אַ מעשׂה־שהיה, װאָס מיט מיר אַלײן האָט געטראָפֿן, דערצײלט לכּבֿוד פּסח, כאָטש ס'האָט נישט צו טאָן נישט מיט פּסח, נישט מיט שבֿועות, נישט מיט סוכּות, און עס קאָן זײער שײן דערצײלט װערן אין אַ װאָכעדיקן טאָג אױך אַבי מע זאָל נאָר װעלן הערן.
נישט הײַנט געדאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט ― איך בין אַמאָל געװען אַ ראַבינער. אַ ראַבינער, נישט קײן רבֿ. דאָס הײסט, טאַקע אַ רבֿ, נאָר אַ „קאַזיאָנער“…
װאָס אַ „קאַזיאָנער רבֿ“ אין דער הײם באַדײַט ― באַדאַרף איך פֿאַר מײַנע הײמישע ייִדן קײן סך נישט דערקלערן. זײ װײסן שױן אַלײן, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מין חיה. אַ מעטריקע, אַ ברית, אַ חתונה, אַ גט ― דאָס איז זײַן אַרבעט. און ער האָט זיך אַ טאַקסע פֿון טױט און פֿון לעבעדיק… אין שול קומט אים דער אױבן־אָן, מעשׂה־רבֿ; צו „הנותן תּשועה“ שטײט ער אױף דער ערשטער; און קומט אַ יום־טובֿ, אַ טאַבעל־טאָג הײסט עס, איז אַרײַן אינעם צילינדער און אַרױס מיט לשון, און דװקא „רישעות“: „גאָספּאָדאַ“ פּריכאָזשאַנעгоспода прихожане: באַלעבאַטישע דאַװנערס!“ אָדער „בלאַגאָטשעסטיװיע בראַטיאַблагочестивые братья: געטלעכע ברידער!“… זאָגן, אַז מע האָט בײַ אונדז שטאַרק ליב אַ ראַבינער ― עט! גאָרנישט, מע האַלט זיך מיט אים. עלעהײ אַ פּריסטאַװ אָדער אַן אַנדער קנעפּל, אַ שװאַרץ יאָר. און דאָס װערט ער געװײלט אַלע דרײַ יאָר דורך „װיבאָרעס“ ― אַ מין עלעקשאָןelection: װאַלן, װי בײַ אײַך אַ פּרעזידענט, להבֿדיל. און אױסגעקליבן װערט ער דװקא פֿונעם פֿאָלק, דאָס הײסט, מע שרײַבט אַרײַן אַ פּאַפּיר צו דער קהילה: „נאַ אָסנאָװאַניע פּרעדפּיסאַניאַ יעװאָ פּרעװאָסכאָדיטעלסטװאָ גאָספּאָדינאַ גובערנאַטאָראַ ― פּריקאַזאַל…“на основание предписания ево превосходительство господина губернатора ― приказал: אױפֿן יסוד פֿון אַ דעקרעט פֿון זײַן עקצעלענץ דער גובערנאַטאָר ― געהײסן אױף אונדזער לשון װעט דאָס הײסן כּמעט אַזױ שײן װי: „דער אָדון דער גובערנאַטאָר הײסט אײַך, איר זאָלט אײַך צונױפֿקומען, ייִדעלעך פּאַרכעס, אין שול אַרײַן און אױסקלײַבן אײַך אַ ראַבינער!“…
דערנאָך הײבן זיך אָן די „װיבאָרעס“: קאַנדידאַטן, מחלוקתן, בראָנפֿן און כאַבאַר… דערנאָך הײבן אָן לױפֿן דאָנאָסלעך, מסירהלעך, הײסט עס, אין דער „גובערנסקע פּראַװלעניעгубернское правление: פּראָװינציעלע רעגירונג“… איז מען מבֿטל די װיבאָרעס, און מע הײסט מאַכן נײַע װיבאָרעס, און װידער „נאַ אָסנאָװאַניע פּרעדפּיסאַניאַ יעװאָ פּרעװאָסבאָדימעלסטװאַ“, און װידער קאַנדידאַטן, מחלוקתן, פּאַרטיעס, בראָנפֿן און כאַבאַר ― חי געלעבט!
בין איך געװען, את חטאי אַני מזכּיר היום, אַ ראַבינער אין אַ קלײן שטעטל. ס'איז נישט קײן סוד, איך קאָן אײַך זאָגן אַפֿילו מיט אַ סימן: אין פּאָלטאַװער גובערניע. געװאָלט האָב איך אָבער זײַן מאָדערן, אַ יוצא מן הכּלל, נישט װי אַלע ראַבינערס. האָב איך אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך דאָס „קנעפּל“ און גענומען אַרײַנקוקן בעסער אין קהלשן טאָפּ אַרײַן, אָפּגעבן זיך מיט כּלל־זאַכן, אַ תּלמוד־תּורה, אַ גמילות־חסדים, אַ פֿאַרלאָזעניש, אַ בוררות, אַ דין־תּורה און גלאַט אַן עצה.
אַ פֿאַרלאָזעניש, אַ בוררות, אַן עצה ― דאָס האָב איך געירשנט פֿון מײַן טאַטן און פֿון מײַנע פֿעטערס. זײ, עליהם־השלום, האָבן אױך ליב געהאַט, מע זאָל זײ „באַדערן“ מיט פֿרעמדע „ביזנעס“. פֿאַראַן אַלערלײ מינים מענטשן אױף דער װעלט. פֿאַראַן מענטשן אַזעלכע, װאָס מע קאָן זײ נישט באַדערן בשום־אופֿן. איר װאָלט זײ געבאַדערט ― לאָזן זײ זיך נישט. און פֿאַראַן װידער מענטשן אַזעלכע, װאָס איר קאָנט זײ אַרױפֿקריכן גלײַך אױפֿן קאָפּ, נישט מיטאַמאָל, ביסלעכװײַז: פֿריִער אױפֿן שױס, דערנאָך אױפֿן קאָפּ און דערנאָך מיט די טיפֿע קאַלאָשן אין האַרצן אַרײַן אױף אַ גאַנץ װינטער.
אָט פֿון דעם מין ראַבינערס בין איך געװען און האָב געהאַט, איך מעג מיך באַרימען, אַ סך אָנהענגער און גאַנץ הײסע חסידים, װאָס האָבן זיך נישט געשעמט צו קומען אַלע טאָג, אָנבאַראַבאַנעװען אַ פֿולן קאָפּ און אַװעקזיצן ביז העט־װײַט אין דער נאַכט אַרײַן; נישט אָפּגעזאָגט זיך קײנמאָל פֿון אַ גלעזל טײ; פּאַפּיראָסן, פֿאַרשטײט זיך, מײַנע; צײַטונגען און ביכער ― שמועסט מען נישט. מיט אײנעם װאָרט, אַחינו אַתּה ― נאַש בראַט, און שױן.
ויהי היום, עפֿנט זיך אײנמאָל די טיר, און עס קומען אַרײַן די שיבֿעה־טובֿי־העיר, דער רעכטער שפּיגל, דער סאַמע צימעס פֿון שטאָט, ― פֿיר ייִדן בעלי־בתּים, מע קאָן זאָגן נגידים: „אַ גוט מאָרגן, ראַבינער!“ װער זײַנען דאָס געװען? דרײַ פֿון זײ זײַנען געװען די „טראָיקע“ ― אַזױ האָט מען זײ אַ נאָמען געגעבן אין שטעטל דערפֿאַר, װײַל זײ האָבן תּמיד געהאַנדלט אַלע דרײַ בשותּפֿותדיק, אַלעמאָל געקריגט זיך, שטענדיק חושד געװען אײנס דאָס אַנדערע און געקוקט זיך אין האַנט אַרײַן ― און פֿונדעסטװעגן איז מען קײנמאָל נישט צעגאַנגען זיך, איבער אַ פּרינציפּ פֿון אַ ממה־נפֿשך: „איז דאָס געשעפֿט אַ גוט געשעפֿט און מע װעט פֿאַרדינען, פֿאַרװאָס זאָל איך אױך נישט אָפּלעקן אַ בײנדל? אלא װאָס דען, ס'איז אַן אומגליק ― װער דו אױך באַגראָבן מיט מיר און ליג אױך אין דער ערד“… װאָס טוט גאָט, גײען זיך צונױף די דרײַ שותּפֿים מיט אַ פֿערטן, האַנדלען אָפּ מיט אים קאַרגער אַ יאָר און מע צעפּאַטשט זיך. װאָס איז? „זינט גאָט האַנדלט מיט גנבֿים, דרײערס און זשוליקעס, האָט ער נאָך אַזאַ גנבֿ, אַזאַ דרײער און אַזאַ זשוליק נישט געזען!“ אַזױ טענהן נעבעך די דרײַ שותּפֿים אױפֿן פֿערטן. און ער, דער פֿערטער, טענהט פּונקט דאָס אײגענע אױף זײ: „זינט גאָט האַנדלט מיט גנבֿים, דרײערס און זשוליקעס, האָט ער נאָך אַזעלכע גנבֿים, אַזעלכע דרײערס און זשוליקעס נישט באַגעגנט!“ װער־זשע איז געװען אָט דער פֿערטער? דאָס איז געװען אַ ייִד דװקא אַ שטילינקער, אַ נעבעכל, אַן אָפּגעפּוצטער, מיט אַ הדרת־פּנים, מיט געדיכטע שװאַרצע ברעמען, אונטער װעלכע עס האָבן אַרױסגעקוקט אַ פּאָר ממזריש־שמײכלענדיקע אױגן, און געהײסן האָט ער מיט זײַן ליבן נאָמען „רב נחמן לקח“.
דאָס הײסט, הײסן האָט ער געהײסן נחמן נתן, נאָר גערופֿן האָט מען אים „נחמן לקח“, דערפֿאַר, װײַל „לקח“ איז די טײַטש ער האָט גענומען. און „נתן“ ― ער האָט געגעבן, און אָט־דער נחמן נתן האָט אױף זײַן לעבן קײנמאָל נישט געגעבן, נאָר גענומען… און נחמן נתן האָט אַ טבֿע, אַז ער רעדט, מישט ער אַרײַן אַלעמאָל, צי מע דאַרף, צי מע דאַרף נישט, די צװײ װערטער: „מחמת דערימאַך“.
איז מען דאָס געקומען, הײסט עס, צום ראַבינער מיט אַ פֿאַרלאָזעניש ― ער זאָל אױסהערן, הײסט עס, זײערע טענות, טאָמער װעט ער געפֿינען עפּעס אַ מיטל זײ אױסצוגלײַכן אין זײערע פֿאַרפּלאָנטערטע חשבונות. „װי אַזױ איר װעט געפֿינען, פּאַני ראַבינער, און װאָס איר װעט אָפּפּסקענען און װאָס איר װעט זאָגן, איז געזאָגט“…
אַזױ האָבן באַשלאָסן די דרײַ שותּפֿים, און דער בעל־דבֿר זײערער, רב נחמן לקח, האָט צוגעבאָמקעט מיט אַ נעבעך־פּנים, אַז ער פֿאַרלאָזט זיך אינגאַנצן אױף מיר: מחמת דערימאַך װאָס ער װײס, אַז ער איז גאָט די נשמה שולדיק“. און ער האָט זיך אַװעקגעזעצט אין אַ װינקעלע, צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן, װי אַ ייִדענע, צונױפֿגענומען די געדיכטע ברעמען און געקוקט מיט זײַנע ממזריש־שמײכלענדיקע אױגן אױף מיר און געװאַרט, װאָס װעלן טענהן די שותּפֿים. און אַז די שותּפֿים האָבן אַרױסגעלײגט אַלע זײערע טענות־ומניעות, איז ער אױפֿגעשטאַנען, אױסגעגלעט די געדיכטע ברעמען, נישט געקוקט אױף זײ, נאָר די גאַנצע צײַט אױף מיר, טיף־טיף, מיט זײַנע ממזריש־שמײכלענדיקע אױגן, און ער האָט אַזױ בריהש צעשלאָגן אַלע זײערע טענות, אַז ס'איז אױסגעקומען, אַז דרײערס, שװינדלערס, גנבֿים און זשוליקעס זײַנען טאַקע זײ, די דרײַ שותּפֿים זײַנע, און ער, נחמן לקח, איז אַ צדיק־וישר און אַ כּפּרה־הינדל, אָן אמתער קרבן: „מחמת דערימאַך װאָס אַלצדינג, װאָס איר האָט דאָ געהערט פֿון זײ, איז שװא־ושקר, לא היה ולא נבֿרא, נישט געשטױגן נישט געפֿלױגן“… און ער האָט אױפֿגעװיזן מיט טױזנטער ראַיות, אַז אַלץ, װאָס ער זאָגט, איז הײליק, תּורת־אמת…
די גאַנצע צײַט, װאָס דער האָט געטענהט, האָבן יענע, די טראָיקע, נישט געקאָנט אײַנזיצן. אַלע מינוט איז אױפֿגעשפּרונגען עמעצער פֿון זײ, זיך געכאַפּט בײַם קאָפּ, בײַם האַרצן: „סטײַטש־סטײַטש! װי קאָן אַ ייִד זאָגן אַזעלכע זאַכן? האַקן אַזעלכע שקרים־וכּזבֿים?“ עס האָט געקאָסט מי די חבֿרה צו באַרויִקן, זײ זאָלן פֿאַר גרױס ערגערניש נישט אַרײַנפֿאָרן זײער בעל־דבֿר אין באָרד אַרײַן, און דעם ראַבינער איז שװער געװען, זײער שװער, אַרױסצוקריכן פֿון דעם דאָזיקן פּלאָנטער, װאָס האָט אַרױסבאַװיזן, אַז ער האָט פֿאַר זיך אַ גוטע קאָמפּאַניע, און אַז שװינדלערס, גנבֿים און זשוליקעס זײַנען זײ אַלע פֿיר, און נאָך מוסרים אױך דערצו, און אַז זײ פֿאַרדינען, מע זאָל זײ אַלע באַשטראָפֿן. װאָס־זשע טוט מען? בין איך געפֿאַלן אױף אַן עצה און רוף מיך אָן צו זײ:
― הערט זשע אױס, ― מײַנע ליבע ייִדן. מײַן פּסק־דין איז שױן בײַ מיר פֿאַרטיק אין קאָפּ כּמעט אינגאַנצן. נאָר װאָס דען? איך װעל אײַך אים נישט אַרױסזאָגן ביז איר װעט נישט אײַנלײגן בײַ מיר אַלע פֿיר צו כּף־הא'ער“, צו פֿינף־און־צװאַנציקער, הײסט עס, אַז איר װעט מקײם זײַן דעם פּסק, װאָס איך װעל אַרױסטראָגן.
― אָך! מיטן גרעסטן כּבֿוד! ― האָבן זיך אַלע דרײַ אַ װאָרף געגעבן, און נחמן לקח נאָך זײ, און מע האָט זיך אַ נעם געטאָן אַלע פֿיר צו די קעשענעס און מע האָט אַרױסגעצײלט מיר אױפֿן טיש איטלעכער זײַן פֿינף־און־צװאַנציקער, װעלכע איך האָב צונױפֿגענומען און פֿאַרשלאָסן בײַ זיך אין טישקעסטל. און דערנאָך האָב איך אַרױסגעזאָגט מײַן רעזאָלוציע בזה־הלשון:
„אױסגעהערט די טענות מיט די רײד פֿון בײדע צדדים און גוט אַרײַנגעטראַכט זיך אין אײַערע עסקים, חשבונות און סיכסוכים, האָב איך געפֿונען, נאָך מײַן פֿאַרשטאַנד און טיפֿער איבערצײַגונג, אַז אומגערעכט זײַט איר אַלע פֿיר, און נישט נאָר אומגערעכט, ― ס'איז אַ חרפּה, אַ בזיון, אַז ייִדן זאָלן אַזױ קאָנען האַנדלען צװישן זיך, װײַזן פֿאַלשע חשבונות, שװערן זיך אױף אַ ליגן און אַפֿילו פֿאַרמסרן אײנס דאָס אַנדערע… על־כּן האָב איך געפֿונען, אַזױ װי מיר האָבן אַ תּלמוד־תּורה אין שטאָט מיט אַ סך קינדער, װאָס גײען נעבעך נאַקעט און באָרװעס, און שׂכר־לימוד צו צאָלן איז נישטאָ פֿון װאַנען, װאָרעם אײדער מע רײַסט אױס בײַ אײַך אַ מאָל אַ פּאָר גראָשן, קומט עס אָן מיט גרינע װערעם, איז אַ יושר, אַז אָט דער הונדערטער אײַערער זאָל גײן אױף דער תּלמוד־תּורה, און איר זאָלט גײן אַהײם געזונטערהײט, און אַ דאַנק אײַך פֿאַר רער שײנער נדבֿה ― די אָרעמע קינדער װעלן שױן האָבן הײַזלעך און שטיװעלעך און אַרבע־כּנפֿותלעך און װעלן גאָט בעטן פֿאַר אײַך און פֿאַר אײַערע קינדער ― אָמן“.
אױסגעהערט דעם פּסק דין, האָבן מײַנע דרײַ שותּפֿים (די טראָיקע) נאָר איבערגעקוקט זיך צװישן זיך, געשװיצט און נישט געװען אימשטאַנד אַ װאָרט אַרױסצורײדן. אַ פּנים, אױף אַזאַ פּסק האָבן זײ זיך נישט געריכט! לשון האָט באַקומען נאָר זײער בעל־דבֿר, רב נחמן לקח. ער האָט זיך אױפֿגעהױבן, אױסגעגלעט די געדיכטע ברעמען, אױסגעצױגן אַ האַנט, און, קוקנדיק אױף מיר מיט זײַנע ממזריש־שמײכלענדיקע אײגעלעך, מאַכט ער צו מיר אַזױ:
― איך דאַנק אײַך, רב ראַבינער, פֿון אונדזער אַלעמענס נאָמען פֿאַר אײַער קלוגן פּסק־דין, װאָס איר האָט אונדז אַרױסגעגעבן, מחמת דערימאַך װאָס אַזױ פּסקענען װאָלט געקאָנט נאָר סײַדן שלמה המלך… אײן זאַך האָט איר נאָר פֿאַרגעסן זאָגן, רב ראַבינער, װיפֿל קומט אײַך פּסק־געלט פֿאַר אײַער קלוגן און יושרדיקן מישפּט?
― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, איר האָט נישט געטראָפֿן די קרעטשמע. איך בין נישט פֿון די ראַבינערס, װאָס נעמען פֿון טױט און פֿון לעבעדיקע… ― אַזױ האָב איך אים אָפּגעענטפֿערט, װי אַן עכטער דזשענטעלמען, און האָב באַקומען פֿון מײַן חבֿרה־מאַן אַזאַ מין ענטפֿער:
― אױב אַזױ, זײַט איר נישט נאָר אַ חכם אַ ראַבינער, איר זײַט גאָר אַ נקי־כּפּימניק אױך! אפֿשר װאָלט איר געװען אַזױ גוט אױסהערן אַ געשיכטע, מיר זאָלן אײַך, הײסט עס, דערימאַך באַצאָלן אײַך פֿאַר אײַער טירחה כאָטש מיט אַ מעשׂה?
― אָך! אַפֿילו מיט צװײ מעשׂיות!
― װיבאַלד אַזױ, זעצט זיך, רב ראַבינער, און זײַט אונדז מכבד מיט פּאַפּיראָסן, װעל איך אײַך דערצײלן אַ שײנע, אַן אמתע געשיכטע, װאָס האָט זיך געטראָפֿן מיט מיר אַלײן טאַקע, מחמת דערימאַך איך האָב פֿײַנט פֿרעמדע מעשׂיות.
און מיר האָבן פֿאַררײכערט צו פּאַפּיראָסן, זיך אַװעקגעזעצט אַלע אַרום טיש, און רב נחמן לקח האָט פֿונאַנדערגעגלעט זײַנע געדיכטע ברעמען און, קוקנדיק אױף מיר מיט זײַנע ממזריש־שמײכלענדיקע אױגן, האָט ער אָנגעהױבן פּאַװאָלינקע צו דערצײלן זײַן אמתע געשיכטע, װאָס מיט אים אַלײן האָט זיך געטראָפֿן. איך גיב אײַך זי איבער װאָרט אין װאָרט, טאַקע מיט זײַן לשון:
― דאָס איז געװען, איך זאָל אײַך נאָר נישט זאָגן קײן ליגן, מחמת דערימאַך ס'איז שױן אַ מעשׂה פֿון אַ יאָר מיט אַ מיטװאָך, איך בין נאָך דעמאָלט געװען אַ יונגערמאַן און געזעסן נישט װײַט פֿון הי, אין אַ דאָרף, אױף אַ סטאַנציע פֿון דער באַן, געדרײט געשעפֿטלעך, געהאַלטן אַ שטיקל אַכסניא, גאַנץ פֿײַן פֿאַרדינט געלט. קײן רױטשילד בין איך נישט געװאָרן, נאָר גאָרנישט, דאָס שטיקל ברױט האָט זיך געשלעפּט, און, װי דער שטײגער איז, האָבן אַ חוץ מיר זיך געדרײט אַרום װאָקזאַל נאָך אַ מנין ייִדן, מחמת דערימאַך, אַז אַ ייִד האָט פּרנסה, איז מען אים מקנא. מע מײנט, ער זשעברעװעט גאָלד. נאָר נישט דאָס איז דער עיקר־המעשׂה. איך װיל אײַך נאָר דערצײלן, אַז סאַמע אין רעכטן ברען פֿון סעזאָן, װען ברױט גײט און װאַגאָנעס לױפֿן, און די מקחים שטײַגן, איז זיך מישבֿ מײַנע און װערט מיר געלעגן און האָט מיר אַ בן־זכר ― מזל־טובֿ! מיט מזל זאָלט איר לעבן! װאָס טוט מען? דאַרף מען מחמת דערימאַך פּראַװען אַ ברית. אַװעקגעװאָרפֿן אַלע געשעפֿטן, בין איך אַװעקעט אין שטאָט אַרײַן, אײַנגעקױפֿט אַלע גוטע זאַכן און אַראָפּגעבראַכט דעם שוחט, דעם מוהל הײסט עס, מיט זײַן גאַנצן קלאַפּער־געצײַג, און דעם שמשׂ פֿון שול, מחמת דערימאַך װאָס איך האָב גערעכנט, אַז מיט די צװײ כּלי־קודש און מיטן בעל־בריתניק, מיט מיר אַלײן הײסט עס, װעלן מיר שױן געװיס האָבן אַ מנין, און נאָך מיט אַ סמיטשיק. װאָס טוט גאָט? איז זיך מישבֿ אײנער פֿון מײַנע דאָרפֿסלײַט און װערט חולה, לײגט זיך אַװעקעט, קאָן נישט גײן צו מיר אױפֿן ברית, כאָטש ברענג אים צו טראָגן מיטן בעט; און נאָך אײנער הײבט זיך אױף אינמיטן דרינען און פֿאָרט גאָר אַװעק צו אַלדי שװאַרצע יאָר אין שטאָט אַרײַן, מחמת דערימאַך ער האָט, זאָגט ער, יאָרצײַט, און ― װאָס טױג אײַך גרױס? ― איך בלײַב אָן אַ מנין, כאָטש נעם לײג זיך אַװעקעט און שטאַרב! און דאָ איז אַקוראַט ערבֿ שבת (פֿרײַטיק געפֿעלט מײַן ייִדענע צו פּראַװען אַ ברית!), דער שוחט, דער מוהל, הײסט עס, זעצט די נשמה? ― דער שמשׂ װײנט מיט טרערן ― „װאָס'ט איר אונדז געשלעפּט?“ ― ביטער װי דער טױט! פֿאַל איך אױף אַן עצה און לױף אַרױסעט אױפֿן װאָקזאַל, מחמת דערימאַך טאָמער װעט גאָט אָנשיקן, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, עס פֿאָרן דורך אַזױ פֿיל מענטשן! און כּך־הװה: איך קום צו לױפֿן אױפֿן װאָקזאַל, נאָר־װאָס אָנגעלאָפֿן דער קוריער און האַלט שױן אָט־אָט בײַם אַװעקצוגײן. איך טו אַ קוק, עפּעס אַ פּאַרשױן, אַ פּעמפּיק, אַ בײַכיקער הײסט דאָס, מיט אַ היפּשן טשעמאָדאַן, פֿליט אַ פֿאַרשװיצטער און גלײַך צום בופֿעט ― אַ פּנים, עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן. נאָר װאָס קאָן מישטײנס געזאָגט, אַ ייִד נאַשן פֿון אַ גױיִשן בופֿעט אױפֿן װאָקזאַל? זוכט ער מיט די אױגן אַ שטיקל הערינג, אַן אײ, די סלינע נעבעך רינט אים פֿונעם מױל ― אַ גאָטס רחמנות! אַז איך טו אים נישט אַ נעם פֿאַרן אַרבל: „פֿעטער! איר װילט עפּעס געניסן?“ מײַן ייִד האָט זיך אַזש אַ װאָרף געטאָן פֿאַר שרעק, װי אײנער רעדט: װער האָט אײַך געזאָגט, אַז איך װיל עפּעס געניסן?… רוף איך מיך אָן צו אים: „נישט דאָס! איך האָב אײַך געװאָלט זאָגן, זאָג איך, אַז הונדערט יאָר זאָלט איר לעבן, גאָט אַלײן האָט אײַך, זאָג איך, צוגעשיקט!“ קוקט ער אױף מיר און פֿאַרשטײט נישט. זאָג איך צו אים: „איר װילט, זאָג איך, פֿאַרדינען עולם־הבא און נאָך עסן דערצו אַ ראָסלפֿלײשל, װאָס צעגײט זיך אין אַלע אבֿרים, מיט פֿרישע חלה, זאָג איך, נאָר־װאָס פֿונעם אױװן?“ קוקט ער מיך נאָך אַלץ אָן, װי אַ משוגענעם: ― װער זײַט איר? װאָס װילט איר? דערצײל איך אים די גאַנצע געשיכטע, װאָסער אַן אומגליק, מחמת דערימאַך ס'איז בײַ מיר אַ ברית, ס'איז אַלצדינג דאָ זאָג איך, אַ מוהל און אַ שמשׂ און אַ סעודה אַ פֿרישע, זאָג איך, נאָר עס פֿעלט מיר אַ צענטער צו אַ מנין. זאָגט ער: „װאָס זשע גײט זיך עס אָן מיט מיר?“ זאָג איך: „עס גײט זיך אָן, מחמת דערימאַך, איך װיל, איר זאָלט זײַן, זאָג איך, דער צענטער צום מנין. איך בעט אײַך, איר'ט פֿאַרדינען, זאָג איך, עולם־הבא און עסן אַ גוטן װאַרעמעס אױך“… „משוגע זײַט איר? ― מאַכט ער צו מיר ― צי חסר־דעה? װאָס הײסט דער פּאָיעזד װעט דאָך אַװעקגײן און ס'איז ערבֿ שבת, זאָגט ער. און איך פֿאָר, זאָגט ער, פּאָדיעלאָпо делам: צוליב געשעפֿט“… „װאָס קאָן דאָ זײַן? ― זאָג איך ― װעט איר פֿאָרן מיטן צװײטן פּאָיעזד, און דערװײַל, זאָג איך, װעט איר זיך קױפֿן עולם־הבא און געניסן, זאָג איך, פֿון אַ סעודה־מיצװה, אַ יױך אַ פֿרישע מיט פֿאַרפֿעלעך, אױף מיר אַזאַ יאָר“…
― בקיצור, צו װאָס זאָל איך אײַך לאַנג מאַריך זײַן, אַז מע קאָן עס מאַכן בקיצור? איך האָב דעם ייִדן בײַגעקומען: אַ פּנים, דאָס ראָסלפֿלײשל און די יױך מיט פֿאַרפֿעלעך האָבן געטאָן זײער זאַך, מחמת דערימאַך מײַן ייִד האָט זיך אַזש באַלעקט. האָב איך געגעבן אַ נעם אַװעק בײַ אים דעם טשעמאָדאַנטשיק, און מיר זײַנען אַװעק בײדע צו מיר אַהײם, און מיר האָבן געפּראַװעט אַ ברית ― אױף אַלע אונדזערע ליבע געזאָגט געװאָרן. דאָס ראָסלפֿלײשל האָט זיך געלאָזט הערן נאָך בשעתן שנײַדן, מחמת דערימאַך ס'איז געװען פֿאַרפּראַװעט מיט קנאָבל. אַזאַ ראָסלפֿלײשל מיט פֿרישן קױלעטש איז טאַקע אַן אַפּעטיט פֿון גאָט, און דערצו נאָך גוטע געזײַערטע אוגערקעס, און אַ פֿלעשל ביר, און אַ ביסל קאָניאַק פֿאַרן עסן, און אַ גלעזל װישניק נאָכן עסן ― װאָס אַרט אײַך, מײַן ייִד האָט מקײם געװען דעם פּסוק פֿון ויאָכלו גאָר באופֿן־אַחר. דער שטערן האָט אים אַזש געשװיצט! נאָר װאָס דען? ביז עפּעס װאָס, ביז מע האָט זיך אומגעקוקט, װערט אױס טאָג, מײַן ייִד טוט זיך אַ כאַפּ אױף ― אַ צרה איז אים! אַ שלאַק איז אים! און ער נעמט זיך צום טשעמאָדאַן. „װוּהין איז? ― זאָג איך צו אים. ― גאָט איז מיט אײַך! ערשטנס, זאָג איך, װער װעט אײַך לאָזן אַװעקפֿאָרן פֿון שבת? און, צװײטנס, זאָג איך, זײַט איר דאָך נישט דער ייִד, װאָס קאַטאָרע איר'ט זיך לאָזן פֿאָרן לכתּחילה אין שבת אַרײַן. אײדער שבת האַלטן ערגעץ אין מיטן פֿעלד, איז שױן, זאָג איך, גלײַכער בײַ מיר“. אױקעט ער מסתּמא און אָכקעט: סטײַטש, למאַי האָב איך אים פֿאַרהאַלטן? און װאָס האָב איך געהאַט צו אים? און פֿאַרװאָס האָב איך אים נישט געזאָגט פֿריִער? ― טענות מיט טענות מיט טענות! זאָג איך צו אים: „ערשטנס, זאָג איך, האָב איך אײַך נישט באַדאַרפֿט זאָגן, זאָג איך, אַז ס'איז ערבֿ שבת. מחמת דערימאַך, זאָג איך, װאָס איר אַלײן האָט גאַנץ גוט געװוּסט אַז ס'איז ערבֿ שבת. און צװײטנס, זאָג איך, פֿון װאַנען װײסט איר? אפֿשר איז דאָס אַ באַשערטע זאַך פֿון גאָט, אַז איר זאָלט, זאָג איך, שבת האַלטן דװקא בײַ מיר און פֿאַרזוכן מײַן װײַבס פֿיש? איך בין אײַך ערבֿ, זאָג איך, אַז זינט איר עסט פֿיש, האָט איר נאָך אַזעלכע פֿיש, װי מײַן װײַבס פֿיש, זאָג איך, אַפֿילו אין חלום נישט געגעסן!“… איך האָב, װאָס אַרט אײַך, געװוּסט מיט װאָס מע קאָן דעם ייִדן נעמען. והראַיה? מיר האָבן אָפּגעדאַװנט מנחה, מקבל־שבת געװען, געמאַכט קדוש, און מײַנע האָט דערלאַנגט די פֿיש, האָבן זיך בײַ מײַן ייִדן צענומען די נאָזלעכער, די אױגן האָבן בײַ אים באַקומען גאָר אַן אַנדער גלאַנץ, ― און מײַן אורח האָט זיך צוגעכאַפּט צו די פֿיש גלײַך װי נאָך אַ תּענית, שטאַרק געלױבט די פֿיש, ממש ביזן הימל אַרײַן, זיך נישט אָפּגעזאָגט בשום־אופֿן פֿון אַביסל בראָנפֿן פֿאַר די פֿיש און אַביסל בראָנפֿן נאָך די פֿיש. און אַז ס'איז געקומען צו דער שבתדיקער יױך מיט לאָקשן, זײַנען אים די לאָקשן אױך געפֿעלן און דער צימעס אױך, און אַפֿילו דאָס פֿלײש פֿון צימעס, אַ שטיקל ברוסטן־פֿלײש, האָט ער אױך שטאַרק געלױבט, פּשוט געלעקט די פֿינגער! „װײסט איר, זאָגט ער, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? ― מאַכט ער צו מיר פֿאַרן בענטשן. ― בדיעבֿד, אַז ס'האָט זיך שױן אַזױ געמאַכט, זאָגט ער, בין איך גאַנץ צופֿרידן, װאָס איך בין פֿאַרבליבן בײַ אײַך אױף שבת. איך האָב שױן, זאָגט ער, לאַנג אַזױ הנאה נישט געהאַט פֿון שבת, װי אַצינד!“ „אױב אַזױ, זאָג איך, טוט עס מיר הנאה. נאָר װאַרט אױס, זאָג איך, איר װעט ערשט זען מאָרגן, מחמת דערימאַך ס'איז שבת, און אױף שבתדיקע פּאָטראַװעס, זאָג איך, איז מײַנע אַ מאַדים!“…
― און כּך־הװה. ס'איז געקומען מאָרגן, נאָכן דאַװנען און נאָכן קדוש מאַכן, אַן מע האָט אָנגעהױבן דערלאַנגען די פֿאַרבײַסעכצן, די קיכלעך מיטן געהאַקטן הערינג, מיט ציבלקעס מיט שמאַלץ, מיטן רעטעך, מיט די געהאַקטע אײער, לעבערלעך און גריװן, און דערנאָך ערשט די קאַלטע פֿיש מיטן קאַלטן שטיקל ברוסט פֿון נעכטיקן צימעס, און דערנאָך די פּעטשע, אָדער „פֿיסנאָגע“, װי מע רופֿט עס בײַ אײַך, מיט די גוטע פּענעצלעך מיט קנאָבל, און נאָכדעם דער גאַנצער טשאָלנט מיטן גוטן פֿעטן הײסן קוגל ― האָט דער אורח גאָר נישט געקאָנט אָפּלױבן זיך! זאָג איך צו אים: „דאָס איז נאָך גאָרנישט! װאַרט אױס, זאָג איך, װעט איר פֿאַרזוכן אם ירצה שם, אונדזער װאָלכישן באָרשט צו דער מלװה־מלכּה, װעט איר, זאָג איך, ערשט דעמאָלט װיסן װאָס הײסט גוט!“ צעלאַכט ער זיך גאַנץ ברײטלעך און מאַכט צו מיר: „עט־נו! װוּ װעל איך שױן זײַן, זאָגט ער, ביז אײַער װאָלכישער באָרשט װעט אַמאָל פֿאַרטיק װערן? צעלאַך איך מיך אױך נאָך ברײטער פֿון אים און מאַך צו אים: „מאָלט אײַך, לאָז זיך אײַך דאַכטן, זאָג איך, אַז איר האָט אַ טעות. אױב איר רעכנט אױפֿדערנאַכט אַװעקפֿאָרן, זאָג איך, זאָלט איר עס פֿאַרגעסן תּיכּף־ומיד, מחמת דערימאַך דער װאָס פֿאָרט, זאָג איך, אום שבת, דער זיצט אַ גאַנצע װאָך אין דער הײם“.
― און כּך־הװה. באַלד װי מע האָט אָפּגעמאַכט הבֿדלה און אָפּגעזאָגט די „המבֿדילס“, הײבט מײַן ייִד אָן צו פּאַקן זיך אין װעג אַרײַן. רוף איך מיך אָן צו אים: „משוגע מײַנע שׂונאים? ערשטנס, װער װעט אײַך אַװעקלאָזן אױף בײַנאַכט אין דער װעלט אַרײַן? און, צװײטנס, זאָג איך, װוּ האָט איר אַ פּאָיעזד?“ „סטײַטש, זאָגט ער, האָט איר דאָך מיך געקױלעט!“ זאָג איך: „קײן גרעסערן אומגליק זאָלט איר נישט האָבן װײַל איר װעט לעבן!! אַ פּאָיעזד װעט איר האָבן, אם ירצה שם, מאָרגן פֿאַרטאָג. איר, זאָג איך, גרײט אײַך בעסער צו, זאָג איך, אַ מאָגן מיט אַן אַפּעטיט, מחמת דערימאַך, זאָג איך, דער באָרשט לאָזט זיך שױן הערן! איך װעל אײַך נאָר בעטן, זאָג איך, איר זאָלט מיר זאָגן דעם אמת, צי האָט איר װען געגעסן אַזאַ באַרשט? נאָר דעם רײנעם אמת!“ װאָס טױג אײַך, ער האָט זיך נעבעך געמוזט מודה זײַן, אַז זינט ער לעבט עסט ער דעם ערשטן מאָל אַזאַ באָרשט! און ער האָט שױן גאָר באַקומען חשק געװױר צו װערן, װי אַזױ מאַכט מען עס אַזאַ מין באָרשט? און פֿאַרװאָס האָט מען אים געקרױנט מיטן נאָמען „װאָלכישער“? און נאָך אַזעלכע זאַכן. זאָג איך: „צו װאָס טױג עס אײַך? איר פֿאַרזוכט בעסער, זאָג איך, אָט דאָס גלעזל װײַן און זאָגט מיר, זאָג איך, דערױף אײַער מבֿינות. נאָר דעם אמת! דעם רײנעם אמת! מחמת דערימאַך איך האָב פֿײַנט, זאָג איך, קאָמפּלימענטן“…
― כּך־הװה. מע האָט גענומען אַ גלעזל און נאָך אַ גלעזל און מע האָט זיך געלײגט שלאָפֿן, און מײַן אורח האָט, װאָס אַרט אײַך פֿאַרשלאָפֿן דעם פֿאַרטאָגעדיקן פּאָיעזד און איז אױפֿגעשטאַנען אַ צעקאָכטער, מלא־גזלן, אָנגעפֿאַלן אױף מיר, אַז איך בין מחויבֿ געװען על־פּי יושר און על־פּי מענטשלעכקײט אים אױפֿצוּװעקן, און אַז איבער מיר װעט ער האָבן היזק ― ער װײס נאָך אַלײן נישט װיפֿל. הכּלל, איך האָב אים גאָר אומגליקלעך געמאַכט! הער איך אים אױסעט גאַנץ פֿײַן און רוף מיך אָן צו אים: „זאָגט אַלײן, זאָג איך, זײַט איר נישט אַ מאָדנער ייִד? ערשטנס, זאָג איך, װאָס איז בכלל, זאָג איך, דאָס אײַלעניש, װאָס מע אײַלט זיך? מישטײנס געזאָגט, װיפֿל לעבט דאָס אינגאַנצן אַ מענטש אױף דער װעלט? איז נומער אײנס. והשנית, האָט איר פֿאַרגעסן, זאָג איך, אַז הײַנט איז דער דריטער טאָג נאָכן ברית, שלישי־למילה הײסט עס, אַ קלײניקײט? בײַ אונדז איז מען זיך נוהג, זאָג איך, אַז צום דריטן טאָג נאָכן ברית מאַכט מען אַ סעודה נאָך אַ גרעסערע װי אױפֿן ברית אַלײן, מחמת דערימאַך װאָס שלישי־למילה, זאָג איך, איז נאָך טײַערער פֿון דער מילה אַלײן… נישט שױן זשע, זאָג איך, װעט איר װעלן אומזיסט־אומנישט, זאָג איך, מיר נעמען און פֿאַרשטערן אַ שׂמחה?“…
― און כּך־הװה. מײַן ייִד האָט זיך שױן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט זיך אַזש צעלאַכט פֿאַר צרות: „װאָס טױג מיר גרױס, זאָגט ער, איר זײַט אַ רעכטער קלעשטש!“… „לאָז זײַן אַזױ, זאָג איך, אַבי אַן אורח!“…
― זיצנדיק בײַם װאַרעמעס און גענומען צו ביסלעך לחײם, רוף איך מיך אָן צו אים: „הערט זשע אױס, מײַן ליבער ייִד, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ, זאָג איך. ס'איז אַפֿילו, זאָג איך, נישט אַזױ כּדאַי אַצינדערט־דאָ, זאָג איך, צו רײדן װעגן מילכיקע מאכלים, מחמת דערימאַך, װאָס מיר האַלטן, זאָג איך, סאַמע בײַם פֿלײש, נאָר איך װאָלט, זאָג איך, װעלן האָרכן פֿון אײַך, זאָג איך, װאָס איז אײַער מײנונג װעגן קרעפּלעך מיט קעז“… קוקט ער מיך אָן: „אַקעגן װאָס, הײסט עס, איז דאָס געקומען צו רײד?“… „אַקעגן דעם, זאָג איך, װאָס איך װאָלט װעלן, איר זאָלט פֿאַרזוכן, זאָג איך, די מילכיקע קרעפּלעך, װאָס מײַן װײַב מאַכט, מחמת דערימאַך װאָס הײַנט אױף דער נאַכט, זאָג איך, איז בײַ אונדז אַ מילכיקע װעטשערע“… װערט ער אױפֿגעטראָגן, דער אורח, הײסט עס, און רופֿט זיך אָן צו מיר: „אי־פֿע! איך זע, זאָגט ער, אין אײַך, אַז איר װילט מיך פֿאַרהאַלטן נאָך אױף אַ מעת־לעת! ס'איז פֿון אײַך, זאָגט ער, אַן עװלה! אַ גרױסע עװלה!“… און פֿון זײַן קאָכן זיך, װאָס ער קאָכט זיך, פֿאַרשטײ איך, אַז לאַנג בעטן װעט מען אים פֿונדעסטװעגן נישט באַדאַרפֿן, און קריגן זיך אַװדאי נישט, מחמת דערימאַך ס'איז אַ ייִד מיט אַן אַפּעטיט, װאָס האַלט פֿון דער אַכילה… מאַך איך צו אים אַזױ: „איך גיב אײַך מײַן ערן־װאָרט, זאָג איך, און טאָמער איז אײַך װינציק, נאַט אײַך, זאָג איך, מײַן תּקיעת־כּף, אַז אם ירצה שם מאָרגן פֿאַרטאָג װעק איך אײַך אױף צום פֿאַרטאָגעדיקן פּאָיעזד ― די גאַנצע װעלט מעג זיך איבערקערן, אַניט, זאָג איך, זאָל איך אַזױ און אַזױ!“… װערט ער שױן אַ ביסעלע װײכער און רופֿט זיך אָן צו מיר: „געדענקט זשע ― אַ תּקיעת־כּף!“ זאָג איך: „תּקיעת־כּף איז תּקיעת־כּף“. און מײַנע האָט געמאַכט אַ מילכיקע װעטשערע, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, מיט אַזעלכע קרעפּלעך, אַז דער אורח האָט געמוזט מודה זײַן, אַז ס'איז אמת: ער האָט אױך אַ װײַב, און זײַן װײַב מאַכט אױך קרעפּלעך, נאָר ס'איז אַזאַ חילוק װי פֿון טאָג צו נאַכט! װײס איך װאָס ― כּרחוק מזרח ממערבֿ!
― און כּך־הװה, איך האָב געהאַלטן װאָרט, מחמת דערימאַך װאָס אַ תּקיעת־כּף איז אַ תּקיעת־כּף. איך האָב מײַן אורח אױפֿגעװעקט פֿאַרטאָג, געשטעלט דעם סאַמאָװאַר. ער האָט זיך גענומען פּאַקן אין װעג אַרײַן, און טאַקע גאַנץ פֿײַן געזעגענען זיך מיט מיר און מיט מײַן הױזגעזינט. רוף איך מיך אָן צו אים: „געזעגענען, זאָג איך, װעלן מיר זיך געזעגענען, נאָר פֿריִער, זאָג איך, דאַרף מען זיך צערעכענען“. קוקט ער מיך אָן, מחמת דערימאַך ער פֿאַרשטײט נישט װאָס איך זאָג. „װאָס הײסט, זאָגט ער, צערעכענען?“ „צערעכענען, זאָג איך, הײסט מאַכן אַ חשבון; איך, זאָג איך, װעל אײַך געבן אַ חשבון, װאָס פֿון אײַך קומט, און איר, זאָג איך, װעט זײַן אַזױ גוט און מטריח זײַן זיך באַצאָלן“. װערט ער רױט אַזױ װי פֿײַער: „באַצאָלן? פֿאַר װאָס באַצאָלן?“ „װאָס הײסט, זאָג איך, פֿאַר װאָס? פֿאַר אַלצדינג; פֿאַר עסן, זאָג איך, פֿאַר טרינקען, פֿאַר סטאַנציע“. װערט ער שױן װײַס, נישט רױט, און מאַכט צו מיר: „איך פֿאַרשטײ אײַך נישט, זאָגט ער: איר האָט מיך פֿאַרבעטן צו זיך, זאָגט ער, אױפֿן ברית, איבערגעכאַפּט אױף דער באַן, אַרױסגעריסן בײַ מיר דעם טשעמאָדאַן פֿון די הענט, צוגעזאָגט עולם־הבא…“ שלאָג איך אים איבער און מאַך צו אים: „אמת, אַלצדינג אמת; נאָר װאָס גײט זיך דאָס אָן צו דעם? דאָס, זאָג איך, װאָס איר זײַט געװען בײַ מיר אױפֿן ברית, האָט איר פֿאַרדינט אַ מיצװה, אָבער עסן און טרינקען און סטאַנציע ― דאָס בין איך דאָך נישט מחויבֿ, זאָג איך, אײַך צו געבן אומזיסט! מחמת דערימאַך איר זײַט דאָך, זאָג איך, אַ ייִד אַ סוחר און פֿאַרשטײט, זאָג איך, אַלײן גאַנץ גוט, אַז פֿיש קאָסט געלט, און װײַן האָט איר געטרונקען דעם בעסטן, און ביר אױך, און װישניק אױך, און דעם צימעס מיט די קוגלען מיטן באָרשט האָט איר, דאַנקען גאָט, געלױבט אין טאָג אַרײַן, געלעקט די פֿינגער. און די קרעפּלעך, זאָג איך, מיט קעז האָבן אײַך אױך גוט געשמעקט. לאָז אײַך, זאָג איך, װױל באַקומען. איך פֿאַרגין אײַך מיטן גאַנצן האַרצן. איר װעט דאָך אָבער נישט פֿאַרלאַנגען, זאָג איך, אַז מחמת דערימאַך װאָס איר האָט פֿאַרדינט, זאָג איך, אַ מיצװה און געהאַט הנאה, זאָל אַ ייִד צו אײַך דערלײגן אי טירחה, אי געלט!“ מײַן ייִדן נעבעך, זע איך, האָט באַשלאָגן אַ שװײס, ער האָט שיִער דעם שלאַק באַקומען! ער האָט גענומען זיך װאַרפֿן, פּילדערן, שרײַען, גװאַלדעװען: „ס'איז סדום! ערגער פֿון סדום! אַזאַ רציחה איז, זאָגט ער, נאָך נישט געהערט געװאָרן אין דער גאַנצער װעלט!!! װיפֿל קומט אײַך?“ גײ איך און נעם אַ פּאַפּיר מיט אַ בלײַשטיפֿט און מאַך אים אַ חשבון אַרום און אַרום, פֿאַר עסן און טרינקען און נאַכטלעגער, פֿאַר שבת, פֿאַר װײַן און פֿאַר װישניק, און פֿאַר ביר, און פֿאַר באַזונדערע באַשטעלטע קרעפּלעך מיט קעז, אַחת־לאַחת האָט זיך צונױפֿגענומען אַ קײַמא־לן פֿון עטלעכע און דרײַסיק קאַרבן מיט קאָפּיקעס ― איך געדענק שױן נישט אַקוראַט…
― דערזען דעם חשבון, איז מײַן ייִד געװאָרן געל און גרין, די הענט האָבן אים געציטערט און די אױגן זײַנען אים שיִער פֿון קאָפּ נישט אַרױס, און ער האָט גענומען שרײַען נאָך מיט גרעסערע קולות און גװאַלדן: „װוּ איז ער עס אַרײַנגעפֿאַלן? צװישן פֿעלד־גזלנים? גאָר קײן מענטשן נישט פֿאַראַנען? קײן גאָט נישטאָ?“ רוף איך מיך אָן צו אים: „שאַט, װײסט איר װאָס, רב ייִד? װאָס דאַרפֿט איר שרײַען? זיך אָפּעסן דאָס האַרץ? אַמער לאָמיר זיך דורכפֿאָרן, זאָג איך, אין שטעטל אַרײַן, ס'איז נישט װײַט פֿון דאַנען, מחמת דערימאַך דאָרט איז דאָ מענטשן, דאָרט איז דאָ אַ רבֿ, לאָמיר פֿרעגן דעם רבֿ, װאָס דער רבֿ װעט זאָגן, אַזױ װעט זײַן“. דערהערט פֿון מיר אַזעלכע דיבורים, איז דעם ייִדן געװאָרן אַ ביסל גרינגער אױף דער נשמה. און װאָס אַרט אײַך ― מיר האָבן געדונגען אַ פֿורל און האָבן אױפֿגעזעצט זיך און אַװעק אין צװײען אין שטעטל אַרײַן, און גלײַך צום רבֿ.
― געקומען צום רבֿ, טרעפֿן מיר אים אַקוראַט נאָכן דאַװנען, װי ער לײגט צונױף טלית־ותּפֿילין. שלום־עליכם, עליכם־שלום. װאָס'ט איר זאָגן? כאַפּט זיך אַרױס מײַן ייִד מיט אַ פֿײַער און הײבט אָן צו דערצײלן די גאַנצע מעשׂה פֿון „א“ ביז „ת“, װי אַזױ ער איז געפֿאָרן פֿאַרבײַ אונדזער סטאַנציע, װי אַזױ ער האָט זיך אַראָפּגעכאַפּט מיטן טשעמאָדאַן אױפֿן װאָקזאַל עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, אַפֿילו גאָרנישט אין זינען געהאַט קײן ברית, פֿליט אונטער אָט דער ייִד (װײַזט אָן אױף מיר) און פֿאַלט צו מיט תּחנונים, מחמת דערימאַך אַזױ װי בײַ אים איז הײַנט אַ ברית און עס פֿעלט אים אַ צענטער צו אַ מנין, על־כּן האָט גאָט אַלײן אַזױ געפֿירט! און דערנאָך װי אַזױ איך האָב אַרױסגעריסן בײַ אים דעם טשעמאָדאַן פֿון די הענט, דערנאָך װי אַזױ ער איז געקומען אױפֿן ברית און געװאָלט פֿאָרן װײַטער, האָב איך אים פֿאַרהאַלטן אױף שבת און אױף שבת־צו־נאַכטס און אױף זונטיק שלישי־למילה און אױף מילכיקע קרעפּלעך ― הקיצור, ער האָט נישט דורכגעלאָזט קײן זאַך. און גײט און דערלאַנגט דעם רבֿ דעם חשבון, װאָס איך האָב אים געגעבן. האָט אים דער רבֿ אױסגעהערט דװקא מיט קאָפּ און ביזן רעכטן סוף. און אַז דער ייִד האָט געענדיקט, רופֿט זיך אָן דער רבֿ: „האָבן מיר אױסגעהערט, הײסט עס, אײן צד. אַצינד, זאָגט ער, װעלן מיר הערן דעם אַנדערן צד. װאָס האָט איר דערױף צו זאָגן?“ רוף איך זיך אָן צום רבֿ: „איך פֿון מײַן זײַט האָב גאָרנישט צוצולײגן, מחמת דערימאַך, זאָג איך, װאָס אַלצדינג, װאָס דער ייִד האָט אײַך דאָ דערצײלט, איז כּשר־וישר, לױטער אמת. נאָר װאָס דען, זאָג איך, אײן זאַך לאָז ער אײַך, זאָג איך, זאָגן אױף זײַן ייִדישקײט: װען און װאָסער טאָג איז ער געקומען, און װוּ האָט ער געהאַלטן שבת, און צי האָט ער געגעסן פֿיש און געטרונקען װײַן מיט ביר מיט קאָניאַק מיט װישניק, און צי האָט ער געלױבט דעם װאָלכישן באָרשט מיט די מילכיקע קרעפּלעך, װאָס מײַן װײַב האָט געמאַכט?“ װערט דאָך מסתּמא מײַן ייִד נאָך מער אױפֿגעקאָכט, שמיצט זיך און װאַרפֿט זיך, ממש ער באַקומט אַפּאָפּלעקציע! בעט אים דער רבֿ, ער זאָל זיך אַזױ נישט קאָכן און נישט זײַן אין כּעס, מחמת דערימאַך, װאָס כּעס איז עבֿודה־זרה, און ער פֿרעגט אים איבער נאָכאַמאָל װעגן די פֿיש מיטן באָרשט מיט די קרעפּלעך, און צי ס'איז אמת, אַז ער האָט געטרונקען אי װײַן, אי ביר, אי קאָניאַק, אי װישניק? דערנאָך טוט ער אָן די שפּאַקולן, דער רבֿ, הײסט דאָס, קוקט איבער דעם חשבון פֿון אױבן ביז אַראָפּ, פֿירט אונטער די אונטערשטע שורה ― סע שטימט: עטלעכע און דרײַסיק רובל מיט קאָפּיקעס. דערנאָך ציט ער אױס אונדז די פֿאַטשײלע, מיר זאָלן, הײסט עס, מקבל־קנין זײַן, אַז מיר װעלן מקײם פּסק זײַן, און דער רבֿ האָט אַרױסגעגעבן זײַן פּסק אין קורצע װערטער: אַז דער ייִד באַדאַרף מיר באַצאָלן כּפֿי־החשבון די עטלעכע און דרײַסיק רובל מיט קאָפּיקעס, און הוצאָות פֿאַר דער נסיעה אַהער און אַהין, און פּסק־געלט דעם רבֿ ― דאָס זאָל זײַן לחצאָין, אױף דער האַלב הײסט עס, חלק־כּחלק.
― אַרױסגעכאַפּט זיך פֿונעם רבֿ, װי פֿון אַ שװיץ־באָד, נעמט דער ייִד אַרױס דעם טײַסטער, כאַפּט אַרױס פֿון דאָרטן אַ פֿופֿציקער (צװײ כּף־הא'ערס), טוט מיר אַ שמיץ אין פּנים אַרײַן, איך זאָל אים געבן אױסגאָב. זאָג איך צו אים: „װאָסער אױסגאָב?“ זאָגט ער: „נאָך די עטלעכע און דרײַסיק, װאָס קומט אײַך על־פּי חשבון“. זאָג איך: „װאָסער חשבון? װאָסערע עטלעכע און דרײַסיק? װאָס מײנט איר, זאָג איך, איך בין טאַקע אַ פֿעלד־גזלן? צי אַ משוגענער? װאָס הײסט, איך װעל בײַ אײַך נעמען געלט? איך כאַפּ אָן, זאָג איך, אַ ייִדן אױפֿן װאָקזאַל, אַ װילד־פֿרעמדן, איך קען אים ניט, איך װײס אים ניט, נעם אַװעק בײַ אים דעם טשעמאָדאַן פֿון די הענט און פֿאַרשלעפּ אים, זאָג איך, מיט געװאַלד צו מיר אױף אַ ברית, און פֿאַרברענג זאָג איך, מיט אים אַ שבת, אױף אַלע ייִדן געזאָגט געװאָרן ― װעל איך גײן, זאָג איך, מחמת דערימאַך, און װעל בײַ אים נעמען געלט פֿאַר דער טובֿה, װאָס ער האָט מיר געטאָן, און פֿאַרן תּענוג, װאָס איך האָב פֿון אים געהאַט?“… קוקט ער מיך שױן אָן טאַקע מיט אַן אמת װי אַ משוגענעם און מאַכט צו מיר: „װאָס זשע האָט איר געדרײט אַ מוח? און װאָס האָט איר מיך געשלעפּט צום רבֿ?“ „אַ מאָדנער ייִד, זאָג איך, איר זײַט! איך האָב עס געטאָן, זאָג איך, ניט פֿאַר קײן זאַך, נאָר מחמת דערימאַך, װאָס איך האָב געװאָלט, זאָג איך, איר זאָלט זען, װאָס פֿאַר אַ חכם אַ רבֿ מיר האָבן ― און מער גאָרנישט…
דערצײלט די מעשׂה, האָט זיך מײַן בעל־דבֿר, רב נחמן לקח, גאַנץ פֿײַן אױפֿגעהױבן, און די איבעריקע דרײַ שותּפֿים נאָך אים, גענומען פֿאַרשפּיליען זיך די קאַפּאָטעס, שױן גרײט אַװעקצוגײן. האָב אים מיך ניט געפֿױלט, דערלאַנגט זײ נאָך צו פּאַפּיראָסן און אָנגערופֿן זיך צום דערצײלער:
― האָט איר מיר דערצײלט, זאָג איך אַ מעשׂה מיט אַ רבֿ, אפֿשר װאָלט איר געװען, זאָג איך, אַזױ פֿרײַנטלעך אױסצוהערן אױך פֿון מיר אַ מעשׂה, און אױך מיט אַ רבֿ, נאָר אַ סך אַ קירצערע, װי אײַער מעשׂה?
און גאָרנישט געװאַרט אױף זײער יאָ אָדער נײן, בין איך צוגעטראָטן גלײַך צום עסק, און טאַקע גאָר אין קורצן.
― דאָס איז געװען ― אַזױ האָב איך אָנגעהױבן מײַן מעשׂה ― גאָרנישט לאַנג, און דװקא אין אַ גרױסער שטאָט, ערבֿ יום־כּיפּור האָט זיך עס געטראָפֿן. פֿאַלט אַראָפּ װי פֿונעם הימל אַ ייִד אַ סוחר, אַן אורח, אַ רײַזנדער, װאָס פֿאָרט אַרום איבער דער װעלט, פֿאַרקױפֿט סחורה און נעמט געלט, האַלט זיך מיט בײדע הענט בײַ די זײַטן, שפּאַצירט אַרום איבערן שולהױף, אױף דער ייִדישער גאַס, און פֿרעגט זיך שטאַרק נאָך אױפֿן רבֿ, װוּ זיצט דאָ ערגעץ דער רבֿ? ― װאָס באַדאַרפֿט איר צום רבֿ? ― „װאָס איז אײַער עסק?“ אײנעם, דעם אַנדערן, דעם דריטן: װוּ זיצט דאָ ערגעץ דער רבֿ? ― װאָס דאַרפֿט איר דעם רבֿ? ―„װאָס איז אײַער עסק?“… אַהין־אַהער, ער האָט זיך דערפֿרעגט, װוּ דער רבֿ װױנט. אַרײַנגעקומען צום רבֿ, האַלט ער זיך נאָך אַלץ מיט בײדע הענט בײַ די זײַטן, רופֿט אָפּ דעם רבֿ אױף אַ סוד, פֿאַרשליסט זיך מיט אים באַזונדער אין אַ חדר: „רבי! אַזױ און אַזױ איז די מעשׂה. איך בין אַ ייִד אַ רײַזנדער און פֿיר מיט זיך געלט, אַ היפּשע פּותּיקא. נישט חלילה מײַנס; פֿריִער גאָטס, דערנאָך פֿרעמדס. ס'איז ערבֿ יום־כּיפּור; האַלטן בײַ זיך קאָן איך עס ניט; איבערלאָזן עס אױף דער סטאַנציע האָב איך מורא ― אַזאַ פּותּיקא! טוט מיר אַ טובֿה, נאַט עס אײַך, באַהאַלט דאָס בײַ זיך אין קאַסטן ביז, אם ירצה השם, מאָרגן אױף דער נאַכט נאָך יום־כּיפּור…“
און נישט לאַנג געטראַכט, נעמט דער סוחר, בינדט אױף דעם זשילעט, און ציט אַרױס אײן פּעקל נאָכן אַנדערן די שײנע אַסיגנאַציעס, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, די אמתע רױט קנאַקעדיקע הונדערטערס!
דערזען אַזאַ סומע געלט, רופֿט זיך אָפּ צו אים דער רבֿ: „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, איר קענט מיך ניט, איר װײסט מיך ניט“… „װאָס הײסט, איך קען אײַך ניט? איר זײַט דאָך עפּעס אַ רבֿ!“… „גוט, איך בין אַ רבֿ, איך קען אָבער אײַך ניט, װער זײַט און װאָס איר זײַט“… אַהין־אַהער, זײ דינגען זיך. ער אים: „איר זײַט אַ רבֿ!“ דער רבֿ צו אים: „איך קען אײַך ניט“. און דאָ דער טאָג שטײט ניט. ערבֿ יום־כּיפּור! ס'איז געבליבן, אַז דער רבֿ נעמט צו בײַ אים דאָס געלט; נאָר װאָס דען? ― פֿאַר עדות. װער זאָלן זײַן די עדות? קײן אַבי־װעמען קאָן מען דאָך נישט פֿאַרטרױען. שיקט דער רבֿ רופֿן צו זיך די פּני, די שיבֿעה־טובֿי־העיר, די סאַמע נגידישע און פֿײַנע בעלי־בתּים פֿון שטאָט, און דערצײלט זײ: „אַזױ און אַזױ איז די מעשׂה. אָט דער ייִד, זאָגט ער, האָט געלט, אַ היפּשע פּותּיקא, ניט זײַנס, פֿריִער גאָטס, דערנאָך פֿרעמדס. װיל ער עס מיר, זאָגט ער, געבן באַהאַלטן ביז איבער יום־כּיפּור. על־כּן זײַט איר, זאָגט ער, עדות, װיפֿל ער האָט מיר איבערגעגעבן געלט, בכדי ס'זאָל ניט אַרױסקומען, זאָגט ער, דערנאָכדעם קײן שום, איר פֿאַרשטײט?“… און דער רבֿ האָט זיך מטריח געװען, איבערגעצײלט פֿאַר די בעלי־בתּים אין די אױגן דרײַ מאָל די פּותּיקא, אײַנגעװיקלט אין אַ פֿאַטשײלע, פֿאַרחתמעט די פֿאַטשײלע מיט טריװאַקס, צוגעלײגט די חתימה: „הרבֿ ומו″צומורה צדק“, באַװיזן די בעלי־בתּים: „נאַט, זעט, אָט דאָ האָט איר מײַן חתימה, און געדענקט זשע, אַז איר זײַט עדות!“… די פֿאַטשײלע מיטן געלט האָט דער רבֿ איבערגעגעבן דער רביצין, זי זאָל דאָס פֿאַרשליסן אין קאַסטן, און די שליסעלעך זאָל זי באַהאַלטן אין אַן אָרט, װאָס קײן בן־אָדם זאָל ניט װיסן… און מען איז אַװעק אין שול אַרײַן און מע האָט גאַנץ פֿײַן געדאַװנט און געפֿאַסט, און איבערגעלעבט דעם יום־כּיפּור, געקומען פֿון שול, אָפּגעפֿאַסט זיך, מע טוט אַ קוק ― אַהאַ! ער איז דאָ! דער ייִד, דער סוחר, הײסט עס. „אַ גוטע װאָך“. „אַ גוט יאָר. זיצט. װאָס'ט איר זאָגן?“ „גאָרנישט. איך בין געקומען מכּוח דער פּותּיקא“… „װאָסער פּותּיקא?“ „די ממתּקים“… „װאָסערע ממתּקים?“ „איך בין געקומען נאָכן געלט“… װאָסער געלט?“ „מײַן געלט… דאָס הײסט, ניט מײַנס, פֿריִער גאָטס, דערנאָכדעם פֿרעמדס… איך האָב עס אײַך געגעבן באַהאַלטן“… „איר האָט מיר געגעבן באַהאַלטן געלט?… װען?“…
צעלאַכט זיך דער ייִד, מײנט, אַז דער רבֿ טרײַבט מיט אים קאַטאָװעס. פֿרעגט אים דער רבֿ: „װאָס איז דער געלעכטער?“ זאָגט ער: דאָס ערשטע מאָל זע איך אַ רבֿ אַ לץ“… געפֿינט זיך שױן דער רבֿ באַלײדיקט. קײנער האָט אים נאָך ביז אַהער, זאָגט ער, ניט געקרױנט מיטן נאַמען לץ. „זאָגט, רב ייִד, װאָס דאַרפֿט איר?“
דערהערט אַזעלכע דיבורים, האָט דעם ייִדן אַ קלאַפּ געגעבן, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, אָט־אַ־דאָ, אונטערן לעפֿעלע. „סטײַטש, רבי, אין גאָטעס װילן! איר װילט קױלען אַ ייִדן? איך האָב דאָך אײַך געגעבן אינגאַנצן מײַן געלט, ניט מײַנס, פֿריִער גאָטס, דערנאָכדעם פֿרעמדס! אַ סימן ― איר האָט עס, זאָגט ער, אײַנגעװיקלט אין פֿאַטשײלע, פֿאַרחתמעט מיט טריװאַקס, פֿאַרשלאָסן בײַ דער רביצין אין קאַסטן, און די שליסעלעך באַהאַלטן אױף אַן אָרט, װאָס קײן בן־אָדם זאָל ניט װיסן… און נאָך אַ בעסערער סימן: עס זײַנען, זאָגט ער, דערבײַ געװען עדות, די פֿײַנסטע בעלי־בתּים פֿון שטאָט!…“ און ער פֿױלט זיך ניט, דער ייִד, און רעכנט אױס די בעלי־בתּים בײַ די נעמען. און אַלײן באַשלאָגט אים אַ קאַלטער שװײס, און עס נעמט אים אַנגסטן, בעט אַ גלאָז װאַסער.
און נישט לאַנג געטראַכט, נעמט דער רבֿ און שיקט אַװעק דעם שמשׂ צו די אױסגערעכנטע פּני, די שיבֿעה טובֿי־העיר, די סאַמע פֿײַנסטע בעלי־בתּים פֿון שטאָט. יענע קומען צו לױפֿן: „װאָס איז געשען?“ „אַן אומגליק! אַ בילבול! אַ פּריטשעפּע אַ ייִד! ער טענהט, אַז ער האָט מיר יאַקבע איבערגעגעבן אַ גאַנצע פּותּיקא ערבֿ יום־כּיפּור אױף צו באַהאַלטן, און איר זײַט יאַקבע דערבײַ געװען עדות!…“
האָבן זיך די בעלי־בתּים איבערגעקוקט צװישן זיך, װי אײנער רעדט: „אָט דאָ װעט מען עס עפּעס אָפּלעקן אַ בײנדל!“ אַ קלײניקײט אַזאַ פּותּיקא! דער יצר־הרע פֿון געלט! און זײ זײַנען אָנגעפֿאַלן אױפֿן ייִדן: „אי־פֿע! װי שעמט איר אײַך ניט אין אײַער װײַטן האַלדז אַרײַן אױסטראַכטן אױף אונדזער רבֿ אַזאַ מיאוסן בילבול?!…“
דערזען אַזאַ מעשׂה, האָט דער ייִד אָפּגעלאָזט הענט און פֿיס ― עס האָט אים אַ נעם געגעבן דער קראַם, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט ― אָט־אָט חלשט ער! האָט זיך אױפֿגעהױבן דער רבֿ, צוגעגאַנגען צום קאַסטן, אַרױסגענומען די פֿאַטשײלע מיט געלט און אונטערגעטראָגן דעם ייִדן:
― גאָט איז מיט אײַך! נאַט! אָט איז אײַער געלט! נעמט עס אײַך אָפּ און צײלט עס נאָר אַקאָרשט איבער, װי עס געהער צו זײַן, פֿאַר די דאָזיקע ייִדן אין די אױגן. די חתימה, װי איר זעט, איז ניט גערירט, דער טריװאַקס גאַנץ, אַלץ װי עס דאַרף צו זײַן!
אַ נײַע נשמה האָט מען נעבעך אין דעם ייִדן אַרײַנגעזעצט. די הענט האָבן אים אַזש געציטערט, און טרערן האָבן זיך אים געשטעלט אין די אױגן.
― צו װאָס האָט אײַך געטױגט, רבי, נעמען אַ ייִדן און טרײַבן מיט אים לצנות?… אַזאַ לצנות?!…
― כ'האָב אײַך נאָר געװאָלט באַװײַזן ― װער אונדזערע שײנע בעלי־בתּים זײַנען…