב אָ ר ק ע ד ע ם ר בֿ אין שטוב, װאָס איז איבערגעצאַמט מיט אַ רעדנע אַף צװײ צימערן: אַ „זאַל” מיט אַ „קיך”. אין „זאַל” שטײט אַ שאַפֿע מיט ספֿרים, אַף דעם טיש ליגט אַ „יורה־דעה” מיט אַן „אבן־העזר”. אַ קאַנאַפּע, באַצױגן מיט אַ קעסטלדיקן ציץ: אַ מזרח אַף דער װאַנט; אַ זײגער מיט אַ קוקושקע; אַ טיוליק מיט אַ טולופּל פֿון פֿײ מיט װײדעלעך; אַ שטרײַמל; אַן אַטלעסענע קאַפּאָטע מיט אַ געלן אונטערשלאַק; דער רביצנס יופּע אַף װאַטע: אַ גרױסע קװאָרט מיט אַ פֿיטש נאַסן האַנטעך מיט אַ פּאָמוניצע און מיט אַ בעזעם.
1.
פֿ ר ו מ ע ־ ל י ב ע ד י ר ב י צ ן און שׂ ר ה ־ ה נ צ ע.
ר ב י צ ן: זיצט, שׂרה־חנצע. זעצט זיך צו, װאָס שטײט איר?
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (מיטן בורנעס אַף אײן אַרבל). נישקשה, איך קאָן באַשטײן. (זי סמאָרעט מיט דער נאָז).
ר ב י צ ן: װאָס אַרט אײַך, שׂרה־חנצע? אָט שטײט אַ בענקל, נעמט, זעצט זיך צו. ביז דער גט װעט נאָך פֿאַרטיק װערן, װעט אַ ביסל געדױערן. אָך־אָך־אָך! (שפּאַרט אונטער די באַק אַף צװײ פֿינגער און שאָקלט זיך).
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אָך־אָך־אָך! (מאַכט פּיסקעס אַף צו װײנען און זעצט זיך צו מיט אַ זײַט אַף דעם שפּיץ בענקל).
ר ב י צ ן: (מיט רחמנות). למאַי זאָלט איר זינדיקן, שׂרה־חנצע? מסתּמא איז דאָס אַ באַשערטע זאַך. מסתּמא, הײסט דער אײבערשטער, הקדוש־ברוך־הוא, ברוך הוא וברוך שמו! מסתּמא איז דאָס ניט קײן זיװג…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (װישט זיך די אױגן און שנײַצט די נאָז). ניט קײן זיװג, זאָגט איר? אױ, פֿרומעניו, נשמהניו! איר קענט מיך דאָך ניט פֿון נעכטן און ניט פֿון פֿאַראַיאָרן… איך קאָן דאָס אײַך גאָר אַזױפֿיל ניט למנצח זײַן, איך בעט אײַך איבער װי אַן אײגענע שװעסטער. װען איר זאָלט װיסן, װיִאַזױ ער באַגײט זיך מיט מײַן טאָכטער, מיט מײַן לײַב און פֿלײש, װאָלט איר אַלײן געזאָגט, אַז… אַז עס איז אַף מיר אַ „מחזיר נשמות“, עפּעס אַ מין פּורעניות פֿון זײַן ליבן נאָמען, עפּעס אַן „עוטר ישׂראל“ איז ער, נאָך ערגער פֿון אַ משומד, ניט דאָ געדאַכט. איך װײס? אַן אױסװירפֿלינג, אַ „נשמת־כּל־חי“, אַ װילדע חיה רעה, אַ װאָװקעלאַקע!…
ר ב י צ ן: (שמוצערט מיט די ליפּן און מאַכט מיט דעם קאָפּ). מע זאָל גאָר באַהיט װערן, רבונו של עולם פֿון דער גאַנצער װעלט, ברוך הוא וברוך שמו! סע איז דאָך עפּעס גאָר אַן אָנשיקעניש איז דאָס! אַ מכּה בכורה פֿון מצרים!
שׂ ר ח ־ ח נ צ ע: (מיט היץ). פֿון מצרים, זאָגט איר? פֿון סדום, זאָג איך אײַך! פֿון סדום! עפּעס אַ מין. אַ מין… „ורחצו“! אַ פּיפּערנאָטער, װאָס איז דורך מיטן קוק, אַ לינדן־װאָרעם, װאָס ליגט אין כרײן און מײנט, אַז סע איז גאָר קײן זיכערס ניטאָ אַף דער װעלט! ער ליגט און טאָטשעט, װערעם זאָלן טאָטשען זײַן לײַב אין דער פֿינצטער, ליבער גאָט!
ר ב י צ ן: באַהיט מיך גאָט, ברוך הוא וברוך שמו! (זי הײבט אױף די אױגן מיט די הענט צו דער סטעליע). איך װײס? איר דאַרפֿט נאָך דאַנקען און לױבן דעם װאָס לעבט אײביק, ברוך הוא וברוך שמו, װאָס איר װערט פּטור פֿון אַזאַ צרה שלא תבֿוא! אָט נעמט, אַ שטײגער, חײם־מאיר ליפּע־חזקאלס אײדעם. מע זאָל באַהיט און באַשירעמט װערן, רבונו־של־עולם, ברוך הוא וברוך שמו!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: װאָס איז דען מיט חײם־מאיר ליפּע־חזקאלס אײדעם?
ר ב י צ ן: (פֿאַרגלאָצט די אױגן, שפּײַט אױס און טוט זיך אַ װיש דאָס מױל). ס'זאָל מיר נאָר ניט פֿאַרעכנט װערן פֿאַר קײן לשון־הרע חלילה. שױן זינט חײם־מאיר ליפּע־חזקאלס האָט געבראַכט דעם אײדעם, האָבן אָנגעהױבן צו פֿאַלן קלײנע קינדער, ניט הײַנט געדאַכט, אַזױ װי שטרױ. גאָט זאָל זיך דערבאַרעמען, ברוך הוא וברוך שמו!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (שמוצערט מיט די ליפּן, שאָקלט זיך מיטן גאַנצן קערפּער). װאָס רעדט איר, אױ, פֿרומעניו, נשמהניו? װאָס־זשע איז מיט אים אַזעלכעס, למשל? װאָס האָט ער געטאָן, דער ימח־שמוניק, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן?
ר ב י צ ן: װאָס האָט ער געטאָן, פֿרעגט איר? פֿרעגט בעסער, װאָס האָט ער נ י ט געטאָן? אַ קלײניקײט ― יענער האָט אָפּגערעדט די לבֿנה!
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אַ, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן! װאָס הײסט ער האָט אָפּגערעדט די לבֿנה?
ר ב י צ ן: װײסט אים דער גוטער יאָר! מיט אַזאַ כּישוף, צי װאָס! זינט ער האָט אים געבראַכט צו פֿירן, איז ניט געװען אײן לבֿנה.
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: אַ, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן! װוּ איז אַהינגעקומען די לבֿנה?
ר ב י צ ן: איך װײס װוּ זי איז אַהינגעקומען? װאָס װײס אַן אשה? איך װײס נאָר, דער רבֿ האָט מיר געזאָגט, אַז ס'איז ניטאָ קײן אײן לבֿנה מחדש צו זײַן; ביז חײם־מאיר ליפּע־חזקאלס האָט ניט אָפּ־געגט דעם אײדעם, איז ניט געװען קײן לבֿנה. און אַז מע האָט אים אָפּגעגט, האָט גאָט ברוך הוא וברוך שמו אַ נס געטאָן, ס'איז שױן װידער דאָ אַלע חודש אַ לבֿנה… דאָס אײגענע איז מיט אײַך, שׂרה־חנצע: אָט װערט איר פֿון אים פּטור, אם ירצה־חשם, מיטן אײבערשטנס הילף, ברוך הוא וברוך שמו…
2.
ר ב אָ ר ק ע ד ע ר ר בֿ, ר ב ז כ ר י ה ס ו פֿ ר, ייִ ד ל
ד ע ר ש מ שׂ, ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש, מ אָ ט ל, ל ו י ־
ב נ י מ י ן, ד י ר ב י צ ן, ע ט ל, צ װ ײ ע ד ו ת א ו ן אַ מ נ י ן ייִ ד ן.
ד ע ר ר בֿ: (נעמט דעם גט). דו, סופֿר זכריה בר טובֿיה, איז דאָס דער גט, װאָס דו האָסט דאָ געשריבן, האָסטו געשריבן?
ד ע ר ס ו פֿ ר: (קראַצט זיך אין דער געדיכטער באָרד). יאָ.
ד ע ר ר בֿ: קענסטו דעם גט און האָסט דאָ אַ סימן־מובֿהק?
ד ע ר ס ו פֿ ר: יאָ.
ד ע ר ר בֿ: האָט דיר דער בעל, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, געגעבן דאָס פּאַרמעט, דעם טינט און דאָס טינטערל און דאָס גאַנצע שרײַב־געצײַג פֿאַר די עדים?
ד ע ר ס ו פֿ ר: יאָ.
ד ע ר ר בֿ: האָט דיר געהײסן דער בעל, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, אַז דו זאָלסט דעם גט שרײַבן לשמו ולשמה ולשם גירושין?
ד ע ר ס ו פֿ ר: יאָ.
ד ע ר ר בֿ: האָסטו אַזױ גערעדט, אַז דער גט, װאָס דער בעל, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, האָט געשריבן, איז געשריבן לשמו ולשמה ולשם גירושין?
ד ע ר ס ו פֿ ר: איך האָב גערעדט, אַז דער גט, װאָס דער בעל, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, האָט געשריבן, איז געשריבן לשמו ולשמה ולשם גירושין.
ד ע ר ר בֿ: (צו די עדות). האָט איר געהערט פֿונעם מגרש, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, אַז ער האָט מבֿטל געװען אַלע מודעות, און אַז דער גט, װאָס ער האָט געשריבן, איז געשריבן לשמו ולשמה ולשם גירושין?
ד י ע ד ו ת: (בײדע צוזאַמען, אײנער אַף אַ גראָבער און דער אַנדערער אַף אַ דינער שטימע). יאָ.
ד ע ר ר בֿ: האָט איר געזען, אַז דער מגרש, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, האָט מוסר געװען דעם טינט און פּען און דאָס טינטערל, בכדי דער גט, װאָס ער האָט געשריבן, זאָל זײַן געשריבן לשמו ולשמה ולשם גירושין?
ד י ע ד ו ת: יאָ. (מע דעקט אָפּ עטלען די פֿאַטשײלע).
ד ע ר ר בֿ: דו, חיה עטל גענענדל בת ראובֿן־הערש, װילסטו מקבל זײַן דעם גט פֿון דײַן מאַן משה מרדכי בר אפֿרים מנשה פֿון גוטן װילן, אָן אוגס און אָן תּנאַי?… זאָג: „יאָ“.
ע ט ל: (שװײַגט אַ היפּשע װײַלע, ביז ייִדל דער שמשׂ טוט איר אַ טאָרק באַם אַרבל). יאָ.
ד ע ר ר בֿ: האָסטו געטאָן אַ נדר, אָדער אַ שבֿועה, אָדער אַן איסור? זאָג: „נײן“.
ע ט ל: (שאָקלט מיטן קאָפּ). נײן, נײן!
ד ע ר ר בֿ: האָסטו גערעדט מעולם אַ דבור, אָדער אַ שבֿועה, אָדער אַן איסור, ס'זאָל דעם גט ניט מזיק זײַן?… זאָג: „נײן“.
ע ט ל: (מיט טרערן). נײן! (דער שמשׂ פֿירט צו מאָטלען).
ד ע ר ר בֿ: דו, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, װילסטו געבן דעם גט דײַן װײַב חיה עטל גענענדל בת ראובֿן־הירש פֿון דײַן גוטן װילן, אָן אוגס און אָן תּנאַי? זאָג: „יאָ“.
מ אָ ט ל: (דרײט אױס דעם קאַפּ צו עטלען און זיפֿצט. ייִדל דער שמשׂ טוט אים אַ שטורך פֿון הינטן מיטן עלנבױגן. ער שאָקלט מיט דעם קאָפּ אַף „ נײן ” און זאָגט „יאָ“). יאָ!
ד ע ר ר בֿ: האָסטו גערעדט מעולם אַ דבור, אָדער אַ שבֿועה, אָדער אַן איסור, ס'זאָל דעם גט ניט מזיק זײַן?… זאָג: „ נײן “.
מ אָ ט ל: (רוקט זיך צו נענטער צו עטלען. דער שמשׂ נעמט אים אָן פֿאַר די אַקסלען און פֿירט אים אָפּ אַ ביסל װײַטער). נײן! איך האָב געװאָלט זאָגן… (ער װיל עפּעס זאָגן װײַטער, טוט אים דער שמשׂ אַ צי באַ דער האַנט).
ד ע ר ר בֿ: (גיט אים איבער דעם גט על־פּי דין). נאַ דיר דעם גט, האַלט אים, ביז איך װעל דיר זאָגן… (דער רבֿ װענדט זיך שױן צו עטלען). גיב אים אָפּ די כּתובה, אָדער זײַ אים מוחל. טו אױס דאָס פֿינגערל, ס'זאָל ניט זײַן קײן שום חציצה, און דער אַרבל זאָל ניט אָנרירן, די הענט הײב אױף, און זאָלסט זײ ניט פֿאַרמאַכן, ביז איך װעל דיר זאָגן… (צום עולם). װער סע האָט עפּעס אַ פּסול אַפֿן גט ― זאָגט!… (דער עולם שװײַגט מיט שטילשװײַגעניש. דער רבֿ צו מאָטלען). דו, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, הײב אױף די הענט העכער פֿון דײַן װײַב. (מאָטל רוקט זיך צו צו עטלען און פֿאַרקוקט איר אונטערן טיכל; בײדע יונגע מענטשן װײנען און שלינגען די טרערן. דער רבֿ צו מאָטלען). דו, משה מרדכי בר אפֿרים מנשה, זאָג מיר נאָך װאָרט אין װאָרט. זאָג: „ הרי זה גיטך “…
מ אָ ט ל: (ער װערגט זיך). הררי זזזה גגגיטך…
ד ע ר ר בֿ: „והתקבלי גיטך“…
מ אָ ט ל: (מיט אַ קװיטש). והתקבלי גיטטך…
ד ע ר ר בֿ: „ובו תהײ מגורשת“…
מ אָ ט ל: ובו תהײ מגגגורשת…
ד ע ר ר בֿ: „ממני מעכשיו“…
מ אָ ט ל: (מיט אַ יאָמערלעך געװײן). מממממני מעכשיו…
ד ע ר ר בֿ: „והרי את“…
מ אָ ט ל: (כליפּעט װי אַ קלײן קינד). וההרי את… (דער גט פֿאַלט פּלוצעם אַרױס פֿון זײַנע הענט. מאָטל פֿאַלט עטלען אַפֿן האַלדז ― און דאָס פּאָרפֿאָלק װערט אומגעריכט צונױפֿגעגאָסן אין אַ לאַנגן, הײסן, פֿלאַם־פֿײַערדיקן קוש).
ד ע ר ע ו ל ם: (בלײַבט לכתּחילה דערשטױנט, אָפּהענטיק, אָן לשון, קוקן אײנער אַף דעם אַנדערן און אַלע צוזאַמען אַף דעם רבֿ). אי־אָ־נו־פֿע!…
ד ע ר ר בֿ: (אין אײניקע מינוט אַרום). נו, נו! אַ מעשׂה! אַ מעשׂה! (קנײטשט מיט די פּלײצעס). איך בין שױן דאָ, ברוך השם, באַלד זיבן און דרײַסיק יאָר רבֿ, און האָב שױן אַף מײַן לעבן גענוג פּאָרלעך אָפּגעגט , ― האָט זיך מיר נאָך אַזאַ מעשׂה ניט פֿאַרלאָפֿן! אַ מעשׂה! אַ מעשׂה! נו, נו!…
ד י ר ב י צ ן: (קוקט ניט אַף קײנעם). מן השמים! מסתּמא איז דאָך דאָס אַ זיװג מן השמים, פֿון השם יתברך, ברוך הוא וברוך שמו…
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: מזל טובֿ! ייִדן, זאָגט מזל טובֿ, ייִדן! און שטעלט משקה שטעלט!
ד ע ר ע ו ל ם: (אײנער דעם אַנדערן). מזל טובֿ! מזל טובֿ! מזל טובֿ!
ד ע ר ס ו פֿ ר: רב ראובֿן־הערש! רב ראובֿן־הערש! שיקט נאָך משקה, װעלן מיר טרינקען „לחײם“.
ד ע ר ע ו ל ם: נאָך משקה! נאָך משקה! ייִדל, משקה ברענג צו טראָגן!
ייִ ד ל ד ע ר ש מ שׂ: אָט גײ איך! אָט לױף איך! װאָס זאָל איך ברענגען אַף צו פֿאַרבײַסן?
ר ב ש ל ו ם ש ד כ ן: ברענג קיכלעך ברענג, און הערינג ברענג, און אַ ביסל דאַרע קישקע אַ ביסל…
ר א ו בֿ ן ־ ה ע ר ש: (צו שלום שדכן). נו, רב שלום! װאָס האָב איך אײַך געזאָגט? אַיאָ? װער איז גערעכט, רב שלום? האַ, רב שלום? נאַ דיר גאָר גטן זיך?!
ר ב ש ל ו ם: אָבער מײַן רח"ש מײַנער? רב ראובֿן־הערש, מיר קומט רח"ש קומט מיר! אַ שדכן אַז ער שטײט אַפֿילו פֿון דער זײַט אַ שדכן, קומט אים שױן אױך שדכנות קומט אים! װאָס זאָגט איר, רב אָרקע, ניט אַזױ, װאָס? ע ל ע ה ײ אַ נײַער שידוך ע ל ע ה ײ!… (צום שמשׂ). און פֿאַרגעסט ניט, רב ייִדל, דאַרע קישקע, למען־השם, קישקע דאַרע!
ד ע ר ע ו ל ם: (אַ סך קולות). װוּ איז אַהינגעקומען דאָס פּאָר־פֿאָלק?װוּ זײַנען זײ? האָסטו געהערט אַן אַקציע? כאַ־כאַ־כאַ! אַ קאָמעדיע! אַ רײנע קאָמעדיע! (האַלטן זיך באַ די זײַטן לאַכנדיק).
ל ו י ־ ב נ י מ י ן (צו מאָטלען). מזל טובֿ דיר, מאָטל! װער ס'איז דיר מקנא, דער זאָל אַלײן ניט האָבן… איך האָב דיר שױן פֿאַרזאָרגט אַף אײביק… (צום עולם). אַ קאָמעדיע זאָגט איר? ס'איז טאַקע צו מאַכן פֿון אײַך אַ קאָמעדיע! ס'װעט זיך שױן געפֿינען אַזעלכער, װאָס װעט פֿון אײַך אַמאָל באַשרײַבן, מאַכן פֿון אײַך אַ קאָמעדיע…
שׂ ר ה ־ ח נ צ ע: (דערשײַנט פֿון יענער זײַט פֿאָרהאַנג. צום מאַן). ראובֿן־הערש, דו הערסט? האָב איך דיר געזאָגט, אַז ער װעט אונדז באַשרײַבן אַף די גאַזעטן, אָט דער כּל־בוניק!? (באַװײַזט מיט די קולאַקעס אַף לױ־בנימינען און אַף מאָטלען און לאָזט זיך צו דער טיר).
פֿ אָ ר ה אַ נ ג.
געשריבן אין יאָר 1887