אונדזער רבי, „ניסל דער קלײנער“ (אַזױ האָט מען אים גערופֿן, װײַל ער איז געװען אַ קלײנער), האָט זיך געלאָזט פֿירן בײַ דער נאָז פֿון זײַנע באַהעלפֿערס. װאָס די באַהעלפֿערס האָבן געװאָלט, האָבן זײ געפּועלט. געקומען דער ערשטער באַהעלפֿער און האָט געזאָגט: מע דאַרף הײַנט לאָזן די קינדער באַצײַטנס פֿרײַ. ― האָט ער געהײסן לאָזן די קינדער פֿרײַ. געקומען דער אַנדערער באַהעלפֿער און געזאָגט: די קינדער װעלן איבערקערן די װעלט, מע דאַרף זײ האַלטן אין חדר ― האָט ער געהײסן, מע זאָל זײ האַלטן אין חדר. ער זאָל אַלײן עפּעס צוקלערן ― דאָס נישט. דעריבער האָבן געװעלטיקט אױף אונדז די באַהעלפֿערס, נישט דער רבי. אין אַנדערע חדרים, למשל, װײסן באַהעלפֿערס, אײַנװאַשן די קינדער, זאָגן מיט זײ ברכה, טראָגן זײ אױף די פּלײצעס איבער דער בלאָטע, ברענגען זײ אין חדר אַרײַן אַ טעפּעלע אָנבײַסן. בײַ אונדז האָבן די באַהעלפֿערס געפֿױלט זיך אײַנװאַשן אונדז, זאָגן מיט אונדז ברכה, טראָגן אונדז אױף די פּלײצעס. דערפֿאַר האָבן זײ אָבער ליב געהאַט ברענגען אונדז אין חדר אַרײַן די אָנבײַסנס און… טאַקע אַלײן אױפֿעסן. אױסזאָגן דאָס דעם רבין האָבן מיר נישט געטאָרט: די באַהעלפֿערס האָבן אונדז געהאַלטן רעכט אין דער מורא, אונדז אָנגעזאָגט, אַז טאָמער װעט עמעצער זיך דערװעגן זאָגן אַ װאָרט, אַ פּיפּס טאָן פֿאַר דעם רבין, װעט מען אים קאַטעװען, שינדן די הױט! אײנער, אַ װײַסער־חבֿרהניק, האָט זיך יאָ געפּרוּװט אַמאָל אַרױסשפּרינגען מיט אַ װאָרט, האָבן אים די באַהעלפֿערס נאָכדעם אַזױ געטאָן, אַז ער האָט נעבעך געקרענקט אַ גאַנצן זמן, פֿאַרזאָגט אַ צענטן, מע זאָל אַ באַהעלפֿער פֿאַרן רבין נישט מסרן.
יענע צײַט קאָן מען אָנרופֿן מיטן נאָמען „גלות־הבהלפֿרים“, אָדער „באַהעלפֿער־גלות“.
האָט זיך פֿאַרגלוסט גראָד דעמאָלט אונדזערע באַהעלפֿערס, מיר זאָלן מאַכן אַ שפּאַציר ל″ג־בעומר הינטער דער שטאָט און אַרױסגײן אױף מלחמה, װי דער מינהג איז בײַ ייִדישע קינדער, מיט שװערדן און מיט פֿײַלנבױגנס און מיט צדה־לדרך, אַלערלײ גוטע שפּײַזן, אין װעג אַרײַן.
ס'איז אַ מינהג בײַ ייִדישע קינדער פֿון קדמונים, אַז עס קומט ל″ג־בעומר, װערט מען מלחמהדיק: מע װאָפֿנט זיך אָן פֿון קאָפּ ביז פֿיס מיט כּלי־זײן, הילצערנע שװערדלעך, ראָדביקסלעך און פֿײַלנבױגנס, מע נעמט־מיט עסנװאַרג אין װעג אַרײַן און מע גײט־אַרױס אױפֿן פֿרײַען פֿעלד כּלומרשט אױף מלחמה. ייִדישע קינדער, װאָס זיצן נעבעך אַ גאַנץ יאָר פֿאַרשפּאַרט אינעם ענגן פֿינצטערן חדר, אונטער דעם יאָך פֿון דער תּורה, אונטער דער מורא פֿונעם רבין און אונטער די קאַנטשיקעס פֿון די באַהעלפֿערס, אַז עס קומט ל″ג־בעומר און זײ גײען אַרױס אױפֿן פֿרײַען פֿעלד, אָנגעװאָפֿנט פֿון קאָפּ ביז פֿיס מיט די הילצערנע שװערדלעך, ראָדביקסלעך און פֿײַלנבױגנס, מאָלט זיך זײ אױס, אַז זײ זײַנען גיבורים, װאָס קאָנען אײַננעמען דעם שטאַרקסטן שׂונא, חרובֿ מאַכן די װעלט ― און זײ באַקומען מיט אַ מאָל קוראַזש, און חבֿרה הײבט־אָן מאַכן גרױסע שפּאַנען און זינגען לידלעך, מאָדנע לידלעך, האַלב־ייִדיש, האַלב גױיִש:
און מיר האָבן געטאָן, װי דער מינהג איז: אַראָפּגענומען אונדזערע פֿאַראַיאָריקע הילצערנע שװערדלעך פֿונעם בױדעם, און פֿײַלנבױגנס האָבן מיר אָנגעצױגן אױף רײפֿלעך פֿון פּסחיקע װײַן־פֿעסלעך, און ראָדביקסלעך האָבן אונדז געשאַפֿן די באַהעלפֿערס, געװײנטלעך, פֿאַר געלט, נאָר אַזעלכע ראָדביקסלעך קונציקע, װאָס מע קאָן שיסן מיט זײ אַ פֿליג, װען זי זאָל, נאַפּשיקלאַדнаприклад: למשל, װעלן שטײן און װאַרטן, ביז מע װעט זי שיסן… וכדומה נאָך אַזעלכע מינים כּלי־זײן, ייִדיש געװער, װאָס מע קאָן מיט זײ איבערשרעקן אױף טױט קלײנע זײגעדיקע קינדער. און מיט אָנבײַסן האָבן מיר זיך פֿאַרזאָרגט נישט אױף קאַטאָװעס ― איטלעכער מיט װאָס גאָט האָט אים געבענטשט און מיט װאָס די מאַמע האָט אים באַװיליקט פֿון איר ברײטער האַנט. און מיר זײַנען געקומען דעם טאָג פֿון ל″ג־בעומר אין חדר אַרײַן, אָנגעװאָפֿנט פֿון קאָפּ ביז פֿיס און מיט פֿולע קעשענעס פֿון כּל־טובֿ, װאָס אַ מױל קאָן רײדן: בולקע, און קיכל, און אײער, און שמאַלץ, און בראָנפֿן, און װישניק, און פֿערטלעך עוף, און שטיקער קאַטשקע, און פּופּקעלעך, און לעבערלעך, און טײ מיט צוקער, מיט ניס מיט מאַראַנצן מיט אײַנגעמאַכטס, און אױך מיט מזומנע גראָשנס ― איטלעכער פֿון אונדז האָט זיך געװאָלט אױספֿײַנען. ברענגען װאָס מער און װאָס בעסער, יוצא זײַן פֿאַר די באַהעלפֿערס. און די באַהעלפֿערס האָבן אונדז געלױבט, געזאָגט, אַז מיר זײַנען װױלע, אױסגעצײכנטע ייִנגלעך, צונױפֿגענומען אונדזערע גוטע שפּײַזן צו זיך אין די טאָרבעס אַרײַן, און אונדז האָבן זײ אױסגעשטעלט שורות־װײַז, װי מע שטעלט אױס חיל, און האָבן אַ קאָמאַנדעװע געטאָן:
― נעמט זיך, ייִדישע קינדער, פֿאַר די הענט און מאַרש איבער דער בריק, גלײַך אַהין אױף מעזריטשער פּלאַץ. דאָרט װעט איר זיך באַגעגענען מיט די ים־קאָטערס און דאָרט װעט מען זיך שלאָגן!
― הוראַ, ים־קאָטערס! ― האָבן מיך אױסגעשריִען אַלע אין אײן קול און האָבן זיך גענומען פֿאַר די הענט און האָבן זיך ראַפּטום אַ לאָז געטאָן אין װעג אַרײַן, שטאַרק האָפֿערדיק און זיכערלעך, װי אמתע גיבורים.
די ים־קאָטערס ― אַזױ האָבן מיר גערופֿן די דרדקי־תּלמידים, דערפֿאַר װאָס זײ זײַנען געװען קינדער קלײנע, קורצע, אַלף־בית־ייִנגלעך, און האָבן אױסגעזען קעגן אונדז, חומש־בחורים, װי פֿליגן, װי מערעשקעס. עס האָט זיך אונדז אױסגעװיזן, אַז מיט אײן בלאָז ― פֿו! ― מאַכן מיר פֿון זײ אַ תּל. מיר זײַנען געװען בטוח, אַז זײ װעלן נאָר אונדז דערזען, װי מיר זײַנען אָנגעװאָפֿנט פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט שװערדן, פֿײַלנבױגנס און ראָדביקסלעך, װעלן זײ געװיס כאַפּן די פֿיס אױף די פּלײצעס און װעלן געװיס מאַכן פּליטה. אַ קלײניקײט ― אַזעלכע גיבורים, חומש־ בחורים, װאָס אַלע ייִנגלעך פֿון דרדקי־חדרים האָבן געציטערט פֿאַר אונדז אימת־מװת, מורא געהאַט אַרײַנטרעטן אין אונדזערע דלתּ אַמות! איר שפּילט זיך מיט חומש־בחורים, װערגעלעצן מיט לאַנגע פֿיס?!…
שלאָגן מיט די ים־קאָטערס האָבן מיר זיך, אײגנטלעך, קײנמאָל ניט געשלאָגן; נאָר על־פּי סבֿרה האָבן מיר גערעכנט און געװען איבערצײַגט, אַז מיטן קוק מאַכן מיר מיט די דאָזיקע קלײנע װעװריקעס אַ פֿאַרלענדונג, אַ סוף, אַ תּל־עולם. חוץ װאָס מיר װעלן זײ גוט אײַנטײלן, אָנברעכן אױף אַלע זײַטן, װעלן מיר נאָך נעמען בײַ זײ רױב, דאָס הײסט, מיר װעלן זיך צעטײלן מיט זײערע אָנבײַסנס, און לאָזן זײ אונדז לאָדן צום „ונתנה־תּוקף“.
און פֿאַר גרױס קוראַזש און התפּעלות פֿון זיך אַלײן און פֿון אונדזער כּוח האָבן מיר זיך אײנס דאָס אַנדערע אונטערגעשטופּט, דערלאַנגט אַלע מאָל אַ שטורך אין די פּלײצעס אַרײַן און אַ פֿליאַסק פֿון הינטן, און אַגבֿ האָבן אונדז טאַקע אונטערגעטריבן די חבֿרה באַהעלפֿערס, מיר זאָלן גײן אַ ביסל גיכער.
― װאָס קריכט איר, װי די װאַנצן? ― האָבן זײ צו אונדז געזאָגט, און אַלײן האָבן זײ זיך אַלע מאָל אָפּגעשטעלט, אױפֿגעבונדן די טאָרבעס און פֿאַרזוכט די אָנבײַסנס, שטאַרק געלױבט אונדזערע מאכלים מיט אונדזער װישניק:
― אױסגעצײכנטער װישניק! ― האָבן זײ געזאָגט, איבערגעגעבן אײנער דעם אַנדערן דאָס פֿלעשל און געבולקעט ― בול־בול־בול ― פֿונעם העלדזל גלײַך אין מױל אַרײַן.
― אַן אַנטיק פֿון װישניק! רעדט איר? טאַקע גאָר אַ חריפֿות!
אַזױ האָבן געזאָגט די חבֿרה באַהעלפֿערס, געלעקט די פֿינגער און שטאַרק אָפּגעשטאַנען פֿון אונדז, באַװיזן אונדז פֿון דער װײַטן מיט די הענט, מיר זאָלן גײן װײַטער! װײַטער!…
און מיר זײַנען געגאַנגען װײַטער און װײַטער איבער דעם גרױסן מעזריטשער פּלאַץ, כאָטש דער װינט האָט געבלאָזן אַלע מאָל שטאַרקער און שטאַרקער. דער הימל האָט זיך רעכט פֿאַרכמאַרעט, און אַ געדיכט קאַלט רעגנדל האָט געשמיסן גלײַך אין פּנים אַרײַן. פֿאַר קעלט האָבן אונדז די הענט געדראָלן, געװאָרן ברױן און בלױ, און די שטיװעלעך האָבן זיך צעװײקט, געקװאַטשעט אין דער בלאָטע. לידלעך האָבן מיר שױן לאַנג אױפֿגעהערט זינגען, און געפֿילט האָבן מיר זיך מיד און הונגעריק, זײער־זײער הונגעריק. און ס'איז געבליבן, מיר זאָלן זיך ערגעץ צוזעצן אױף אַ װײַלע אָפּרוען זיך און טאַקע אין אײנװעגס עפּעס איבערכאַפּן, נעמען אין מױל אַרײַן.
― װוּ זײַנען דאָס אונדזערע באַהעלפֿערס? ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער פֿון אונדז.
― כאַפּט דער רוח די באַהעלפֿערס! די אָנבײַסנס, די אָנבײַסנס װוּ זײַנען?…
און דער עולם האָט שטאַרק אָנגעהױבן צו מורמלען אױף די באַהעלפֿערס: „אַ בעלנות צונעמען אַלע אונדזערע פּופּקעס מיט אונדזערע לעבערלעך, מיט די קיכלעך, מיט די אײער, מיטן ביסל װישניק, מיט די מזומנע עטלעכע גראָשנס, און אונדז איבערלאָזן דאָ אַלײן אױפֿן פּוסטן פּלאַץ, אױף דער קעלט, הונגעריק, ― פֿאַרכאַפּט מעגן זײ װערן!“
― אַ מיתה־משונה זאָל קומען אױף אונדזערע באַהעלפֿערס!
― אַ חלירע זאָל קומען אױף אַלע באַהעלפֿערס פֿון דער גאַנצער װעלט!
― די כּפּרה זאָלן זײ זײַן פֿאַר אונדזער מינדסטן נאָגל!
― שאַ! שטיל זאָל זײַן! אָן גײט אונדזער שׂונא! אונדזער פֿײַנט!
― קלײנע װעװריקעס מיט גרױסע שטעקנס!
― די ים־קאָטערס! די ים־קאָטערס!
― הוראַ, ים־קאָטערס!…
װי מיר האָבן זײ דערזען, אַזױ האָבן מיר זיך אַ לאָז געטאָן צו זײ, װי די בײזע הונגעריקע װעלף, גרײט געװען זײ דורס זײַן, צערײַסן אױף שטיקער. נאָר… עס האָט זיך געטראָפֿן מיט אונדז אַן אומגליק, אַ גרױסער אומגליק, װאָס קײנער האָט דאָס בשום־אופֿן נישט געקאָנט אַרױסזען פֿריִער.
אַז ס'איז ניט באַשערט, העלפֿן נישט קײן חכמות מיט קײן גבֿורה מיט קײן בריהשאַפֿטן. הערט אַ מעשׂה, װאָס עס קאָן זיך טרעפֿן.
די ים־קאָטערס, כאָטש זײ זײַנען קלײנע קורצע װעװריקלעך, אַלף־בית־ייִנגלעך, נאָר, אַ פּנים, נישט קײן נאַרישע ייִנגלעך: אײדער זײ זײַנען אַרױס צו אונדז אַקעגן אױפֿן פֿעלד, אױף דעם גרױסן מעזריטשער פּלאַץ, אױף מלחמה, האָבן זײ זיך אין דער הײם פֿריִער גוט צוגעלערנט, געמאַכט רעפּעטיציע הײסט עס. נאָכדעם האָבן זײ זיך אונטערגעפֿיטערט, איבערגעביסן הײסט עס, מיטגענומען מיט זיך װאַרעמע מלבושימלעך מיט גומענע קאַלאָשן, אָנגעװאָפֿנט זיך פֿון קאָפּ ביז פֿיס נישט ערגער פֿון אונדז, און אפֿשר נאָך בעסער פֿון אונדז, אױך מיט שװערדלעך און מיט פֿײַלנבױגנס און מיט ראָדביקסלעך, און האָבן גאָרנישט געװאָלט װאַרטן, ביז מיר װעלן אָנפֿאַלן אױף זײ, נאָר זײ זײַנען בעסער אָנגעפֿאַלן אױף אונדז, און האָבן אונדז גענומען ברעכן די בײנער ― װי אַזױ מײנט איר, אַ שטײגער? פֿון אַלע זײַטן און אַזױ געשמײַדיק, אַז מיר האָבן גאָר קײן צײַט געהאַט אַפֿילו זיך אַרומקוקן, װוּ מיר זײַנען אין דער װעלט, גאָרניט באַמערקט תּחילת, אַז זײ זײַנען אױף אונדז נישט אַלײן, נאָר מיט זײערע באַהעלפֿערס, װאָס האָבן זײ אונטערגעגעבן היץ:
― רעכנט זיך מיט די חומש־בחורים! קלאַפּט זײ, די װערגעלעצן מיט די לאַנגע פֿיס!
סע פֿאַרשטײט זיך, אַז מיר האָבן אױך נישט געשװיגן. װי די גיבורים, געבראָקט זײ מיט די שװערדלעך, אָנגעצױגן די פֿײַלנבױגנס און אָנגעשטעלט אױף זײ די ראָדביקסלעך. נאָר ― אױ־װײ! ― אונדזערע שװערדלעך זײַנען געװען טעמפּ, װי האָלץ, און ביז מיר האָבן זיך אַ ריר געטאָן מיט די פֿײַלנבױגנס, האָבן מיר שױן אָנגעהױבן כאַפּן קלעפּ, װי האָלץ… פֿון די ראָדביקסלעך שמועסט מען נישט: װאָס קאָן מען טאָן מיט אַ ראָדביקסל, אַז דער שׂונא װיל נישט װאַרטן, ביז מען װעט אים אַמאָל טרעפֿן, און פֿליט־אונטער און שלאָגט דאָס אײַך אַרױס פֿון די הענט ― און גײט טוט אים עפּעס!?
שלעכט. מיר האָבן געמוזט אַװעקװאַרפֿן דאָס גאַנצע כּלי־זײן, די שװערדלעך מיט די פֿײַלנבױגנס מיט די ראָדביקסלעך, און נעמען זיך צום געשלעג, װי גאָט האָט געבאָטן, דאָס הײסט, מיר האָבן אָנגעהױבן אַרבעטן פּשוט מיט די הענט, מיט די קולאַקעס. דער חסרון איז אָבער געװען, װאָס מיר, אױסגעמידטע, אױסגעהונגערטע און איבערגעפֿרױרענע, האָבן זיך געשלאָגן אָן אַ טאָלק, אָן אַ פּלאַן און אָן אַ שום אױבערהאַר, װאָרעם אונדזערע באַהעלפֿערס זײַנען דאָך געבליבן פֿון הינטן: זײ זײַנען, מחילה, געװען אונטערן גלעזל און טאַקע שטאַרק בגילופֿין פֿון אונדזער ביסל װישניק, פֿאַרכאַפּט זאָלן זײ װערן!… און זײ, די קלײנע װעװריקעס, גוט אָנגעטאָן און רעכט פֿאַרביסן, זײַנען געקראָכן גלײַך אױף אונדז פֿון דרײַ זײַטן, אַלע מאָל שטאַרקער און שטאַרקער, געשאָטן אױף אונדז קלעפּ מיט קולאַקעס מיט בוכענצעס ― טאַקע די זעלביקע בוכענצעס, װאָס מיר האָבן גערעכנט אײַנטײלן זײ, האָבן זײ אונדז אײַנגעטײלט… און זײערע באַהעלפֿערס זײַנען געגאַנגען דװקא אױף צופֿריִער און האָבן נישט אױפֿגעהערט אונטערצוגעבן זײ היץ: ― רעכנט זיך מיט די חומש־בחורים, קלאַפּט זײ, קלאַפּט זײ, די װערגעלעצן מיט די לאַנגע פֿיס!…
װער איז געװען דער ערשטער, װאָס האָט זיך אױסגעדרײט מיטן הינטן צום פֿײַנט? ― דאָס איז שװער צו זאָגן. איך װײס נאָר, אַז מיר זײַנען געלאָפֿן, שטאַרק געלאָפֿן, הענדום־פּענדום, צוריק אַהײם, אַהײם, קײן כּתרילעװקע; און זײ, די קלײנע װעװריקעס, נישט געדאַכט זאָלן זײ װערן, זײַנען אונדז נאָכגעלאָפֿן משוגענערװײַז, געהוקעט און געטיוקעט און נישט אױפֿגעהערט צו לאַכן און צו שרײַען הינטער אונדזערע פּלײצעס:
― הוראַ, חומש־בחורים! הוראַ, װערגעלעצן!…
געקומען אַהײם מידע, הונגעריקע, שלעפֿעריקע, אָפּגעריסענע, אָפּגעשליסענע, צעשלאָגענע, צעהרגעטע, האָבן מיר, גיבורים, גערעכנט, אַז טאַטע־מאַמע װעלן געװיס לײגן אױף אונדז רחמנות, שענקען אַ לעקעכל פֿאַר די קלעפּ, װאָס מיר האָבן געכאַפּט. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז מיר האָבן געלעבט אין טעות: מע האָט אונדז אין זינען געהאַט אין דער לינקער פּיאַטע. דאַנקען גאָט, מיר זײַנען אַרױס גליקלעך אָן פּעטש פֿאַר די צעריסענע קאַפּאָטקעלעך און פֿאַר די אױסגעדרײטע שטיװעלעך, פֿון דער מאַמע באַזונדער און פֿונעם טאַטן באַזונדער. און ערשט אױף מאָרגן האָט אונדז רעכט מכבד געװען דער רבי, ניסל דער קלײנער, פֿאַר די בײַלן, װאָס זײַנען געשטאַנען בײַ אונדז אױף די שטערנס, און פֿאַר די בלױע לאַמטערנס, װאָס אונטער די אױגן. מע האָט אונדז ― ס'איז אַ בזיון צו דערצײלן ― אַנידערגעלײגט אײנציקװײַז, און דװקא מיטן פּנים אַראָפּ, און מע האָט אונדז אַרײַנגעצימבלט, מחילה, אַהין, װוּ עס דאַרף צו זײַן. דאָס הײסט, נאַט אײַך אַ פֿאַרבײַסונג, טאָמער איז קאַרג!… אונדז האָט אָבער אױף קײנעם אַזױ נישט פֿאַרדראָסן, װי אױף די באַהעלפֿערס אונדזערע, ימח־שמם־וזכרם! טאַטע־מאַמע, אַז זײ באַשטראָפֿן אַ קינד, טוען זײ דאָס אפֿשר מחמת געטרײַשאַפֿט. אַ רבי לײגט אַװעק און שמײַסט־אָפּ מיטן קאַנטשיק ― דערױף איז ער אַ רבי און דערױף איז דאָס אַ קאַנטשיק… אָבער די באַהעלפֿערס, ימח־שמם! נישט גענוג זײ האָבן אױפֿגעפֿרעסן אונדזערע אַלע אָנבײַסנס, אױסקרענקען זאָלן זײ דאָס נאָר, רבונו של עולם! נישט גענוג זײ האָבן איבערגעלאָזט אונדז אײנע אַלײן אין מיטן פֿעלד אױף גאָטס באַראָט, ― האָבן זײ אונדז בשעת שמײַסן נאָך צוגעהאַלטן, מיר זאָלן נישט דריגען מיט די פֿיס!…
אָט אַזױ האָט זיך אױסגעלאָזט אונדזער יענער ל″ג־בעומר. דאָס איז געװען אַ װיסטער, אַ פֿינצטערער, אַ פֿאַרשפּילטער ל″ג־בעומר.