װינטער. אַקעגן מיר זיצט אַ ייִד פֿון מיטעלע יאָרן, מיט אַ געל בערדל, שױן אַביסל גרױלעך. אַ טכױרן טולופּל, אַביסל אָפּגעבאַרעט. מיר האָבן זיך צערעדט.
― דער ערגסטער שׂונא, הערט איר, ― רופֿט ער זיך אָן צו מיר — װעט אײַך נישט טאָן דאָס, װאָס אַ מענטש קאָן טאָן זיך אַלײן, ובפֿרט אַז עס מישט זיך אַרײַן אַ ייִדענע, אַ װײַב הײסט עס. אַקעגן װאָס, מײנט איר, זאָג איך עס? אַקעגן מיר אַלײן טאַקע. אָט נעמט מיך, למשל, װי איר זעט מיך אָטאָ ― דאַכט זיך, װאָס? אַ ייִד, כלעבן, אַ מיטלמעסיקער. אױף דער נאָז בײַ מיר שטײט נישט אױפֿגעשריבן: צי האָב איך געלט, צי האָב איך קײן געלט נישט, צי אפֿשר בין איך גאָר דערונטער? עס קאָן זײַן, אַז אַמאָל האָב איך דװקא יאָ געהאַט געלט, און נישט אַזױ געלט אַלײן, געלט איז בלאָטע ― פּרנסה האָב איך געהאַט, און בכּבֿוד, און שטיל, נישט געפֿלױגן, נישט געטראַסקעט, װי אַנדערע, װאָס האָבן ליב פֿי־פֿו־פֿאַ. נײן! איך גײ מיט דעם גאַנג, אַז שטיל און פּאַמעלעך איז בעסער. שטיל און פּאַמעלעך האָב איך מיר געהאַנדלט, שטיל און פּאַמעלעך אַ פּאָר מאָל געשטעלט זיך און פּאַמעלעך אָפּגעעקט מיט די סוחרים, און װידער גענומען זיך שטיל און פּאַמעלעך צו דער אַרבעט. איז דאָך אָבער פֿאַראַן אַ גאָט אױף דער װעלט, האָט ער מיך מזכּה געװען מיט מײַן אײגנס אַ װײַב… זי איז דאָ נישטאָ, קאָנען מיר רײדן אָפֿנטלעך… אַ װײַב, הײסט דאָס, װי אַלע װײַבער, דאָס הײסט, אַזױ אױפֿן קוק איז זי אַפֿילו דװקא גאָר נישקשהדיק. אַן „אָסאָבע“, קײן עין־הרע, צװײ מאָל אַזױ די גרױס װי איך, און נישט קײן מיאוסע, טאַקע אַ יפֿת־תּואר, קאָן מען זאָגן, און נישט קײן נאַרישע, אַ קלוגע, מע קאָן זאָגן אַ גאַנץ קלוגע, אַ בר־דעת, אַ גאַנצער מאַנצביל ― און דאָס איז ערשט דער רעכטער חסרון: אױ, נישט גוט, הערט איר, אַז דאָס װײַב איז אַ מאַנצביל! טױזנט מאָל קלוג ― אַז דער אײבערשטער האָט פֿאָרט באַשאַפֿן פֿריִער אָדם הראשונען און נאָכדעם שױן חוהן. גײט־זשע אָבער רעדט מיט איר, זאָגט זי: „װאָס דער אײבערשטער האָט באַשאַפֿן פֿריִער אײַך און נאָכדעם אונדז ― דאָס איז, זאָגט זי, זײַן עסק; נאָר דאָס, זאָגט זי, װאָס ער האָט מיר, זאָגט זי, אַרײַנגעגעבן אין פּיאַטע מער שׂכל, װי דו האָסט אין קאָפּ, בין איך אין דעם, זאָגט זי, כּלל נישט שולדיק“. „אַקעגן װאָס, זאָג איך, איז דאָס געקומען צו רײד?“ „אַקעגן דעם, זאָגט זי, איז דאָס געקומען צו רײד, װאָס פֿאַר אַלצדינג דאַרף מיר דאַרן דער קאָפּ; אַפֿילו דאָס קינד, זאָגט זי, אַרײַנגעבן אין גימנאַזיע באַדאַרף אױך אין זינען האָבן איך“. „װוּ שטײט דאָס, זאָג איך, געשריבן „גימנאַזיע“? איך קאָן נישט באַשטײן, זאָג איך, אַז ער זאָל די תּורה אױסלערנען אין דער הײם?“ „איך האָב דיר שױן טױזנט מאָל, זאָגט זי, געזאָגט, אַז דו װעסט בײַ מיר נישט פּועלן, איך זאָל, זאָגט זי, גײן קעגן דער װעלט; די װעלט איז זיך, זאָגט זי, נוהג, אַז קינדער גײען הײַנט אין גימנאַזיע“. „נאָך מײַן שׂכל, זאָג איך, קומט אױס, אַז די װעלט איז משוגע“. „נאָר דו אײנער, זאָגט זי, ביסט אַ קלאָרער! די װעלט, זאָגט זי, זאָל גײן מיט דײַן שׂכל, װאָלט זי טאַקע געהאַט אַ שײן פּנים!“ „איטלעכער מענטש, זאָג איך, גײט זיך מיט זײַן שׂכל.“ „מײַנע שׂונאים, זאָגט זי, און מײַנע פֿרײַנטס שׂונאים מעגן דאָס פֿאַרמאָגן אין קעשענע, אין קאַסטן און אין שאַפֿע, װאָס דו פֿאַרמאָגסט אין קאָפּ, װאָלט שױן דעמאָלט געװען אױף אײן אופֿן“. „אַז אָך און װײ איז, זאָג איך, דעם מאַנצביל, אַז אַ נקבֿה דאַרף אױף אים זאָגן מבֿינות!“… „אַז אָך און װײ איז, זאָגט זי, דער נקבֿה, װאָס האָט אַזאַ מאַנצביל, װאָס די נקבֿה זאָל דאַרפֿן זאָגן אױף אים מבֿינות!“… הײַנט גײט טענהט זיך אױס מיט אַ װײַב! אַז איר זאָגט איר דאָס, ענטפֿערט זי אײַך בױדעם, איר זאָגט איר אַ װאָרט, גיט זי אײַך אױסגאָב צװעלף, און טאָמער שװײַגט איר איר אָפּ, הײבט זי גאָר אָן צו װײנען, אָדער זי נעמט, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, און פֿאַלט חלשות ― זעט איר, דעמאָלט בין איך אײַך שױן אַװדאי מקנא! בקיצור, אַהין־אַהער, אױסגעפֿירט האָט זי, נישט איך. װאָרעם לאָמיר זיך נישט נאַרן, אַז זי װיל, איז עפּעס אַ תּירוץ?…
על־כּל־פּנים, װאָס זאָל איך אײַך דערצײלן? ― גימנאַזיע! מע באַדאַרף, הײסט עס, זיך נעמען צוגרײטן אים, ער זאָל אַרײַן, ראשית־חכמה, אין „מלאַדשי פּריגאָטאָװיטעלנעмладжи приготовительно: צוגרײטונג פֿאַר ייִנגערע“. אַװדאי איז עס אַ גרױסע תּורה: אַ קלײניקײט ― „מלאַדשי פּריגאָטאָװיטעלנע“! דאַכט מיר, אַז בײַ אונדז אַ ליאַדע חדר־ייִנגל, אַ דרדקי, װעט זײ אַלע פֿאַרשטעקן אין גאַרטל. ובפֿרט נאָך אַזעלכער, װי מײַנער, װאָס מע זאָל אױספֿאָרן אַן אימפּעריע, װעט איר נישט געפֿינען דעם צװײטן! איך בין דאָך אַ פֿאָטער, נישט שײך צו זאָגן; נאָר יענער האָט אַ קאָפּ, װאָס סע עקט זיך די װעלט! װאָס טױג אײַך לאַנגע רײד, ער איז אַװעקגעגאַנגען און האָט זיך געשטעלט און האָט געהאַלטן און האָט… נישט אױסגעהאַלטן. װאָס איז די מעשׂה? ער האָט געכאַפּט אַ צװײ פֿאַר רעכענען. ער איז, זאָגן זײ, שװאַכלעך אינעם חשבונען, אין „חכמת־המאַטעמאַטיק“ הײסט עס. װי געפֿעלט אײַך אַזאַ געשיכטע? יענער האָט אַ קאָפּ, װאָס סע עקט זיך די װעלט, מע זאָל אױספֿאָרן אַן אימפּעריע, דערצײלן זײ מיר מעשׂיות ― מאַטעמאַטיק! בקיצור, ער האָט נישט אױסגעהאַלטן! האָט דאָס מיך אַװדאי זײער גוט פֿאַרדראָסן: ער איז שױן געגאַנגען האַלטן, נעכײַ־בי װאָלט ער אױסגעהאַלטן. נאָר איך בין דאָך אַ מאַנצביל, נישט קײן נקבֿה, האָב איך מיך מישבֿ געװען: אַ שײנע רײנע כּפּרה, אַ ייִד איז געװױנט געװאָרן… גײט־זשע אָבער שמועסט מיט איר, אַז זי האָט זיך אַרײַנגענומען אין קאָפּ אַ משוגעת: אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל ― גימנאַזיע! טענה איך מיט איר: „זאָג מיר, זאָג איך, זאָלסט מיר זײַן געזונט, צו װאָס, זאָג איך, דאַרפֿסטו דאָס? צו פּריזיװ? ― איז ער, ברוך־השם, אַ באַװאָרנטער, זאָג איך, אַן אײן־און־אײנציקער. צו פּרנסה? ― באַדאַרף איך עס, זאָג איך, אױך אױף כּפּרות: װאָס אַרט מיך, זאָג איך, אַז ער װעט זײַן אַ קרעמער גלײַך מיט מיר, צי אַזױ אַ סוחר, װי אַלע ייִדן? און טאָמער איז אים, זאָג איך, חלילה באַשערט צו זײַן אַ נגיד, אַ באַנקיר, בין איך, זאָג איך, אױך נישט בדלות“. אַזױ טענה איך מיט איר. הערט עפּעס די װאַנט? „גלײַכער אַזױ, װאָס ער איז, זאָגט זי, נישט אַרײַן אין מלאַדשי פּריגאָטאָװיטעלנע“. „װאָס איז דען?“ „אַזױ, זאָגט זי: ער װעט שױן, זאָגט זי, בעסער אַרײַן גלײַך אין סטאַרשע פּריגאָטאָװיטעלנעстарше приготовительно: צוגרײטונג פֿאַר עלטערע“. מילא, סטאַרשע פּריגאָטאָװיטעלנע איז סטאַרשע פּריגאָטאָװיטעלנע. עס שפּילט בײַ מיר אַװדאי אַ גרױסע ראָלע, אַז יענער האָט אַ קאָפּ, מע זאָל אױספֿאָרן אַן אימפּעריע! װאָס לאָזט זיך אױס דער סוף? ס'איז געקומען צו דעם רעכטן שפּיל ― װידער אַ צװײ. שױן נישט פֿאַר מאַטעמאַטיק; אַ נײַער אומגליק: דאָס אױסלײגעכץ איז בײַ אים נישט װי מע באַדאַרף, דאָס הײסט, לײגן לײגט ער אױס גוט, נאָר װאָס דען? אױף אײן אות איז ער אַביסל דאָסיק: אױף דער „בוקװע יאַטיбукву Ѣ: אות Ѣ“. דאָס הײסט, שטעלן שטעלט ער אים, דעם „יאַטי“, פֿאַר װאָס זאָל ער אים נישט שטעלן? דער חסרון, זאָגן זײ, ער שטעלט אים נישט דאָרט, װוּ מע באַדאַרף. בין איך בדלות! איך װײס גאָר נישט, הערט איר, װי אַזױ װעל איך קאָנען פֿאָרן קײן פּאָלטאַװע און קײן לאָדזש אױפֿן יריד, אַז טאָמער װעט ער חלילה נישט שטעלן דעם „יאַטי“ אָט דאָרטן, װוּ זײ װילט זיך! הכּלל, אַז מע האָט אונדז אָנגעזאָגט די גוטע בשׂורה, האָט זי דאָך מסתּמא אײַנגעלײגט די װעלט; געפֿלױגן צום דירעקטאָר, געטענהט, אַז ער קאָן, ער יכולט: אַ סימן, זאָגט זי, אָט לאָז מען אים אַרײַנרופֿן און פֿאַרהערן איבעראַנײַס, נאָך אַ מאָל פֿונעם אָנהײב. האָט מען זי דאָך געהערט מסתּמא װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ ― געשטעלט אַ צװײ, און נאָך אַ מין צװײ, מיט אַ מינוס אַ צװײ, און גײ רוף מיך קנאַקניסל! אַ גװאַלד, אַ געפּילדער: סטײַטש, װידער נישט אױסגעהאַלטן! זאָג איך צו איר: „נו, אם־כּן, זאָג איך, װאָס זאָל מען טאָן? באַדאַרף מען זיך, זאָג איך, טאַקע נעמען דאָס לעבן?! אַ ייִד, זאָג איך, איז געװױנט געװאָרן“… װערט זי דאָך מסתּמא אָנגעצונדן און הײבט דאָך אָן מסתּמא צו פֿײַערן, באַגראָבן און שילטן, װי זײ קאָנען… נאָר דאָס בין איך אײַך מוחל. אַ רחמנות איז נעבעך געװען אױף אים, אױפֿן קלײנעם, אַ צער בעלי־חײם. סטײַטש, אַזאַ אומגליק: אַלע װעלן זיך אָנטאָן אין װײַסע קנעפּלעך, און ער נישט!… טענה איך מיט אים: „שוטה אײנער װאָס דו ביסט! פּרא־אָדם! ס'איז דען אַ היכי־תּמצא, זאָג איך, אַז די גאַנצע װעלט זאָל אַרײַן? נאַרעלע, עמעצער מוז דאָך, זאָג איך, בלײַבן אין דער הײם אױך, צי נײן? עלעהײ, זאָג איך, צום פּריזיװ“… װערט זי מלא־כּעס און פֿאַלט אָן אױף מיר מיט אַ גװאַלד: „אַ שײנער בעל־רחמניק, זאָגט זי. װער בעט דיך, זאָגט זי, זאָלסט אים טרײסטן מיט אַזעלכע קלוגע דיבורים? דו זע בעסער, זאָגט זי, מע זאָל פֿון זײַנעט װעגן קריגן עפּעס אַ רעכטן לערער, זאָגט זי, אַ באַזונדערן, אַ רוסישן, אױף גראַמאַטיק!“…
איר הערט װערטער? שױן צװײ לערערס זאָל איך האַלטן; אײן לערער מיט אײן מלמד איז קאַרג! בקיצור, אַהין־אַהער, אױסגעפֿירט מסתּמא האָט זי, נישט איך. װאָרעם אַז זי װיל, איז עפּעס אַ תּירוץ?…
על־כּל־פּנים, װאָס זאָל איך אײַך דערצײלן? מע האָט צוגענומען אַ נײַעם לערער, אַ רוסישן שױן, נישט חלילה קײן ייִדישן, פֿע!! נאָר טאַקע אַ גױ ממש. װאָרעם גראַמאַטיק, פֿאַרשטײט איר מיך, אין ערשטן קלאַס אַרײַן ― דאָס איז דאָך האַרבער פֿון כרײן. אַ קלײניקײט ― גראַמאַטיק! „בוקװע יאַטי“! מילא, איך זאָל אײַך דערצײלן פֿונעם לערער, װאָס גאָט האָט אונדז צוגעשיקט, איז גאָר אַ בזיון אױסצוזאָגן. מיר האָבן געהאַט פֿון אים אָפּגעשניטענע יאָר. ער האָט אונדז אַלעמען געמאַכט מיט דער בלאָטע גלײַך, געלאַכט און געשפּעט פֿון אונדז אין די אױגן. למשל, ער האָט, ברענען זאָל ער, קײן אַנדער זאַך אים נישט געקאָנט אױסקראַצן, בשעת לערנען מיט אים גראַמאַטיק, װי קנאָבל: „טשאַסנאָקчаснок: קנאָבל, טשאַסנאָקאַ, טשאַסנאָקו, טשאַסנאָקאָיו“ — דער רוח זאָל אים נעמען! װען נישט זי, װאָלט איך אים אָנגענומען פֿאַרן גאָרגל און װאָלט אים אַרױסגעװאָרפֿן צו אַלדי שװאַרצע יאָר מיט זײַן שײנער גראַמאַטיק! בײַ איר איז אָבער אַלצדינג געװען כּדאַי. װאָס איז? ער װעט װיסן, װוּ מע דאַרף שטעלן אַ „יאַטי“ און װוּ נישט. מאָלט אײַך, מע האָט אים דעם װינטער גענוג אָנגעמוטשעט, און ערשט אַרום שבֿועות האָט ער באַדאַרפֿט גײן צו דער שחיטה. געקומען נאָך שבֿועות, איז ער געגאַנגען און געשטעלט זיך און געבראַכט צו טראָגן אַהײם שױן נישט קײן צװײ, נאָר אַ פֿיר מיט אַ פֿינף. אַ שׂימחה, אַ גדולה ― מזל־טובֿ! מזל־טובֿ?… שאַט, כאַפּט זיך גאָר נישט אַזױ מיטן מזל־טובֿ! מע װײס נאָך נישט אַקוראַט, צי ער איז אַרײַן; דאָס װעט מען ערשט װיסן אַרום אַװגוסט. פֿאַר װאָס נישט באַלד? גײט פֿרעגט זײ! נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אַ ייִד איז געװױנט געװאָרן…
געקומען אַװגוסט, איך טו אַ קוק ― מײַנע רוט נישט; פֿונעם דירעקטאָר צום ספּעקטאָר, פֿונעם ספּעקטאָר צום דירעקטאָר. „װאָס לױפֿסטו הײַנט אַרום, זאָג איך צו איר, װי אַ פֿאַרסמטע מױז, זאָג איך, פֿון שמונין צו בונין?“… „װאָס הײסט, זאָגט זי, װאָס איך לױף? ביסט נישט קײן היגער? דו װײסט, אַ פּנים, נישט, זאָגט זי, װאָס עס טוט זיך אָפּ הײַנטיקע יאָרן, זאָגט זי, אין די גימנאַזיעס מיט די פּריצענטןפּראָצענטן; קװאָטע?“… כּך־הװה ― װאָס לאָזט זיך אױס? ער איז דאָך טאַקע נישט אַרײַן! פֿאַר װאָס, װילט איר װיסן? דערפֿאַר, װאָס נישט קײן צװײ פֿינפֿן. ער זאָל געװען, זאָגן זײ, האָבן צװײ פֿינפֿן, װאָלט ער אפֿשר, זאָגן זײ, אַרײַן. איר הערט? ― אפֿשר! געפֿעלט אײַך דער „אפֿשר“? מילא, װאָס איך האָב געהאַט פֿון איר — דאָס בין איך אײַך מוחל. אַ רחמנות איז נעבעך געװען אױף אים, אױפֿן קלײנעם; ליגט מיטן פּנים אין קישן און הערט נישט אױף צו װײנען. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז מע האָט אים געמוזט נעמען אַ נײַעם לערער, טאַקע אַ סטודענט פֿון דער גימנאַזיע, און מע האָט אים גענומען צוגרײטן שױן אין דעם צװײטן קלאַס אַרײַן, נאָר באופֿן־אַחר, װאָרעם צװײטע קלאַס איז נישט קײן שפּילעכל: אַהינצוצו דאַרף מען שױן, אַ חוץ מאַטעמאַטיק און גראַמאַטיק, אױך געאָגראַפֿיע, מיט טשיסטאָפּיסאַניעчистописание: קאַליגראַפֿיע, מיט איך װײס אַלײן נישט װאָס! כאָטש אַז מע װיל צוריק, נאַט אײַך דרײַ גראָשן; אַ שטיקל מהרש″אָשמואל אליעזר הלוי אײדלס 1555-1631 איז אַ סך שװערער פֿון אַלע זײערע לערנעכצן, און אפֿשר שׂכלדיקער אױך. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אַ ייִד איז געװױנט געװאָרן…
בקיצור, עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ סדרה אוראָקן: אױפֿגעשטאַנען גאַנץ פֿרי ― די אוראָקן. אָפּגעדאַװנט און איבערגעביסן ― די אוראָקן. אַ גאַנצן טאָג ― אוראָקן. ביז שפּעט בײַנאַכט הערט מען װי ער טאַראַבאַניעט: „אימעניטעלנע־דאַטעלנעименительное-дательне: סוביעקטיװ־דאַטיװ, סלאָזשיטעלנע־װיטשיטאַטעלנעсложительне-вычитательне: אַדיציע־סובטראַקציע“ ― עס גרילצט אַזש אין די אױערן! װער עסן? װאָס שלאָפֿן? „גענומען נעבעך אַ נפֿש, זאָג איך, און מע מוטשעט אים אומזיסט־אומנישט! ס'איז זאָג איך, אַ צער בעלי־חײם, דאָס קינד, זאָג איך, װעט חלילה קראַנק װערן!“ „בײַס זיך אָפּ, זאָגט זי, די צונג!“ װאָס טױג אײַך, ער איז אַװעקגעגאַנגען װידער אַ מאָל צו דער שחיטה און ער האָט געבראַכט צו טראָגן גאָלע פֿינפֿן! װאָס דען? יענער האָט אַ קאָפּ, מע זאָל אױספֿאָרן אַן אימפּעריע! איז, דאַכט זיך, גוט? אַיאָ? געקומען צום שפּיץ, מע האָט אַרױסגעהאַנגען אין דער גימנאַזיע די נעמען פֿון אַלע צוגענומענע קינדער אױף דער װאַנט, מע טוט אַ קוק ― נישטאָ מײַנער! אַ גװאַלד, אַ געשרײ: סטײַטש, אַזאַ רציחה! גאָלע פֿינפֿן!!! אָט װעט זי גײן, אָט װעט זי לױפֿן, אָט װעט זי זײ אַזױ און אַזױ!… בקיצור, זי איז געגאַנגען און געלאָפֿן ― אַזױ לאַנג, ביז מע האָט זי געבעטן, זי זאָל אױפֿהערן דולן אַ קאָפּ, דאָס הײסט, מע האָט זי פּשוט, צװישן אונדז רײדנדיק, מחילה, דורכגעטריבן. און אַז מע האָט זי דורכגעטריבן, איז זי ערשט דעמאָלט אַרײַנגעפֿאַלן אין שטוב אַרײַן מיט אַ גװאַלד עד־לבֿ־השמים: „סטײַטש, זאָגט זי, װאָס פֿאַר אַ פֿאָטער ביסטו? דו זאָלסט זײַן, זאָגט זי, אַ געטרײַער פֿאָטער, אַ װאַרעמער, אַזױ װי אַנדערע פֿאָטערס, װאָלסטו, זאָגט זי, אױך געפֿונען זכות־אָבֿות, אַזױ װי אַנדערע, צום דירעקטאָר, פּראָטעקציעס, קענטשאַפֿט!“… געפֿעלט אײַך אַן אײַנפֿאַל פֿון אַ ייִדענע? „קאַרג, אַ פּנים, װאָס איך טראָג אױפֿן קאָפּ די זמנים מיט די ירידים, מיט די קװיטלעך, מיט די װעקסלען, מיט די פּראָטעסטן, מיט די איבעריקע צרות? צי דו װילסט אפֿשר, זאָג איך, איך זאָל זײַן אַן אָנזעצער איבער דײַן גימנאַזיע מיט דײַנע קלאַסן, װאָס ליגן מיר שױן, זאָג איך, אָט־אַ־דאָ?!“… װאָרעם מע איז דאָך, װי זאָגט איר, נישט מער װי אַ מענטש, און איטלעכער מענטש האָט דאָך אַ גאַל, שיסט מען אױס… נאָר אױסגעפֿירט האָט מסתּמא זי, נישט איך. װאָרעם אַז זי װיל, איז עפּעס אַ תּירוץ?…
על־כּל־פּנים, װאָס זאָל איך אײַך דערצײלן? איך האָב גענומען זוכן זכות־אָבֿות, קענטשאַפֿט; איך האָב מיר געשװאַרצט דאָס פּנים, געליטן בזיונות, װאָרעם יעדער פֿרעגט אַ קשיא, און איז גערעכט. „איר זײַט, קײן עין־הרע, זאָגן זײ, רב אַהרן, אַ ייִד אַ בעל־הבית און האָט אײן שטיקל בן־יחיד, ― װעלכער גוטער יאָר טראָגט אײַך, איר זאָלט זיך מיט אים שטופּן װוּ מע דאַרף נישט?“… נו, גײ דערצײלט זײ מעשׂיות, אַז איך האָב מײַן אײגנס אַ װײַב ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר, װאָס האָט זיך אַרײַנגענומען אַ משוגעת אין קאָפּ אַרײַן: גימנאַזיע און גימנאַזיע און גי־מע־נאַ־זיע! װאָס טױג אײַך, איך בין, װי איר זעט מיך אָטאָ, אַלײן אױך נישט פֿון די גרױסע שלימזלניקעס. איך האָב מיר מיט גאָטס הילף אױסגעטראָטן אַ שטיקל װעג, גלײַך אַהין װוּ מע באַדאַרף, און האָב מיך דערשלאָגן צום אָדון־בפֿקדך אין קאַבינעט אַרײַן, צום דירעקטאָר הײסט עס, און האָב מיך אַװעקגעזעצט מיט אים אײַנטענהן, אַזױ און אַזױ ― איך קאָן, ברוך־השם, רײדן מיט אַ פּריץ, אַז איך װיל, די צונג פּיקן באַדאַרף מען מיר נישט. „טשטאָ װאַם אוגאָדנאָчто вам угодно: װאָס־זשע װילט איר?“ ― פֿרעגט ער מיך און בעט מיך זיצן. זאָג איך אים שטיל אױפֿן אױער: „גאָספּאָדין דירעקטאָר, זאָג איך, מי, זאָג איך, ליודי נע באָגאַטיע, נאָ או נאַס, זאָג איך, יעסט, מאַלענקע סאָסטאָיאַניע אי אָדין כאַראָשעי זאַמעטשאַטעלנע, זאָג איך, מאַלטשיק, קאַטאָרע, זאָג איך, כאָטשעט אוטשיטסאַ; אי יאַ, זאָג איך, כאָטשו; נאָ מאָיאַ זשענאַ, זאָג איך, אָטשען כאָטשעט!Господин директор, мы люди небогатые, но у нас есть маленькое состояние и один хороший, замечательный мальчик, который хочет учиться, и я хочу, а моя жена очень хочет!: הער דירעקטאָר, מיר זײַנען ניט רײַך, אָבער מיר האָבן אַ קלײן ביסל געלט און אײן ייִנגל אַ פּראַכט, װעלכער װיל זיך לערנען, און איך װיל עס, און דאָס װײַב טאַקע װיל עס!“… מאַכט ער צו מיר נאָכאַמאָל: „טשטאָ װאַם אוגאָדנאָ?“ זאָג איך צו אים נאָכאַמאָל און רוק מיך צו צו אים נאָך נענטער: „פּריצוניו, זאָג איך, מי, זאָג איך, ליודי נע באָגאַטיע, נאָ או נאַס, זאָג איך, יעסט, זאָג איך, מאַלענקע סאָסטאָיאַניע אי אָדין כאַראָשעי, זאַמעטשאַטעלנע מאַלטשיק, קאַטאָרע, זאָג איך, כאָטשעט אוטשיטסאַ; אי יאַ, זאָג איך, כאָטשו; נאָ מאָיאַ זשענאַ, זאָג איך, אָטשען כאָטשעט!“… און קװעטש אים דעם „אָטשען“, ער זאָל מיך פֿאַרשטײן… איז דאָך עס אָבער אַ גױיִשער קאָפּ, שטױסט ער זיך נישט װאָס איך מײן, און מאַכט צו מיר שױן מיט כּעס: „טאַק טשטאָ־זשע װאַם אוגאָדנאָ?!“ גײ איך און לײג אַרײַן די האַנט אין קעשענע פּאַװאָלינקע און נעם אַרױס פּאַװאָלינקע און מאַך צו אים פּאַװאָלינקע: „איזװיניטיעизвините: זײַט מוחל, גאָספּאָדין דירעקטאָר, מי, זאָג איך, ליודי נע באָגאַטיע, נאָ או נאַס, זאָג איך, יעסט מאַלענקע, זאָג איך, סאָסטאָיאַניע אי אָדין כאַראָשעי, זאַמעטשאַטעלנע מאַלטשיק, קאַטאָרע, זאָג איך, כאָטשעט אוטשיטסאַ; אי יאַ, זאָג איך, כאָטשו; נאָ מאָיאַ זשענאַ, זאָג איך, אָטשען כאָטשעט!“ און קװעטש דעם „אָטשען“ נאָך שטאַרקער, און נעם און רוק אים אַרײַן… בקיצור ― יאָ! ער האָט פֿאַרשטאַנען װאָס איך מײן, און גײט און נעמט אַרױס אַ ביכעלע און פֿרעגט מיך אױס, װי אַזױ איך הײס, און װי אַזױ הײסט דער זון מײַנער, און אין װאָסער קלאַס װיל איך, ער זאָל אַרײַן?… קלער איך מיר: „אָט אַזױ־זשע רײד!“ און איך מאַך אים קלאָר, אַז הײסן הײס איך כּץ, אַהרן כּץ, און מײַנער הײסט משה, מאָשקע הײסט עס, און אַרײַן, װיל איך, זאָל ער אין דריטן קלאַס. רופֿט ער זיך אָן צו מיר: װיבאַלד אַז איך הײס כּץ און מײַן זון הײסט משה, מאָשקע הײסט עס, און װיל אַרײַן אין דריטן קלאַס, זאָל איך אים ברענגען, זאָגט ער, צו פֿירן אין יאַנואַר, װעט ער דעמאָלט געװיס אַרײַן. איר פֿאַרשטײט? שױן גאָר אַנדערע דיבורים! אַ פּנים, אַז מע שמירט, פֿאָרט מען?… דער חסרון איז נאָר, װאָס נישט באַלד. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? מע הײסט װאַרטן, דאַרף מען װאַרטן. אַ ייִד איז געװױנט געװאָרן…
געקומען יאַנואַר ― װידער אַמאָל אַ טאַרעראַם, אַ לױפֿעניש אַהין, אַהער, הײַנט־מאָרגן דאַרף זײַן אַן אַסיפֿה, אַ סאָװעט הײסט דאָס. עס װעלן זיך צונױפֿקלײַבן דאָרטן דער דירעקטאָר מיטן ספּעקטאָר מיט אַלע לערערס פֿון דער גימנאַזיע, און ערשט נאָך דער אַסיפֿה, נאָכן סאָװעט הײסט דאָס, װעט מען װיסן, צי ער איז אַרײַן, צי נײן. געקומען צו דער רעכטער אַרבעט ― מײַנע איז נישטאָ אין דער הײם; נישטאָ קײן װאַרעמעס, נישטאָ קײן סאַמאָװאַר. נישטאָ גאָרנישט. װוּ איז זי ערגעץ? זי איז אין גימנאַזיע איז זי. דאָס הײסט, נישט אין גימנאַזיע, נאָר בײַ דער גימנאַזיע; דרײט זיך אַרום אין דרױסן אױפֿן פֿראָסט פֿון גאַנץ פֿרי אָן און װאַרט, ביז מע װעט זיך צעגײן פֿון דער אַסיפֿה, פֿונעם סאָװעט הײסט דאָס… דער פֿראָסט ברענט, אַ זאַװערוכע, ס'קערט די װעלט ― און זי דרײט זיך אַרום אין דרױסן בײַ דער גימנאַזיע און װאַרט. אַ שײנע מעשׂה! דאַכט מיר, דו װײסט גאַנץ גוט, אַז װיבאַלד מע זאָגט־צו, איז מסתּמא הײליק, ובפֿרט… איר פֿאַרשטײט? נאָר גײט רעדט מיט אַ ייִדענע! בקיצור, זי װאַרט אַ שעה, זי װאַרט צװײ, זי װאַרט דרײַ, זי װאַרט פֿיר; אַלע קינדער זײַנען זיך שױן לאַנג צעגאַנגען אַהײם פֿון דער גימנאַזיע, און זי װאַרט נאָך. װאָס טױג אײַך, זי האָט אָבער אַזױ לאַנג געװאַרט, ביז זי האָט זיך פֿאָרט דערװאַרט: עס עפֿנט זיך די טיר און עס גײט אַרױס פֿון דאָרטן אײנער פֿון די לערערס. שפּרינגט זי צו צום לערער און טוט אים אַ כאַפּ, צי װײסט ער נישט, מיט װאָס האָט זיך אױסגעלאָזט די אַסיפֿה, דער סאָװעט הײסט דאָס? זאָגט ער: פֿאַר װאָס זאָל ער נישט װיסן? מע האָט, זאָג ער, צוגענומען אַרום פֿינף־און־אַכציק קינדער, דרײַ־און־אַכציק קריסטלעכע און צװײ ייִדישע. פֿרעגט זי: װעמען? זאָגט ער: אײנעם אַ שעפּסלזאָן און אײנעם כּץ. דערהערט דעם נאָמען כּץ, מײַנע ― פֿײַל אױסן בױגן, פֿאַלט אַרײַן אין שטוב אַרײַן מיט אַ גדולה: „מזל־טובֿ! איך דאַנק דיר, רבונו של עולם! איך דאַנק דיר! צוגענומען! צוגענומען!“… און בשעת־מעשׂה שטײען איר טרערן אין די אױגן. מיר, פֿאַרשטײט זיך, טוט אַװדאי אױך הנאה די מעשׂה, נאָר גײן טאַנצן בין איך נישט מחויבֿ; דערױף בין איך דאָך עפּעס אַ מאַנצביל, נישט קײן נקבֿה… „איך זע אַרױס, מאַכט זי צו מיר, אַז בײַ דיר איז דאָס װינציק װאָס אָנגעלײגט?“ „פֿון װאַנען, זאָג איך, לערנסטו דיר אַזױ דעם פּשט?“ „אַזױ, זאָגט זי, װאָרעם דו ביסט אַ קאַלטער מלאך. דו זאָלסט, זאָגט זי, װיסן, װי אַזױ דאָס קינד נעבעך צאַפּלט, װאָלסטו אַזױ נישט געזעסן. דו װאָלסט שױן לאַנג, זאָגט זי, געלאָפֿן אים באַשטעלן אַ מונדירל, זאָגט זי, און אַ היטעלע און אַ רענצעלע, זאָגט זי, און מאַכן, זאָגט זי, אַ סעודה פֿאַר גוטע פֿרײַנד“. „װאָס עפּעס פּלוצעם אַ סעודה אין מיטן דרינען, זאָג איך, ס'איז אַ בר־מיצװה? צי אַ קנס־מאָל?“ אַזױ מאַך איך צו איר גאַנץ רויִק, װאָרעם איך בין דאָך עפּעס אַ מאַנצביל, נישט קײן נקבֿה… װערט זי ברוגז און הערט גאָר אױף צו רײדן! און אַ װײַב אַז זי הערט אױף צו רײדן, איז דאָך טױזנט מאָל ערגער װי געשאָלטן, װאָרעם אַז זי שילט, הערט מען כאָטש אַ קול פֿון אַ מענטשן, און אַזױ ― גײ רײד צו דער װאַנט!… בקיצור, װאָס זאָלט איר דאָ קלערן? מסתּמא האָט זי אױסגעפֿירט, נישט איך. װאָרעם אַז זי װיל, איז עפּעס אַ תּירוץ?…
על־כּל־פּנים, מע האָט געמאַכט אַ סעודה, מע האָט צונױפֿגערופֿן פֿרײַנד און גוטע פֿרײַנד, און מײַנעם האָט מען אָנגעטאָן פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, אַ מונדיר זײער אַ שײנעם מיט װײַסע קנעפּלעך, אַ היטעלע און פֿון פֿאָרנט אַ צאַצקע ― אַ גובערנאַטאָר!… אָן אים, אָנעם קלײנעם הײסט עס, האָט מען באמת געהאַט אַ מיצװה נעבעך, באמת אַרײַנגעזעצט אַ נײַע נשמה, ממש מחיה געװען. ער האָט געשײַנט, זאָג איך אײַך, װי די זון אום תּמוז! דער עולם האָט געטרונקען לחײם, געװינטשעװעט: „ער זאָל לערנען געזונטערהײט און ענדיקן געזונטערהײט די גימנאַזיע, און זאָל גײן און גײן“… „עט, זאָג איך, דאָס איז דװקא נישט אַזױ נײטיק; מע װעט זיך באַגײן, זאָג איך, אָן דעם אױך. לאָז ער מיר נאָר דורכגײן די ערשטע עטלעכע קלאַסן גימנאַזיע, זאָג איך, מאַך איך אים חתונה, אם ירצה השם, מיט גאָטס הילף“… רופֿט זיך אָן מײַנע מיט אַ שמײכעלע און קוקט בשעת־מעשׂה אױף מיר מיט אױגן: „זאָגט אים, אַז ער האָט, זאָגט זי, מחילה, אַ גרױסן טעות: ער גײט נאָך, זאָגט זי, מיטן אַלטן שניט“… „זאָגט איר, אַז איך זאָל, זאָג איך, האָבן די ברכות, װאָס דער אַלטער שניט איז, זאָג איך, געװען בעסער פֿונעם נײַעם שניט“… זאָגט זי: „זאָגט אים, אַז ער איז, לאָז ער מיר מוחל זײַן…“ װערט צװישן עולם אַ געלעכטער: „אױ, זאָגן זײ, רב אַהרן, האָט איר אַ װײַב, קײן עין־הרע! אַ קאָזאַק, נישט קײן װײַב!“… בתּוך־כּך האָט דער עולם גענומען צו גלעזלעך װײַן, גוט אַ לעק געטאָן, איז מען געװאָרן, װי זאָגט ער, לעבעדיק, און מע האָט געכאַפּט אַ ריקודל גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן; מע האָט אונדז גענומען בײדן אין קאָן אַרײַן, און דעם קלײנעם אױך אין מיטן, און מע האָט געהעפּעט גאָר קײן מעשׂה נישט, טאַקע ביזן װײַסן טאָג אַרײַן. אינדערפֿרי זײַנען מיר אַװעק מיט אים אַהינצוצו. געקומען אַהינצוצו, איז נאָך מסתּמא פֿרי, צוגעשלאָסן טיר און טױער, נישטאָ, װי זאָגט ער, קײן משוגענער הונט אין דער װײַבערשער שול. אָנגעשטאַנען זיך אין דרױסן און גוט אָנגעפֿרױרן זיך אױפֿן פֿראָסט, האָבן מיר זיך פּשוט מחיה געװען, אַז מע האָט אונדז געעפֿנט די טיר און מע האָט אונדז, ברוך־השם, אַרײַנגעלאָזט אינעװײניק. גיך האָבן אָנגעהױבן צונױפֿקומען זיך די חבֿרה קלײנװאַרג מיט די רענצלעך אױף די פּלײצעס. ס'איז געװאָרן אַ ליאַרעם, אַ טומל, אַ גערעדערײַ, מיט אַ לאַכערײַ, מיט אַ הו־האַ ― אַ יריד! בתּוך כּך קומט־צו צו אונדז עפּעס אײנער מיט גאָלדענע קנעפּ, אַ לערער פֿון דער גימנאַזיע װײַזט אױס, און מיט אַ בױגן פּאַפּיר אין די הענט, און טוט מיך אַ פֿרעג: װאָס דאַרף איך? װײַז איך אים אױף מײַנעם, אַז דאָס האָב איך אים געבראַכט צו פֿירן אין חדר, אין גימנאַזיע הײסט דאָס. פֿרעגט ער מיך: אין װעלכן קלאַס? זאָג איך: אין דריטן; ערשט נישט לאַנג, זאָג איך, צוגענומען. פֿרעגט ער מיך: װי אַזױ איז דער נאָמען זײַנער? זאָג איך: קאַץ, משה קאַץ, דאָס הײסט ― מאָשקע קאַץ. זאָגט ער: מאָשקע קאַץ? מאָשקע קאַץ איז בײַ אים ניטאָ אין דריטן קלאַס; פֿאַראַן, זאָגט ער, בײַ אים אַ קאַץ, אָבער ניט קײן מאָשקע, נאָר מאָרדוך קאַץ… זאָג איך: „קאַקאָיкакой: װאָסער מאָרדוך? מאָשקע, אַ ניעа не: אָבער ניט מאָרדוך!“ מאַכט ער צו מיר: „מאָרדוך“, און טיטשעט מיר דאָס פּאַפּיר אין פּנים אַרײַן. איך אים: מאָשקע! און ער מיר: מאָרדוך! בקיצור, מאָשקע־מאָרדוך, מאָרדוך־מאָשקע, מיר האָבן זיך אַזױ לאַנג געמאָשקעט און געמאָרדוכט, ביז מיר זײַנען געװאָר געװאָרן אַ שײנע מעשׂה: װאָס סע האָט געזאָלט זײַן מײַנעם, איז געװען יענעם. איר פֿאַרשטײט אַ חתונה? טעות גױ מותּר… מע האָט טאַקע צוגענומען אײנעם אַ קאַץ ― יאָ! ― נאָר על־פּי טעות, אַן אַנדערן, נישט אונדזערן. פֿאַראַן, פֿאַרשטײט איר מיך, צװײ קעץ בײַ אונדז אין שטאָט!…
װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? איר האָט באַדאַרפֿט זען דאָס צער־בעלי־חײם פֿון מײַנעם, בשעת מע האָט אים געהײסן, מחילה, אַראָפּנעמען די צאַצקע פֿונעם היטעלע! אַ כּלה צום באַדעקנס באַדאַרף געװיס אַזױ פֿיל טרערן נישט פֿאַרגיסן, װיפֿל מײַנער האָט יענעם טאָג אױסגעגאָסן! װאָס איך האָב אים נישט געבעטן ― נישט מיט גוטן, נישט מיט בײזן! „זעסטו, זאָג איך צו איר, װאָס דו האָסט אָנגעאַרבעט פֿאַר אַ חתונה? האָב איך דיר, זאָג איך, נישט געזאָגט, אַז דײַן גימנאַזיע איז פֿאַר אים אַ שחיטה? גאָט זאָל העלפֿן, זאָג איך, עס זאָל אונדז כאָטש, זאָג איך, אָפּלױפֿן גלאַט, ער זאָל דאָס חלילה, זאָג איך, נישט אױסקרענקען“… לאָזן מײַנע שׂונאים, זאָגט זי, קרענקען, אַז זײ װילן. מײַן קינד, זאָגט זי, מוז אַרײַן אין גימנאַזיע! איז ער נישט אַרײַן, זאָגט זי, איצטער, װעט ער אַרײַן אם־ירצה־שם, איבער אַ יאָר; איז ער נישט אַרײַן, זאָגט זי, דאָ, װעט ער אַרײַן אין אַן אַנדער שטאָט ― אַרײַן מוז ער, סײַדן, זאָגט זי, איך װעל חלילה צומאַכן אַן אױג און די ערד װעט מיך צודעקן!“ ― איר האָרכט דיבורים? און װער, מײנט איר, האָט אױסגעפֿירט ― איך, צי זי? לאָמיר זיך נישט נאַרן ― אַז זי װיל, איז עפּעס אַ תּירוץ?…
על־כּל־פּנים, איך װעל אײַך שױן קײן סך נישט מאריך זײַן. איך האָב מיך דאָס אַביסל אָנגעהעצקעט מיט אים, אױסגעװען מיט אים װוּ די װעלט האָט אַן עק, װוּ ערגעץ אַ שטאָט, װוּ ערגעץ אַ גימנאַזיע ― דאָרט זײַנען מיר געװען, זיך געשטעלט, געהאַלטן, און דװקא אױסגעהאַלטן, און דװקא גוט אױסגעהאַלטן, און דװקא נישט אַרײַן. פֿאַר װאָס? אַלץ איבער די פּריצענטן! איר מעגט מיר גלײבן, איך האָב מיך דעמאָלט אַלײן אָנגעקוקט, װי אַ משוגענעם: „שוטה! װאָס? װאָס איז דאָס פֿליִען, װאָס דו פֿליסט אַרום פֿון אײן שטאָט אין דער אַנדערער? צו װעלכע גוטע יאָר באַדאַרפֿסטו דאָס האָבן? נו, און אַז ער װעט שױן אַרײַן, װאָס װעט דעמאָלט זײַן?“ נײן, זאָגט אײַך װאָס איר װילט ― נצחון איז אַ גרױסע זאַך! ס'איז שױן בײַ מיר אַלײן אַרײַן אין אַ מין עקשנות, פֿאַרשטײט איר מיך, און דער אײבערשטער האָט רחמנות געהאַט און האָט מיר צוגעשיקט אין פּױלן אַ גימנאַזיע אַזעלכע אַ „קאָמערטשעסקעкомерческе: קאָמערציעל“, װאָס אַהינצוצו נעמט, מען צו אױף איטלעכן קריסט, להבֿדיל, אײנעם אַ ייִדן, סע מאַכט אױס אַזױ גרױס װי פֿופֿציק פּריצענט הײסט עס. נאָר װאָס דען? יעדער ייִד, װאָס װיל, אַז זײַן קינד זאָל אַרײַן, מוז ער קומען צו גײן מיט זײַן קריסט, איז אױב ער האַלט אױס, דער קריסט הײסט דאָס, און מע טראָגט אַרײַן פֿאַר אים די קלינגערס, פּראַװאָאוטשעניעправоучение: לעגאַלער דאָקטרין הײסט דאָס, איז דעמאָלט פֿאַראַן אַ שטיקל האָפֿענונג… אָנשטאָט אײן פּעקל האָט מען דעמאָלט אױף זיך, הײסט דאָס, צװײ. איר פֿאַרשטײט? גענוג סע טריקנט מיר דער מוח אױף מײַנעם, באַדאַרף מיר נאָך דאַרן דער קאָפּ אױף יענעמס, װאָרעם טאָמער האַלט נישט אױס חלילה עשׂו, איז דעמאָלט יעקבֿ אין דער ערד… כּך־הװה. אײדער איך האָב געקריגן דעם קריסט, אײנעם אַ שוסטער, כאָליאַװאַ הײסט ער, איז מיר אָנגעקומען מיט גרינע װערעם. צום סוף, ס'איז געקומען צו דעם רעכטן שפּיל, מײנט איר, אַז מײַן שוסטער איז נישט אַרײַן אין דער אַדמה, אַזױ װי קורח? און דװקא אױף „זאַקאָן באָזשעзакон боже: גאָטס געזעץ“! װאָס טױג אײַך, מײַנער האָט זיך געמוזט בכבֿודו־ובֿעצמו אַװעקזעצן מיט אים חזרן „זאַקאָן באָזשע“… אַי, די קשיא: װי קומט מײַנער צו „זאַקאָן באָזשע“? דאָס זאָלט איר נישט פֿרעגן, װאָרעם אַז יענער האָט אַ קאָפּ, מע זאָל אױספֿאָרן אַן אימפּעריע, איז דאָך נישט שײך!… בקיצור, גאָט האָט געהאָלפֿן די גוטע שעה, די גליקלעכע ― זײ זײַנען בײדע אַרײַן. זײַט איר שױן פֿאַרטיק? געקומען צום אַרײַנשרײַבן אין די ביכער אַרײַן, אַרױסנעמען אַ קװיטאַנציע ― מײַן גױ איז נישטאָ! װאָס איז די מעשׂה? ער װיל נישט, דער ערל, אַז זײַן זון זאָל זיך געפֿינען צװישן אַזױ פֿיל יהודים, כאָטש נעם גיב אים אַ קרענק! ער זאָגט: צו װאָס נוצט עס אים, אַז אַלע טירן זײַנען פֿאַר אים סײַ־װי־סײַ אָפֿן און ער קאָן אַרײַן װוּהין ער װיל? און גײט זאָגט אים אפֿשר, אַז ער איז אומגערעכט! „װאָס־זשע, זאָג איך, װילסטו, פּאַני כאָליאַװאַ?“ זאָגט ער: „גאָרנישט“. בקיצור, אַהין־אַהער, מענטשן, גוטע ברידער ― מע איז אַװעק מיט אים אין אַ טראַקטיר, געמאַכט אַ כּוסע, אײנע און צװײ און דרײַ ― אײדער כ'האָב דערלעבט זען דאָס גוטע קװיטל, אַז ער איז אַרײַן, זײַנען מיר די אױגן אַרױסגעקראָכן, און דאַנקען השם־יתברך, כ'האָב געמאַכט אַ ברכה „ברוך שפּטרני“.
געקומען אַהײם ― אַ נײַע צרה! װאָס איז שױן װײַטער? מײַנע האָט זיך איבערגעלײגט און באַטראַכט: סטײַטש, אַן אײן־און־אײנציקער, אײן אױג אין קאָפּ, װעט ער זײַן דאָרטן, און מיר ― דאָ? װיבאַלד אַזױ, צו װאָס טױג איר, זאָגט זי, איר װעלט? „װאָס־זשע, זאָג איך, װילסטו, למשל?“ זאָגט זי צו מיר: „װאָס זאָל איך װעלן? דו װײסט נישט, װאָס איך װיל? איך װיל, זאָגט זי, זײַן מיט אים“. „נו? און די שטוב?“ ― זאָג איך. „די שטוב, זאָגט זי, איז אַ שטוב“… האָט איר עפּעס צו איר? װאָס טױג אײַך, זי האָט זיך אױפֿגעזעצט און איז אַװעקגעפֿאָרן מיט אים אַהינצוצו, און איך בין געבליבן אײנער אַלײן איבער דער גאַנצער שטוב. מאָלט אײַך אַ שטוב ― אַזאַ יאָר אױף מײַנע שׂונאים! דאָס לעבן איז געװאָרן אױס לעבן, דאָס געשעפֿט איז געװאָרן אױס געשעפֿט. אַלצדינג איז געגאַנגען אָרצה, און מיר האָבן געהאַלטן אין אײן שרײַבן בריװלעך; איך שרײַב צו איר, זי שרײַבט מיר אָפּ; בריװלעך אַהין, בריװלעך אַהער: „שלום לזוגתי היקרה“… „שלום לבעלי היקר“… „אין גאָטעס װילן, שרײַב איך איר, װאָס װעט זײַן דער תּכלית? מע איז דאָך נישט מער װי אַ מענטש! אָן אַ בעל־הביתטע, מישטײנס געזאָגט“… בקיצור, עס האָט מיר געהאָלפֿן, װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ. אױסגעפֿירט מסתּמא האָט זי, נישט איך. װאָרעם אַז זי װיל, איז עפּעס אַ תּירוץ?…
על־כּל־פּנים, איך ענדיק אײַך שױן די מעשׂה. איך האָב מיך צעבראָכן, צעלאָמט, געמאַכט אַ תּל פֿונעם געשעפֿט, אױסגעפֿאַרקױפֿט, בדיל־הדל געװאָרן, און האָב מיך אַריבערגעפּעקלט, מחילה, אַהין, צו זײ. געקומען אַהין, צו זײ, אָנגעהױבן אַרומקוקן זיך, װוּ בין איך אין דער װעלט, שמעקן, אױסשמעקן, קױם מיט צרות איך האָב מיך אַרױפֿגעשלאָגן אױף אַ שטיקל דרך, געמאַכט אַ שטיקל שותּפֿות מיט אײנעם אַ סוחר, אַפֿילו אַזױ אַ גאַנץ לײַטישער מענטש, אַ פֿײַנער בעל־הבית, אַ װאַרשעװער פֿון די נאַלעװקיס, און אַ שטיקל גבאי אין שול; נאָר אין תּוך אַרײַן אַ דרײער, אַ שװינדלער, אַ קעשענע־גנבֿ ― מיך שיִער אומגליקלעך געמאַכט! פֿאַרשטײט איר שױן מסתּמא, װי דער קאָפּ איז מיר דעמאָלט געװען אין דער ערד? דערװײַל, איך קום צו גײן אײנמאָל אַהײם, מײַנער גײט מיר אַקעגן עפּעס מאָדנע, רױטלעך אױפֿן פּנים און אָן אַ צאַצקע אױפֿן היטל. מאַך איך צו אים: „הער נאָר, משהל, װוּ איז ערגעץ די צאַצקע דײַנע?“ מאַכט ער צו מיר: „װאָסער צאַצקע?“… זאָג איך: „דאָס קנעפּל“. זאָגט ער: „װאָסער קנעפּל?“… זאָג איך: „דאָס קנעפּל, װאָס אױפֿן היטל; ערשט אױף יום־טובֿ געקױפֿט אַ נײַ היטל מיט אַ נײַער צאַצקע! “… װערט ער נאָך רױטער װי פֿריִער און מאַכט צו מיר: „אַראָפּגענומען“… זאָג איך: „װאָס הײסט אַראָפּגענומען?“ זאָגט ער: „איך בין פֿרײַ“… זאָג איך: „װאָס הײסט דו ביסט פֿרײַ“… זאָגט ער: „מיר זײַנען אַלע פֿרײַ“… זאָג איך: „װאָס הײסט איר זײַט אַלע פֿרײַ?“ זאָגט ער: „מיר גײען שױן נישט“… זאָג איך: „װאָס הײסט איר גײט שױן נישט?“ זאָגט ער: „מיר האָבן געמאַכט יד־אַחת, מיר זאָלן נישט גײן“… זאָג איך: „װאָס הײסט איר האָט געמאַכט יד־אַחת? װאָס פֿאַר מאַכערס? װאָס פֿאַר יד־אַחתניקעס? ― זאָג איך, ― דערױף האָב איך מיך טאַקע אױסגעבראַכט, מפֿקיר געװען פֿון דײַנעט װעגן, דו זאָלסט נאָכדעם קאָנען מאַכן יד־אַחת?! אַז אָך און װײ, זאָג איך, צו דיר און צו מיר און צו אונדז אַלעמען! גאָט זאָל געבן, זאָג איך, עס זאָל זיך כאָטש נישט אױסלאָזן צו ייִדישע קעפּ, װאָרעם אומעטום, זאָג איך, איז דאָך דער ייִד דאָס כּפּרה־הינדל!“… אַזױ מאַך איך צו אים און הײב אָן פֿײַערן, זאָגן מוסר, װי געװײנטלעך אַ פֿאָטער רעדט מיט אַ קינד. איז דאָך אָבער פֿאַראַן אַ װײַב, זאָל מאריך ימים ונשים זײַן, קומט זי צו לױפֿן און לײגט מיר אַװעק אַ מענה־לשון, אַזױ און אַזױ, אַז איך בין שױן גאָר אױסגעװעבט געװאָרן, אַז איך הײב נישט אָן צו װיסן, זאָגט זי, װאָס אױף דער װעלט טוט זיך, אַז עס איז הײַנט געװאָרן, זאָגט זי, אַן אַנדער װעלט גאָר, אַ קלוגע װעלט, אַן אָפֿענע װעלט, אַ פֿרײַע װעלט, אַ װעלט, זאָגט זי, פֿון אַלע גלײַך, אױס אָרעם, אױס רײַך, אױס האַרעלע־קנעכטעלע, אױס שעפֿעלע־שערעלע, אױס הינטעלע־האַװקעלע, אױס קעצעלע־דראַפּעלע, אױס מײַזעלע־בײַסעלע… „טעטע־טע, זאָג איך, פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו דיר, מײַן װײַב, אַזאַ מאָדנע שפּראַך? עפּעס אַ נײַ לשון, זאָג איך, נײַע װערטער! אפֿשר װאָלסטו שױן, זאָג איך, אין אײנװעגס אַרױסגעלאָזט די הינער, זאָג איך, פֿון דער שטײַג, קיש־קיש, קורע נאַ סװאָבאָדעкуре на свободе: הון אױף דער פֿרײַ?“… װערט זי אָנגעצונדן, גלײַך װי איך װאָלט אױף איר אױסגעגאָסן צען עמער זודיק װאַסער ― און נננו! ― װי זײ קאָנען… מילא, מוז מען שױן אױסהערן די דרשה ביזן סוף. איז אָבער דער חסרון, װאָס ס'איז אָן אַ סוף. „װײסטו װאָס, זאָג איך, שאַ, זאָג איך, אָבער לאָז זײַן גענוג, זאָג איך, און שלאָג מיך אין האַרצן: חטאָתי, זאָג איך, עװיתי ופּשעתּי, זאָג איך, און אַן עק, זאָג איך. אַבי לאָז זײַן שטיל!“ װיל זי נישט הערן, נישט זען. „נײן, זאָגט זי, זי װיל װיסן, למאַי, און סטײַטש, און גװאַלד, און בפֿירוש, און אַדרבא, און װאָס הײסט עס, און װי געשיקט זיך עס, און נאָכאַמאָל, און טאַקע נאָכאַמאָל דאָס אײגענע!“…
איך בעט אײַך ― װער האָט דאָס אױסגעטראַכט אַ… װײַב?