טבֿיה דער מילכיקער

שלום עליכם (אַלע װערק)

שפּרינצע

געשריבן אין יאָר 1907.
שפּרינצע

― אײַך קומט אַ גרױסן, אַ ברײטן שלום־עליכם, פּאַניע שלום־עליכם, ― עליכם ועל בניכם! אַ שאָק מיט יאָרן, אַז מיר האָבן זיך ניט געזען! װײ־װײ, װיפֿל װאַסערן עס זײַנען אָפּגעלאָפֿן! װיפֿל אַנגסטן מיר בײדע און כּל־ישׂראל זײַנען אױסגעשטאַנען אין די עטלעכע יאָר: אַ קעשענעװ, אַ קאָסנעטוציעקאָנסטיטוציע, מיט פּאָגראָמען, מיט צרות, מיט שלעק ― אַך טיты: דו רבונו־של־עולם, גאָטעניו נאַשнаш: אונדזער!… מיר איז נאָר אַ חידוש אױף אײַך, האָט קײן פֿאַראיבל ניט, װאָס איך װעל אײַך זאָגן, איר זײַט דאָך נישט גערוקט אױף אַ האָר, קײן עין־הרע, קײן עין־הרע! טוט אָבער אַ קוק אױף מיר: הרי אַני כּבן שיבֿעים ― איך בין נאָך ניט אַלט קײן זעכציק, און זעט, װי װײַס טבֿיה איז געװאָרן! ס'אַ װערטעלע צער־גידול־בנים, װאָס מע האָט פֿון קינדער! און װער האָט נאָך אַזױ פֿיל צער־גידול־בנים פֿון קינדער װיפֿל איך? מיך האָט געטראָפֿן אַ נײַער שלאַק מיט מײַנע אַ טאָכטער שפּרינצע, װאָס גײט איבער אַלע צרות, װאָס איך האָב װען איבערגעהאַט ביז אַהער, און זעט, פֿונדעסטװעגן, גאָרנישט, מע לעבט, װי שטײט דאָרטן: בעל כּרחך אַתּה חי ― כאָטש װער צעזעצט, שׂונאי־ציון, זינגענדיק דאָס לידל:

װאָס טױג מיר מײַן לעבן, װאָס טױג מיר מײַן װעלט,
אַז כ'האָב נישט קײן מזל, אַז כ'האָב נישט קײן געלט?…

בקיצור, װי אַזױ שטײט דאָרט אין פּרק: רצה הקדוש־ברוך־הוא לזכּות ― גאָט האָט געװאָלט אַ טובֿה טאָן זײַנע ייִדן, האָט מען אָנגעשיקט אױף אונדז אַן אומגליק, אַ צרה, אַ קאָסנעטוציע! אײַ, אַ קאָסנעטוציע! עס איז געקומען מיטאַמאָל אַ מהומה אױף אונדזערע נגידים, אַ לױפֿעניש פֿון יעהופּעץ קײן אױסלאַנד, כּלומרשט אין די װאַרעמע בעדער, נערװן, זאַלץ־ביטלעך, נעכטיקע טעג… און װי באַלד מע צעפֿאָרט זיך פֿון יעהופּעץ, איז בױבעריק מיט איר לופֿט און מיט איר װאַלד און מיט אירע דאַטשעס טיף־טיף אין דער ערד, װי מיר זאָגן אין ברוך־שאָמר: ברוך מרחם על האָרץ… נאָר װאָס דען? ס'איז דאָך אָבער דאָ אַ גרױסער גאָט אױף דער װעלט, װאָס גיט אַכטונג אױף זײַנע אָרעמע לײַט נעבעך, זײ זאָלן זיך נאָך אַביסל מוטשען אױף דער װעלט, האָבן מיר געהאַט אַ זומער ― אײַ־אײַ־אײַ! איז מען זיך צונױפֿגעלאָפֿן צו אונדז קײן בױבעריק פֿון אַדעס, און פֿון ראַסטאָװ, און פֿון קאַטערינאָסלאַװ, און פֿון מאָהליװ, און פֿון קעשענעװ אַלפֿי־אַלפֿים נגידים, גבֿירים אַדירים! אַ פּנים, אַז דאָרט איז די „קאָסנעטוציע“ נאָך שטאַרקער, װי בײַ אונדז אין יעהופּעץ, װאָרעם מע לױפֿט, מע הערט ניט אױף צו לױפֿן. אײַ, די קשיא: װאָס לױפֿן זײ עפּעס צו אונדז? איז דער תּירוץ: למאַי אונדזערע לױפֿן צו זײ? ס'איז שױן בײַ אונדז געװאָרן, ברוך־השם, אַזאַ מינהג, אַז עס קומט די צײַט, װאָס מע הײבט אָן רײדן פֿון פּאָגראָמען, הײבן ייִדן אָן צו לױפֿן פֿון אײן שטאָט אין דער אַנדערער, װי אין פּסוק שטײט: ויסעו ויחנו, ויחנו ויסעו ― איז די טײַטש: פֿאָר דו צו מיר, װעל איך פֿאָרן צו דיר… דערװײַל איז בױבעריק, װאָס אַרט אײַך, געװאָרן אַ כּרך, אָנגעפּאַקט מיט מענטשן, װײַבער און קינדער, און קינדער האָבן ליב פּיקן, און מילכיקס דאַרף מען, און װוּ קריגט מען מילכיקס, אַז ניט בײַ טבֿיהן? װאָס טױג אײַך, טבֿיה איז אַרײַן אין דער מאָדע. פֿון אַלע זײַטן: טבֿיה און טבֿיה! רב טבֿיה, אַהער! רב טבֿיה, צו מיר! אַז גאָט װיל, װאָס פֿרעגט איר?

ויהי היום, טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, ערבֿ־שבֿועות איז דאָס געװען, קום איך צו פֿאָרן מיט אַביסל מילכיקס צו אײנער פֿון מײַנע קונהטעס, אַ יונגע אַלמנה און אַ רײַכע פֿון קאַטערינעסלאַװ, װאָס איז געקומען צו פֿאָרן מיט איר זונדל, אַראָנטשיק הײסט ער, קײן בױבעריק אױפֿן זומער; און דאָס פֿאַרשטײט איר דאָך אַלײן, אַז דאָס ערשטע באַקאַנטשאַפֿט אירס אין בױבעריק איז געװען מסתּמא מיט מיר. „מע האָט מיר גערעקאָמענדירט, זאָגט זי, די אַלמנה הײסט דאָס, אַז בײַ אײַך איז דאָס בעסטע מילכיקס“. „װי קאָן דאָס זײַן אַנדערש? ― זאָג איך צו איר, צו דער אַלמנה, הײסט דאָס. ― ניט אומזיסט, זאָג איך, זאָגט שלמה המלך, אַז אַ גוטער נאָמען לאָזט זיך הערן, װי אַ שופֿר, איבער דער גאַנצער װעלט, און אױב איר װילט, זאָג איך, װעל איך אײַך דערצײלן, װאָס עס זאָגט דערױף דער מדרש“. שלאָגט זי מיך איבער, די אַלמנה הײסט דאָס, און זאָגט צו מיר, אַז זי איז אַן אַלמנה, און איז אין די זאַכן, זאָגט זי, נישט געניט. זי װײס ניט, מיט װאָס מען עסט דאָס… דער עיקר, זאָגט זי, אַז די פּוטער זאָל זײַן פֿריש, און דער קעז זאָל זײַן געשמאַק… נו, גײט רעדט מיט אַ נקבֿה!…

בקיצור, איך האָב אָנגעהױבן אַרײַנקומען צו דער קאַטערינעסלאַװער אַלמנה, װאָס אַרט אײַך, צװײ מאָל אין דער װאָך; אַלע מאָנטיק און דאָנערשטיק, פּינקטלעך, װי אַ לוח, אַראָפּגעטראָגן דאָס ביסל מילכיקס, גאָרנישט אָנגעפֿרעגט זיך, צי מע דאַרף, צי מע דאַרף ניט, געװאָרן בײַ איר אַ הײמישער מענטש, װי געװײנלעך, אָנגעהױבן זיך צוקוקן, װי אַזױ עס פֿירט זיך בײַ איר, אַרײַנגעשמעקט אין קיך אַרײַן, געזאָגט אַ פּאָר מאָל, װאָס איך האָב געפֿונען פֿאַר נײטיק צו זאָגן, דאָס ערשטע מאָל, געװײנלעך, געכאַפּט אַ פּסק פֿון דער דינסט, איך זאָל זיך ניט מישן, ניט אַרײַנקוקן אין פֿרעמדע טעפּ, דאָס אַנדערע מאָל האָט מען זיך צו מײַנע װערטער צוגעהערט, און דאָס דריטע מאָל טאַקע געהאַלטן זיך מיט מיר אַן עצה, װאָרעם זי האָט אַרױסגעזען, די אַלמנה הײסט דאָס, װער טבֿיה איז. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז זי האָט מיר אַנטפּלעקט איר צרה, איר קרענק, איר אומגליק ― אַראָנטשיק! סטײַטש, ער איז שױן אַ בחור פֿון עטלעכע און צװאַנציק יאָר, זאָגט זי, און װײס נאָר פֿערדלעך, נאָר לאָסיפּעדןװעלאָסיפּעדן, נאָר כאַפּן פֿישלעך, און װײַטער, זאָגט זי, װײס ער גאָרנישט! ער װיל נישט הערן, זאָגט זי, פֿון געשעפֿט, פֿון געלט; ס'איז אים געבליבן פֿון זײַן טאַטן, זאָגט זי, אַ שײנע ירושה, כּמעט אַ מיליאָן, ער זאָל דאָס אַפֿילו, זאָגט זי, אַרײַנשמעקן! עס װײס נאָר אױסברענגען, זאָגט זי, אַן אָפֿענע האַנט בײַ אים! „װוּ איז ער, זאָג איך, דער בחור? איר גיט אים נאָר, זאָג איך, אַהער צו מיר, איך װעל מיך מיט אים אַביסל, זאָג איך, דורכשמועסן, אים זאָגן אַביסל מוסר, אַ פּאָר פּסוקים, ברענגען אַ מדרש“… לאַכט זי: „װײס איך װאָס, זאָגט זי, איר ברענגט אים בעסער אַ פֿערדל, ניט קײן מדרש!“…

בתוך כּך, אַזױ װי מיר רעדן אַזױ, ויבֿוא הילד ― קומט אָן דער בחור, אַראָנטשיק הײסט דאָס, אַ בחורעץ אַ סאָסנע, אַ געזונטער יונגאַטש, בלוט און מילך, און אַ ברײטן פּאַס טראָגט ער, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אױף די הױזן, מיט אַ זײגערל אַרײַנגעשטעקט אָט דאָ אין גאַרטל, מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל אַריבער די עלנבױגנס. „װוּ ביסטו געװען?“ פֿרעגט אים די מוטער. „זיך געשיפֿט מיט אַ שיפֿל, זאָגט ער, געכאַפּט פֿיש“… „אַ שײנע עובֿדה, זאָג איך, פֿאַר אַזאַ בחורל, װי איר; דאָרט אין דער הײם װעט מען אײַך צעטראָגן, זאָג איך, די בײנער, און איר דאָ װעט כאַפּן פֿישלעך!“ איך טו אַ קוק אױף מײַן אַלמנה ― רױט װי אַ צװיק, אַלערלײ פֿאַרבן. זי האָט געװיס גערעכנט, אַז איר בן װעט מן־הסתּם אָננעמען מיך פֿאַרן קאָלנער ביד־חזקה־אַחת, און װעט מיר געבן באותות ובֿמופֿתים שתּים ― צװײ פּעטש הײסט עס, און װעט מיך אַרױסװאַרפֿן כּחרס־הנישבר! בלאָטע! טבֿיה האָט פֿאַר אַזעלכע זאַכן קײן מורא ניט! איך, אַז איך האָב עפּעס, זאָג איך!

כּך־הװה. מײַן בחור, אַז ער האָט דערהערט פֿון מיר אַזעלכע דיבורים, איז ער נאָר אָפּגעטראָטן אַביסל, פֿאַרלײגט די הענט אַרונטער, מיך באַטראַכט פֿון סאַמע קאָפּ ביז צו די שפּיץ פֿיס, אַרױסגעלאָזט עפּעס אַ מאָדנעם פֿײַף און האָט זיך פּלוצעם אַזױ צעלאַכט, אַז מיר בײדע האָבן מורא געהאַט, צי איז דער בחור חלילה ניט משוגע געװאָרן אױף אַ מינוט? און װאָס זאָל איך אײַך זאָגן ― מיר זײַנען פֿון דעמאָלט אָן געװאָרן מיט אים חבֿר, די בעסטע גוטע פֿרײַנט! איך מוז אײַך זאָגן: מיר איז דער בחור געפֿעלן װאָס װײַטער אַלץ מערער; אַפֿילו אַ שאַרלאָט און אַן אױסברענגער, און אַ האַנט שױן צו אַן אָפֿענע, און אַ שטיקל חושים דערצו. למשל, באַגעגענען אַן אָרעמאַן, אַרײַנלײגן די האַנט אין קעשענע, אַרױסנעמען און אַװעקגעבן, נישט געצײלט. װער טוט עס?… אָדער אַראָפּנעמען פֿון זיך אַ גוטן פּאַלטאָ, אַ גאַנצן, אַ נײַעם, און אַװעקגעבן יענעם ― אַז מע שמועסט אַ חושימדיקער!… אַ גאָטס רחמנות געװען אױף דער מוטער! זי פֿלעגט זיך מיר קלאָגן: װאָס טוט מען? און בעטן מיך, איך זאָל מיט אים אַביסל שמועסן. האָב איך איר צוליב געטאָן: װאָס װעל איך איר זשאַלעװען? עס קאָסט מיך געלט? און איך האָב מיך אַװעקגעזעצט און איך האָב אים דערצײלט מעשׂיות, געבראָקט משלים, געריבן פּסוקים, געהאַקט מדרשים, אַזױ װי טבֿיה קאָן. און ער האָט דװקא ליב געהאַט מיך אױסהערן, אױספֿרעגן, װי אַזױ איך לעב, װי אַזױ איך פֿיל מיך אין דער הײם? „איך װאָלט אַ בעלן געװען, זאָגט ער, זײַן בײַ אײַך, רב טבֿיה!“… זאָג איך צו אים: „אַז מען איז אַ בעלן זײַן בײַ טבֿיהן, נעמט מען, זאָג איך, און מע פֿאָרט זיך דורך אַמאָל צו מיר אין כוטאָר אַרײַן; איר האָט דאָך, זאָג איך, גענוג פֿערדלעך, מיט לאָסיפּעדן. פֿאַר נױט, זאָג איך, זײַט איר ניט קלײן זיך דורכגײן מיט די רגלים, ס'איז ניט װײַט, זאָג איך, מע דאַרף נאָר דורכשנײַדן, זאָג איך, דעם װאַלד“… „װען, זאָגט ער, זײַט איר אין דער הײם?“ „מיך קאָן מען טרעפֿן, זאָג איך, אין דער הײם נאָר שבת, אָדער יום־טובֿ. שאַט, זאָג איך, װײסט איר װאָס? אָט האָבן מיר, אם־ירצה־השם, איבער אַכט טאָג פֿרײַטיק שבֿועות; אױב איר װילט, זאָג איך, מאַכן אַ שפּאַציר צו אונדז אין כוטאָר אַרײַן, װעט אײַך מײַן װײַב, זאָג איך, מכבד זײַן מיט מילכיקע בלינצעס אַזעלכע, אַשר לא בלינצו אַבֿותינו במצרים!“ פֿרעגט ער מיך: „װאָס הײסט דאָס? איר װײסט דאָך, זאָגט ער, אַז איך בין אױף פּסוקים שװאַך“… „איך װײס, זאָג איך, אַז איר זײַט שװאַך; איר זאָלט געװען, זאָג איך, לערנען אין חדר, אַזױ װי איך, װאָלט איר, זאָג איך, אױך געװוּסט מה דקאָמרי רביצין“… לאַכט ער און מאַכט צו מיר: „גוט, איר האָט מיך, זאָגט ער, פֿאַר אַ גאַסט; איך קום, זאָגט ער, צו אײַך, רב טבֿיה, דעם ערשטן טאָג שבֿועות, מיט אַ פּאָר באַקאַנטע, אױף בלינצעס, נאָר איר זאָלט זען, זײ זאָלן זײַן, זאָגט ער, הײס!“ „אש־להבֿה, זאָג איך, מן השׂפֿה ולחוץ ― פֿון דער סקאָװערדע גלײַך אין מױל אַרײַן!“… און איך קום צו פֿאָרן אַהײם און רוף מיך אָן צו מײַנער: „גאָלדע, זאָג איך, מיר האָבן געסט אױף שבֿועות!“ זאָגט זי: „מזל־טובֿ דיר, װעמען איז?“ זאָג איך: „דאָס װעסטו װיסן שפּעטער; דו גרײט נאָר צו אײער, זאָג איך, קעז און פּוטער איז דאָ, ברוך־השם, גענוג; װעסט מאַכן בלינצעס, זאָג איך, פֿאַר דרײַ פּאַרשױן, נאָר אַזעלכע פּאַרשױנען, זאָג איך, װאָס האַלטן פֿון דער אַכילה און הײבן נישט אָן צו װיסן, זאָג איך, װאָס רש″י מאַכט“… „אַװדאי, זאָגט זי, שױן צוגעטשעפּעט זיך אַ שלימזל פֿון הונגעריקן לאַנד?“ „ביסט אַ בהמה, זאָג איך, גאָלדע! ערשטנס, װאָלט נישט געװען, זאָג איך, אַזאַ אומגליק, װען מיר זאָלן חלילה אָנהאָדעװען, זאָג איך, אַן אָרעמאַן מיט שבֿועותדיקע בלינצעס; והשנית, זאָג איך, זײַ װיסן, זוגתי היקרה, הצנועה והחסידה מרת גאָלדע שתּחיה, אַז אײנער פֿון אונדזערע שבֿועותדיקע געסט װעט זײַן דער אַלמנהס זונדל, זאָג איך, אָט דער, װאָס מע רופֿט אים אַראָנטשיק, איך האָב דיר דערצײלט פֿון אים“. „אױב אַזױ, זאָגט זי, איז עפּעס אַנדערש“… דער כּוח פֿון מיליאָנען! אַפֿילו מײַן גאָלדע, אַז זי דערשמעקט געלט, װערט זי גאָר אַן אַנדער מענטש. ס'איז אַזאַ װעלט, װאָס זאָלט איר קלערן? װי שטײט דאָרטן אין הלל: כּסף וזהבֿ מעשׂי ידי אָדם ― געלט באַגראָבט אַ מענטשן…

בקיצור, ס'איז געקומען דער ליכטיקער גרינער יום־טובֿ שבֿועות, װי שײן, װי גרין, װי ליכטיק און װאַרעם בײַ מיר אין כוטאָר איז, אַז עס קומט שבֿועות, באַדאַרף איך אײַך ניט דערצײלן. דער גרעסטער גבֿיר בײַ אײַך װאָלט זיך װינטשן האָבן אַזאַ בלױען הימל, מיט אַזאַ גרינעם װאַלד, מיט אַזעלכע שמעקנדיקע סאָסנעס, מיט אַזאַ מחיהדיקן גראָז, פּאַשע פֿאַר די בהמהלעך, װאָס שטײען און קײַען און קוקן אײַך אין די אױגן אַרײַן, װי אײנער רעדט: „גיט אונדז נאָר אַלע מאָל אַזאַ גראָז, קײן מילך װעלן מיר אײַך ניט זשאַלעװען!“… נײן, זאָגט אײַך, װאָס איר װילט, גיט מיר די בעסטע פּרנסה, איך זאָל אַרױספֿאָרן פֿון דאָרף אין שטאָט אַרײַן, װעל איך מיך מיט אײַך ניט בײַטן. װוּ האָט איר אין שטאָט אַזאַ הימל? װי זאָגן מיר אין הלל: השמים שמים לה′ ― ס'איז אַ הימל פֿון גאָט!… אין שטאָט, אַז איר פֿאַררײַסט דעם קאָפּ, װאָס זעט איר? אַ מױער, אַ דאַך, אַ קױמען, אָבער װוּ האָט איר דאָרט אַזאַ בױם? און טאָמער האָט זיך פֿאַרװאַלגערט ערגעץ בײַ אײַך אַ בײמעלע, האָט איר דעם אָנגעטאָן פֿון אױבן אַ קאַפּאָטע!… הכּלל, זײ האָבן זיך גאָרנישט געקאָנט אָפּװוּנדערן, מײַנע געסט, אַז זײ זײַנען געקומען צו מיר שבֿועות אין כוטאָר אַרײַן. אָנגעקומען זײַנען זײ, אַלע פֿיר בחורים, רײַטנדיק אױף פֿערדלעך, סוסים אײנס און אײנס! און װער שמועסט אַראָנטשיק ― איז געזעסן אױף אַ פֿערדל, זאָג איך אײַך, אַ סוס, אַן אמתער מערין! איר קױפֿט אים ניט פֿאַר קײן דרײַ הונדערט קאַרבן! „ברוך הבאָ, געסט! ― זאָג איך צו זײ. ― לכּבֿוד שבֿועות, זאָג איך, זײַט איר דאָס געקומען רײַטנדיק? נישקשה, זאָג איך, טבֿיה איז נישט פֿון די גרױסע צדיקים, און אַז מע װעט אײַך, זאָג איך, אם־ירצה־השם, שמײַסן אױף יענער װעלט, װעט מיר ניט װײ טאָן… עי, גאָלדע! זע נאָר, עס זאָלן זײַן פֿאַרטיק די בלינצעס, און לאָז מען, זאָג איך, אַרױסטראָגן דעם טיש אַהערצו אין דרױסן אַרױס, איך האָב, זאָג איך, אין שטוב גאָרנישט װאָס צו װײַזן פֿאַר די געסט… עי, שפּרינצע! טײַבל! בײלקע! װוּ זײַט איר דאָרט? רירט זיך!“… אָט אַזױ קאָמאַנדעװע איך מיט די קינדער, און עס װערט אַרױסגעטראָגן אַ טיש, מיט בענקלעך, מיט אַ טישטעך, מיט טעלער, לעפֿלען, גאָפּלען, זאַלץ, ― און טאַקע באַלד נאָך דעם קומט אָן גאָלדע מיט די בלינצעס, הײסע, זודיקע, פֿון דער סקאָװערדע, מחיהדיקע, פֿעטע, כּצפּיחית־בדבֿש! און מײַנע אורחים קאָנען זיך גאָרנישט אָפּלױבן פֿון די בלינצעס…

„װאָס שטײסטו, זאָג איך צו גאָלדען, נעם, זאָג איך, חזר איבער

דעם פּסוק נאָכאַמאָל, ס'איז הײַנט, זאָג איך, שבֿועות, דאַרף מען, זאָג איך, זאָגן צװײ מאָל „אודך“! און מײַן גאָלדע פֿױלט זיך ניט, פֿילט אָן דעם פּאַלומעסיק נאָכאַמאָל, און שפּרינצע דערלאַנגט די בלינצעס צום טיש. פּלוצעם, איך טו אַ קוק אױף מײַן אַראָנטשיקן, איך זע, ער האָט זיך פֿאַרקוקט אױף מײַן שפּרינצען ― ער לאָזט נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון איר! װאָס האָט ער אױף איר אַזעלכעס דערזען?… „עסט, זאָג איך צו אים, פֿאַרװאָס עסט איר נישט?“… מאַכט ער צו מיר: „װאָס דען טו איך?“ „איר קוקט, זאָג איך, אױף מײַן שפּרינצען“… װערט אַ געלעכטער, אַלע לאַכן, און מײַן שפּרינצע לאַכט אױך. און ס'איז אַלעמען פֿרײלעך, אַלעמען גוט ― אַ גוטער, אַ פֿרײלעכער שבֿועות אױף אַלעמען!… גײ טרעף, אַז פֿון דער פֿרײלעכקײט װעט זיך אױסלאָזן אַ צרה, אַ שלאַק, אַ יללה, אַ גאָטס שטראָף אױף מײַן קאָפּ, פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן!… נאָר עט! אַ מענטש איז אַ נאַר! אַ מענטש אַ בר־דעת טאָר זיך ניט צולאָזן צום האַרצן און דאַרף פֿאַרשטײן, אַז אַזױ װי עס איז, אַזױ באַדאַרף צו זײַן, װאָרעם װען עס זאָל באַדאַרפֿן זײַן אַנדערש, װאָלט דאָך עס ניט געװען אַזױ װי עס איז! זאָגן מיר דען ניט אין תּהילים: השלך על ה′ ― פֿאַרלאָז דיך נאָר אױף גאָט, ער װעט שױן מאַכן אַזױ, אַז דו זאָלסט ליגן טיף, נײַן אײלן אין דער ערד, און באַקן בײגל, און נאָך זאָגן: גם זו לטובֿה! הערט, װאָס עס קאָן זיך פֿאַרלױפֿן אױף אַ װעלט, נאָר מיט קאָפּ, װאָרעם דאָ הײבט זיך ערשט אָן די רעכטע מעשׂה.

ויהי ערבֿ ויהי בוקר ― אײנמאָל פֿאַרנאַכט קום איך צופֿאָרן אַהײם אַ צעבראָטענער פֿונעם טאָג און אַן אױסגעמוטשעטער פֿונעם אַרומלױפֿן איבער די דאַטשעס אין בױבעריק, טרעף איך בײַ מיר אין דרױסן בײַ דער שטוב צוגעצױמט צו דער טיר אַ באַקאַנט פֿערד, איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז אַראָנטשיקס סוס, דער מערין, װאָס איך האָב אים דעמאָלט אָפּגעשאַצט אין דרײַ הונדערט קאַרבן. גײ איך צו צום סוס און דערלאַנג אים מיט אײן האַנט אַ פֿליאַסק פֿון הינטן און מיט דער אַנדערער האַנט אַ קראַץ פֿון פֿאָרנט אין האַלדז און אַ טרײסל איבער דער גריװע. „ידידי,“ זאָג איך צו אים, „שײנער בחור מײַנער! װאָס טוסטו דאָ?“ דרײט ער אױס צו מיר די חנעװדיקע מאָרדע און טוט אַ קוק אױף מיר מיט די קלוגע אױגן, װי אײנער רעדט: „װאָס פֿרעגט איר מיך? פֿרעגט מײַן בעל־הבית“… און איך קום אַרײַן אין שטוב און טו אַ נעם מײַן װײַב: „זאָג מיר נאָר, גאָלדע קרױן, װאָס טוט דאָ אַראָנטשיק?“ ענטפֿערט זי מיר: „פֿון װאַנען זאָל איך װיסן? ער איז דאָך פֿון דײַנע לײַט!“ „װוּ איז ער ערגעץ?“ „ער איז, זאָגט זי, געגאַנגען מיט די קינדער אין װעלדל אױפֿן שפּאַציר“… „װאָס איז פּלוצעם גאָר פֿאַר אַ שפּאַציר?“ ― זאָג איך צו מײַן װײַב און הײס מיר געבן עסן. אָפּגעגעסן, באַטראַכט איך מיך: „װאָס ביסטו, טבֿיה, אַזױ אױפֿגעטראָגן? אַז אַ מענטש קומט צו דיר צו גאַסט, באַדאַרף מען זײַן אַזױ אָנגעדרודלט? אַדרבא“… און װי איך טראַכט מיר אַזױ, איך טו אַ קוק ― מײַנע מײדלעך גײען מיטן חבֿרה־מאַן, האַלטן אָנגעריסענע קװײטן, פֿריִער גײען צװײ ייִנגערע, טײַבל און בײלקע, און הינטן ― מײַן שפּרינצע מיט אַראָנטשיקן… „גוטן אָװנט!“ „גוט יאָר!“ מײַן אַראָנטשיק שטײט מיר עפּעס אַזױ מאָדנע, גלעט דאָס פֿערד, האַלט אַ גרעזל אין מױל און רופֿט זיך אָן צו מיר: „רב טבֿיה! איך װיל מיט אײַך מאַכן אַ געשעפֿט, לאָמיר זיך בײַטן מיט די פֿערדלעך“. „איר האָט נישט געפֿונען, זאָג איך, פֿון װעמען צו לאַכן?“ מאַכט ער צו מיר: „נײן, איך מײן דאָס ערנסט“. „אַזױ, זאָג איך, איר מײנט דאָס ערנסט? װיפֿל, למשל, קאָסט אײַער סוס?“ „אין װיפֿל, זאָגט ער, שאַצט איר אים?“ „איך שאַץ אים, זאָג איך, איך האָב מורא, אױב ניט דרײַ הונדערט קאַרבױנים, און אפֿשר מיט אַ סמיטשיק“. צעלאַכט ער זיך און זאָגט, אַז ער קאָסט מער פֿון דרײַ מאָל אַזױ פֿיל, און רופֿט זיך אָן צו מיר: „נו? מאַכן מיר אַ בײַט?“ מיר איז דער שמועס ניט געפֿעלן: װאָס הײסט, ער װעט אױסבײַטן זײַן סוס אױף מײַן שלימזל!… זאָג איך צו אים, אַז ער זאָל אָפּלײגן דאָס געשעפֿט אױף אַן אַנדערש מאָל, און איך פֿרעג אים אין אַ שפּאַס: צי איז ער טאַקע צוליב דעם געקומען? אױב אַזױ, איז אַן עבֿירה, זאָג איך, די הוצאָות… ענטפֿערט ער מיר גאַנץ ערנסט: „געקומען בין איך צו אײַך, אײגנטלעך, מכּוח אַן אַנדער זאַך; זײַט זיך מטריח, אױב איר װילט, װעלן מיר אַביסל שפּאַצירן“. װאָס פֿאַר אַ שפּאַציר איז דאָס אױף אים אָנגעקומען? ― טראַכט איך מיר, און לאָז מיך גײן מיט אים צום װעלדל צו. די זון האָט זיך לאַנג געזעצט, דאָס גרינע װעלדל זעט שױן אױס טונקל, די זשאַבעס פֿון דער גרעבליע קראַקען, און דאָס גראָז שמעקט מחיה־נפֿשות! אַראָנטשיק גײט און איך גײ, ער שװײַגט און איך שװײַג. נאָכדעם שטעלט ער זיך אָפּ, טוט אַ הוסט און מאַכט צו מיר: „רב טבֿיה! װי װאָלט איר, אַ שטײגער, געזאָגט, װען איך זאָל אײַך זאָגן, אַז איך האָב ליב אײַער שפּרינצע און אַז איך װיל זי נעמען פֿאַר אַ כּלה?“ „װאָס איך װאָלט געזאָגט? ― זאָג איך. ― איך װאָלט געזאָגט, אַז מע זאָל אַ משוגענעם אױסמעקן און אײַך אַרײַנשטעלן“… קוקט ער מיך אָן און מאַכט צו מיר: „װאָס הײסט?“ זאָג איך: „אָט דאָס הײסט!“… זאָגט ער: „איך פֿאַרשטײ אײַך ניט“. זאָג איך: „איז אַ סימן, אַז איר זײַט ניט איבעריק קלוג, װי אין פּסוק, זאָג איך, שטײט: חכם עיניו בראשו, דאָס מײנט: אַ קלוגן זאָגט מען אױפֿן װוּנק, אַ נאַר גיט מען מיטן שטעקן“… מאַכט ער צו מיר ברוגזלעך: „איך רעד צו אײַך פּראָסט, און איר ענטפֿערט מיר מיט חכמות און מיט פּסוקים!“ זאָג איך: „איטלעכער חזן זינגט אַזױ, װי ער קאָן, און יעדער בעל־דרשן דרשענט פֿון זײַנעט װעגן; אױב איר װילט װיסן, װאָס פֿאַר אַ בעל־דרשן איר זײַט, רעדט איבער פֿריִער מיט אײַער מוטער, זי װעט אײַך שױן, זאָג איך, קלאָר מאַכן אַקוראַט“… „האַלט איר מיך, זאָגט ער, אַ פּנים, פֿאַר אַ ייִנגעלע, װאָס דאַרף זיך אָנפֿרעגן בײַ דער מאַמען?“… „געװיס, זאָג איך, דאַרפֿט איר זיך אָנפֿרעגן בײַ דער מאַמע, און די מאַמע װעט אײַך געװיס זאָגן, אַז איר זײַט אַ חושים, און װעט זײַן גערעכט“… „און װעט זײַן גערעכט?“ ― מאַכט ער. „געװיס, זאָג איך, װעט זי זײַן גערעכט, װאָרעם װאָס פֿאַר אַ חתן זײַט איר, זאָג איך, פֿאַר מײַן שפּרינצען? װאָס פֿאַר אַ גלײַכן איז מײַן שפּרינצע צו אײַך? און דער עיקר, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַ מחותּן בין איך מיט אײַער מוטער?“… „אױב אַזױ, מאַכט ער צו מיר, האָט איר שױן, רב טבֿיה, אַ גרױסן טעות! איך בין נישט קײן ייִנגעלע פֿון אַכצן יאָר, און זוך נישט קײן מחותּנים פֿאַר מײַן מוטער, און װײס װער איר זײַט, און װער אײַער טאָכטער איז, און זי געפֿעלט מיר, און אַזױ װיל איך, און אַזױ װעט דאָס זײַן!“… „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, זאָג איך, װאָס איך שלאָג אײַך איבער; איך זע, זאָג איך, אַז מיט אײן צד זײַט איר שױן פֿאַרטיק; זײַט איר, זאָג איך, באַװאָרנט אױך מיטן אַנדערן צד?“… זאָגט ער צו מיר: „איך װײס ניט, װאָס איר מײנט“… זאָג איך: „איך מײן דאָס די טאָכטער מײַנע, שפּרינצען מײן איך, צי האָט איר שױן, זאָג איך, מיט איר עפּעס גערעדט, און װאָס, זאָג איך, זאָגט זי?“… װערט ער אַזױ װי באַלײדיקט און מאַכט צו מיר מיט אַ שמײכל: „װאָס פֿאַר אַ פֿראַגע איז דאָס? געװיס האָב איך, זאָגט ער, מיט איר גערעדט, און ניט אײן מאָל ― עטלעכע מאָל, איך קום, זאָגט ער, אַהער אַלע טאָג“… איר הערט, ער קומט אַהער אַלע טאָג, און איך װײס נישט!… „בהמה בצורת מענטש! באַדאַרף מען דאָך דיר געבן קײַען שטרױ, טבֿיה! אַז דו װעסט זיך לאָזן אַזױ פֿירן אין באָד אַרײַן, װעט מען דאָך דיך קױפֿן און פֿאַרקױפֿן, דו פֿערדאַטש אײנער!“… אַזױ טראַכט איך מיר און גײ מיט אַראָנטשיקן צוריק, און ער געזעגנט זיך אָפּ מיט מײַן חבֿרה, כאַפּט זיך אַרױף אױפֿן סוס, און הלך משה־מרדכי ― מאַרש קײן בױבעריק…

אַצינד װעלן מיר, װי זאָגט איר דאָס אין אײַערע ביכלעך, איבערלאָזן דעם בן־מלך און זיך נעמען צו דער בת־מלכּה, צו שפּרינצען הײסט עס… „זאָג מיר, טאָכטער, װאָס איך װעל דיך פֿרעגן, זאָג איך: דערצײל מיר נאָר, זאָג איך, װאָס דער אַראָנטשיק האָט מיט דיר אָפּגעשמועסט מכּוח אַזאַ זאַך, זאָג איך, גאָר אָן מײַן װיסן?“… ענטפֿערט עפּעס אָט דער בױם? אַזױ ענטפֿערט זי! געװאָרן רױטלעך, אַראָפּגעלאָזט די אױגן, װי אַ כּלה, אָנגענומען אַ פֿולן מױל מיט װאַסער ― און שאַ!… בײַ! ― טראַכט איך מיר. ― װילסט ניט רעדן איצט, װעסטו רעדן שפּעטער אַביסל… טבֿיה איז ניט קײן ייִדענע; ער האָט צײַט! און איך װאַרט איבער אַ װײַלע, װי זאָגט מען, יבֿוא יומה, און טשאַטעװע אױס די מינוט, װאָס איך בלײַב מיט איר אַלײן, און רוף מיך אָן צו איר: „שפּרינצע, זאָג מיר, װאָס איך װעל דיך פֿרעגן: קענסטו אים כאָטש, אָט דעם אַראָנטשיקן?“… זאָגט זי: „געװיס קען איך אים“… „װײסטו, זאָג איך, אַז ער איז אַ סװישטשון?“… פֿרעגט זי מיך: „װאָס הײסט דאָס אַ סװישטשון?“ זאָג איך איר: „אַ פּוסט ניסל, װאָס סע פֿײַפֿט“… זאָגט זי: „האָסט אַ טעות, אַרנאָלד איז אַ גוטער מענטש“… „ער הײסט שױן, זאָג איך, בײַ דיר אַרנאָלד, ניט אַראָנטשיק דער שאַרלאַטאַן?“ זאָגט זי: „אַרנאָלד איז ניט קײן שאַרלאַטאַן, אַרנאָלד האָט אַ גוט האַרץ; אַרנאָלד, זאָגט זי, געפֿינט זיך אין אַ שטוב פֿון פֿאַרדאָרבענע מענטשן, זאָגט זי, װאָס װײסן נאָר געלט און געלט“… „אַזױ, זאָג איך, ביסטו שױן, שפּרינצע, אױך געװאָרן אַן אױפֿגעקלערטע פֿילאָזאָפֿקע און האָסט שױן אױך פֿײַנט געקריגן געלט?“…

בקיצור, איך זע אַרױס פֿון דעם שמועס, אַז עס האַלט שױן בײַ זײ װײַטלעך, און כאַפּן צוריק איז שױן אַביסל צו שפּעט, װאָרעם איך קען מײַנע לײַט. טבֿיהס טעכטער, האָב איך אײַך געזאָגט שױן אַמאָל, ניט געדאַכט זאָלן זײ װערן, אַז זײ קלעפּן זיך אײַן אין אַ מענטשן, איז

מיטן גאַנצן לעבן, מיטן חיות, מיט דער נשמה! און איך טראַכט מיר: „שוטה! למאַי זאָלסטו װעלן זײַן, טבֿיה, מער חכם פֿון דער גאַנצער װעלט? אפֿשר איז דאָס אַ גאָטס זאַך? אפֿשר איז דאָס באַשערט, אַז דװקא דורך אָט דער שטילינקער שפּרינצע זאָלסטו געהאָלפֿן װערן, באַלױנט װערן פֿאַר אַלע דײַנע קלעפּ און װײטיקן, װאָס דו האָסט ביז אַהער איבערגעטראָגן, האָבן אַ גוטע עלטער, און אױך װיסן אַמאָל פֿון אַ לעבן אױף דער װעלט? אפֿשר איז דיר באַשערט האָבן אַ טאָכטער אַ מיליאָנטשיצע? װאָס איז? סע שטײט דיר ניט אָן?… װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז טבֿיה דאַרף זײַן אײביק אַ קבצן, אײביק אַרומשלעפּן זיך מיטן פֿערדל און מיט קעז און פּוטער צוליב די יעהופּעצער נגידים, זײ זאָלן האָבן װאָס צו פֿרעסן? װער װײס, אפֿשר איז מיר אָנגעצײכנט געװאָרן פֿון אױבן, אַז איך זאָל אױף דער עלטער עפּעס מתקן זײַן אױף דער װעלט, װערן אַ בעל־צדקה און אַ בעל־מכניס־אורח, און אפֿשר גאָר אַװעקזעצן זיך מיט ייִדן לומדים און לערנען תּורה?“… וכדומה אַזעלכע רײַכע, גאָלדענע מחשבֿות קריכן אין קאָפּ אַרײַן, װי אין „יהי כבֿוד“ שטײט געשריבן: רבות מחשבֿות בלבֿ איש ― זאָגט אַ גױ, להבֿדיל: „דוריען דומקאָיו באָגאַטיעעטдурень думкою богатеет: אַ נאַר איז רײַך אין זײַן געדאַנקען!“… און איך קום אַרײַן אין שטוב אַרײַן און איך נעם אַװעק מײַן אַלטע און מאַך מיט איר אַ שמועס: „װאָס װאָלט זײַן, כּדומה־למשל, זאָג איך, װען אונדזער שפּרינצע זאָל זײַן אַ מיליאָנטשיצע?“ פֿרעגט זי מיך: „װאָס הײסט דאָס אַ מיליאָנטשיצע?“ זאָג איך: „אַ מיליאָנטשיצע הײסט אַ מיליאָנטשיקס אַ װײַב“… פֿרעגט זי מיך: „װאָס הײסט אַ מיליאָנטשיק?“ זאָג איך איר: „אַ מיליאָנטשיק הײסט אַ מענטש, װאָס פֿאַרמאָגט אַ מיליאָן“… פֿרעגט זי מיך: „װיפֿל איז דאָס אַ מיליאָן?“ זאָג איך: „אַז דו ביסט אַ בהמה און װײסט ניט, װיפֿל איז אַ מיליאָן, הײַנט װאָס האָב איך מיט דיר װאָס צו רעדן?“… זאָגט זי: „װער בעט דיך, זאָלסט רעדן?“ ― איז זי אױך גערעכט.

בקיצור, עס גײט אַװעק אַ טאָג, איך קום צו פֿאָרן אַהײם: „געװען אַראָנטשיק?“ ― נײן, נישט געװען… עס גײט אַװעק נאָך אַ טאָג: „געװען דער בחור?“ ― נײן, נישט געװען… איך זאָל אַרײַנגײן צו דער אַלמנה מיט אַן אױסרײד, פּאַסט מיר ניט; איך װיל ניט, אַז זי זאָל מײנען, אַז טבֿיה שלאָגט זיך נאָכן שידוך… און אַגבֿ האָב איך געפֿילט, אַז איר באַדאַרף עס זײַן כּשושנה בין החוחים ― װי אַ פֿינפֿטער ראָד צום װאָגן. הגם איך פֿאַרשטײ ניט, פֿאַרװאָס? באשר איך האָב ניט קײן מיליאָן? האָב איך דאָך איצטער אַ מחותּנתטע אַ מיליאָנטשיצע! און זי װעמען האָט פֿאַר אַ מחותּן? ― אַ ייִדן אַן אָרעמאַן, אַ קבצן, אַ טבֿיה דעם מילכיקן; הײַנט װער איז מער ייִחוס, איך צי זי?… איך װעל אײַך זאָגן דעם רײנעם אמת, איך האָב אָנגעהױבן װעלן דעם שידוך, נישט אַזױ צוליב דעם שידוך, װי צוליב נצחון אַלײן. „אַ רוח אין זײער פֿאָטער און מוטער אַרײַן, די יעהופּעצער גבֿירים, לאָזן זײ װיסן, װער טבֿיה איז!… ביז אַהער האָט מען מער ניט געהערט נאָר בראָצקי און בראָצקי, גלײַך װי די איבעריקע זײַנען גאָר קײן מענטשן ניט!“…

אַזױ טראַכט איך מיר, פֿאָרנדיק אַהײם פֿון בױבעריק, און קום אַהײם, גײט מיר מײַנע אַקעגן מיט אַ גדולה: „אַ שליח, אַן ערל איז נאָר־װאָס געװען פֿון בױבעריק, פֿון דער אַלמנה, זאָלסט למען־השם באַלד קומען צופֿאָרן אַהין, עס מעג זײַן אױף דער נאַכט, זאָלסטו שפּאַנען דאָס פֿערדל און קומען צופֿאָרן, מע דאַרף דיך דאָרט זײער נײטיק האָבן!“… „װאָס האָט זײ, זאָג איך, אַזױ אָנגעשפּאַרט? װאָס האָבן זײ, זאָג איך, אַזױ קײן צײַט ניט?“ און איך כאַפּ אַ קוק אױף מײַן שפּרינצען ― זי שװײַגט, נאָר די אױגן אירע רעדן, אױ, רעדן זײ! קײנער פֿאַרשטײט ניט איר האַרץ, אַזױ װי איך… איך האָב די גאַנצע צײַט מורא געהאַט, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, טאָמער לאָזט זיך אױס דערפֿון אַ בױדעם, האָב איך אױף אים, אױף דעם אַראָנטשיקן, אױסגערעדט װאָס איך האָב געקאָנט, אַז ער איז אַזױ, און ער איז אַזױ ― איך האָב אָבער געזען, אַז ס'איז אַן אַרבעס אין װאַנט, מײַן שפּרינצע גײט אױס װי אַ ליכט. האָב איך אײַנגעשפּאַנט צוריק מײַן פֿערד־און־װעגעלע און האָב מיך געלאָזט שױן פֿאַרנאַכטלעך קײן בױבעריק. פֿאָרנדיק אַזױ, טראַכט איך מיר: „װאָס קאָנען זײ מיך רופֿן מיט אַזאַ מין אימפּעט? װעגן אַ װאָרט? װעגן אַ קנס־מאָל? װאָלט ער דאָך געקאָנט קומען צו מיר, דאַכט זיך, דערװײַל בין איך דער אַבֿי־הכּלה!“ און איך אַלײן צעלאַך מיך פֿון דעם געדאַנק: װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן אין דער װעלט, אַז דער נגיד זאָל גײן צום קבצן? סײַדן ס'זאָל שױן װערן עק װעלט, משיחס צײַטן, אַזױ װי די יונגע לײַטלעך, די װײַסע־חבֿרהניקעס, װילן מיך אײַנרעדן, אַז באַלד װעט קומען אַ צײַט, װאָס דער נגיד מיטן קבצן װעלן זײַן גלײַך, שלי שלך, שלך שלי, מײַנס דײַנס, דײַנס מײַנס, הפֿקר ציבעלעס! דאַכט זיך, אַ קלוגע װעלט ― און אַזעלכע בהמות! עך־עך־עך!…

מיט די דאָזיקע געדאַנקען בין איך אָנגעקומען קײן בױבעריק און פֿאַרפֿאָרן גלײַך אױף דער דאַטשע צו דער אַלמנה, אַװעקגעשטעלט דאָס פֿערדל, ― װוּ איז די אַלמנה? נישטאָ קײן אַלמנה! װוּ איז דער בחור? ― נישטאָ קײן בחור! װער־זשע האָט מיך גערופֿן? „איך האָב אײַך גערופֿן!“ ― מאַכט צו מיר אַ קײַלעכיק געפּאַקט ייִדל מיט אַן אױסגעפֿליקט בערדל און מיט אַ גראָבער גאָלדענער קײט אױפֿן בײַכל. „װער־זשע, זאָג איך, זײַט איר?“ זאָגט ער: „איך בין דער אַלמנהס אַ ברודער און אַראָנטשיקס אַ פֿעטער… מע האָט מיך, זאָגט ער, אַרױסגערופֿן מיט אַ דעפּעש פֿון קאַטערינעסלאַװ, און איך בין נאָר־װאָס געקומען צופֿאָרן“… „װי באַלד אַזױ, נאַט־זשע אײַך אָפּ שלום“, ― זאָג איך און זעץ מיך אַװעק. דערזען, אַז איך האָב מיך אַװעקגעזעצט, מאַכט ער צו מיר: „זיצט“. זאָג איך: „אַ דאַנק, איך זיץ שױן. װאָס־זשע מאַכט איר, זאָג איך, װי אַזױ איז בײַ אײַך, זאָג איך, די קאָסנעטוציע?“ ענטפֿערט ער מיר דערױף גאָרנישט ניט, צעלײגט זיך אױף אַ װיגשטול, די הענט אין די קעשענעס, שטעלט אַרױס די גאָלדענע קײט מיטן בײַכל און מאַכט צו מיר בזה־הלשון: „אײַך רופֿט מען, דאַכט זיך, טבֿיה?“… „יאָ, זאָג איך, צו דער תּורה, אַז מע רופֿט מיך אױף, רופֿט מען מיך אױף: „יעמוד רב טבֿיה ברב שניאור זלמן“… „הערט אױס, מאַכט ער צו מיר, רב טבֿיה, װאָס איך װעל אײַך זאָגן. װאָס טױג אונדז לאַנגע דיבורים? לאָמיר, זאָגט ער, גײן גלײַך צום ענין, געשעפֿט הײסט עס“… „מהיכא־תּיתי, זאָג איך, שלמה המלך האָט שױן לאַנג געזאָגט: לכּל זמן ― װען מע דאַרף רעדן געשעפֿט, איז געשעפֿט… איך בין, זאָג איך, אַ געשעפֿטסמאַן“… „דאָס זעט מען, זאָגט ער, אַז איר זײַט אַ געשעפֿטסמאַן, דערפֿאַר װיל איך טאַקע מיט אײַך רעדן סוחריש; איך װיל, איר זאָלט מיר זאָגן, אָבער אָפֿן געשמועסט, װיפֿל װעט דאָס אונדז קאָסטן אַרום און אַרום?… אָבער אָפֿן געשמועסט!“… „אױב, זאָג איך, אָפֿן געשמועסט, װײס איך ניט, װאָס איר רעדט“… „רב טבֿיה! ― מאַכט ער צו מיר נאָכאַמאָל און װיל נישט אַרױסנעמען די הענט פֿון די קעשענעס. ― איך פֿרעג אײַך, זאָגט ער, װיפֿל װעט אונדז קאָסטן אַרום און אַרום די חתונה?“ „עס װענדט זיך, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַ חתונה איר מײנט? אױב איר מײנט אַ גרױסאַרטיקע חתונה, װי אײַך שטײט אָן, בין איך, זאָג איך, ניט אימשטאַנד“… שטעלט ער אָן אױף מיר אַ פּאָר עינים און מאַכט צו מיר אַזױ: „אָדער איר מאַכט זיך תּמעװאַטע, אָדער איר זײַט טאַקע אַ תּם… כאָטש אַפֿילו, זאָגט ער, איר זעט ניט אױס פֿון קײן תּם, װאָרעם איר זאָלט זײַן, זאָגט ער, אַ תּם, װאָלט איר ניט אַרײַנגעשלעפּט, זאָגט ער, מײַן פּלימעניק אין אַ בלאָטע, אים פֿאַרבעטן צו זיך כּלומרשט אױף שבֿועותדיקע בלינצעס, אים אונטערגעשטעלט דאָרט אַ שײן מײדל, צי יאָ אַ טאָכטער, צי ניט קײן טאָכטער, איך גײ ניט אַרײַן, זאָגט ער, אַזױ װײַט, און זי האָט זיך אים פֿאַרליובעט, זאָגט ער, דאָס הײסט, זי איז אים געפֿעלן, נו, און ער איר אַװדאי, פֿון דעם, זאָגט ער, רעדט מען ניט, איך װעל אײַך ניט זאָגן, זאָגט ער, עס קאָן זײַן, זי איז אַן אָרנטלעך קינד און מײנט דאָס נעבעך ערנסט, איך גײ נישט אַזױ װײַט… איר טאָרט אָבער ניט פֿאַרגעסן, זאָגט ער, װער איר זײַט און װער מיר זײַנען? איר זײַט דאָך, זאָגט ער, אַ ייִד אַ בר־דעת, װי קאָנט איר, זאָגט ער, גאָר דערלאָזן אַזעלכעס, אַז טבֿיה דער מילכיקער, װאָס פֿירט אונדז קעז און פּוטער, זאָל ער זײַן אונדזער מחותּן?… אײַ, זײ האָבן זיך, זאָגט ער, געגעבן אײנס דאָס אַנדערע דאָס װאָרט? װעלן זײ דאָס נעמען צוריק! קײן גרױס אומגליק, זאָגט ער, שטײט ניט דערבײַ. טאָמער דאַרף עפּעס קאָסטן, זאָגט ער, זי זאָל אים אַרױסלאָזן פֿון װאָרט, מהיכא־תּיתי, מיר האָבן, זאָגט ער, גאָרנישט קעגן דעם. אַ מײדל איז נישט קײן בחור, זאָגט ער. צי אַ טאָכטער, צי ניט קײן טאָכטער, זאָגט ער, איך װיל גאָר אַזױ װײַט נישט אַרײַנגײן“, זאָגט ער… „רבונו־של־עולם! ― טראַכט איך מיר ― װאָס װיל דער ייִד?“… און ער הערט נישט אױף צו רעדן איבער מײַן קאָפּ: איך זאָל גאָר ניט דענקען, זאָגט ער, טאָמער װעט מיר געראָטן מאַכן אַ סקאַנדאַל, אױספּױקן אומעטום, אַז זײַן פּלימעניק, זאָגט ער, האָט זיך געשדכנט צו טבֿיה דעם מילכיקנס טאָכטער… און איך זאָל זיך אַרױסשלאָגן פֿונעם קאָפּ, זאָגט ער, אַז זײַן שװעסטער איז אַ מענטש, װאָס קאַטאָרע מע קאָן פֿון איר פּאָמפּען געלט… מיט גוטן, זאָגט ער, מהיכא־תּיתי, קאָן מען, זאָגט ער, נעמען בײַ איר עטלעכע קערבלעך; עלעהײ, זאָגט ער, אַ נדבֿה… מען איז דאָך, זאָגט ער, מענטשן, װאָס קאַטאָרע, מע דאַרף אַמאָל אױסהעלפֿן אַ מענטשן…

בקיצור, איר װילט װיסן, װאָס איך האָב אים געענטפֿערט? איך האָב אים, אַז אָך און װײ איז מיר, גאָרנישט געענטפֿערט. ס'איז מיר געװען, װי זאָגט איר, תּדבק לשוני ― עס האָט מיר װי אָפּגענומען דאָס לשון! איך האָב זיך אױפֿגעהױבן, זיך אױסגעדרײט מיטן פּנים צו דער טיר ― און נישטאָ מיך!… װי פֿון אַ שׂרפֿה האָב איך מיך אַרױסגעכאַפּט, װי פֿון אַ טורמע!… עס האָט מיר געזשומעט אין קאָפּ, געשעמערירט אין די אױגן און געטורקעט אין די אױערן די װערטער פֿון דעם ייִדן: „אָפֿן געשמועסט“… „אַ טאָכטער, ניט קײן טאָכטער“… „אַן אַלמנה אױף צו פּאָמפּען“… „עלעהײ אַ נדבֿה“… און בין צוגעגאַנגען צו מײַן פֿערד־און־װעגעלע, אַרײַנגעלײגט דאָס פּנים אין בריטשקע אַרײַן און ― איר װעט ניט לאַכן פֿון מיר? ― אַז איך האָב מיך צעװײנט, האָב איך געװײנט און געװײנט! און אַז איך האָב מיך גוט אױסגעװײנט און געזעסן אױף דער בריטשקע און אײַנגעטײלט מײַן פֿערדל נעבעך װיפֿל ס'איז אין אים אַרײַן, האָב איך ערשט דעמאָלט געפֿרעגט בײַ גאָט אַ קשיא, אַזױ װי איובֿ האָט אַמאָל געפֿרעגט: װאָס האָסטו, גאָטעניו, אַזעלכעס דערזען אין דעם אַלטן איובֿן, װאָס דו לאָזט אים ניט אָפּ אױף קײן מינוט? ס'איז שױן מער ניטאָ קײן ייִדן אױף דער װעלט? און איך קום צו פֿאָרן אַהײם, טרעף איך מײַן כאַליאַסטרע, קײן עין־הרע, פֿרײלעך. מען עסט װעטשערע, נאָר אײן שפּרינצע איז נישטאָ. „װוּ איז שפּרינצע?“ ― פֿרעג איך. „װאָס הערט זיך, זאָגן זײ מיר, װאָס האָט מען דיך גערופֿן?“ זאָג איך נאָכאַמאָל: „װוּ איז שפּרינצע?“… ענטפֿערן זײ מיר נאָכאַמאָל: „װאָס הערט זיך?“… זאָג איך: „גאָרניט, װאָס זאָל זיך הערן? ס'איז, דאַנקען גאָט, שטיל, פֿון פּאָגראָמען הערט מען ניט“… בײַ די װערטער קומט אָן שפּרינצע, טוט מיר אַ קוק אין די אױגן אַרײַן, זעצט זיך אַװעק צום טיש, גלײַך װי ניט זי מײנט מען, ניט פֿון איר רעדט מען… אױפֿן פּנים בײַ איר קאָן מען נישט דערקענען גאָרנישט, נאָר דאָס שטילקײט אירס איז שױן צופֿיל, חוץ לדרך הטבֿע… הײַנט געפֿעלט מיר ניט דאָס זיצן אירס פֿאַרטראַכט און דאָס פֿאָלגן איר, װאָס מע הײסט איר; זאָגט מען איר: זיץ ― זיצט זי; זאָגט מען איר: עס ― עסט זי; הײסט מען איר גײן ― גײט זי; און אַז מע טוט זי אַ רוף, טוט זי זיך אַ װאָרף… איך קוק אױף איר, און עס פֿאַרקלעמט מיר דאָס האַרץ, און עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער ― אױף װעמען װײס איך ניט… אַך טי רבונו־של־עולם, אלהינו נאַש! פֿאַרװאָס שטראָפֿסטו מיך אַזױ, פֿאַר װעמענס זינד?!

בקיצור, איר װילט װיסן דעם סוף? אַזאַ סוף װיל איך ניט װינטשן דעם ערגסטן שׂונא, און מע טאָר עס גאָר ניט װינטשן, װאָרעם די קללה פֿון קינדער איז די ערגסטע קללה פֿון דער תּוכחה! פֿון װאַנען װײס איך, אַז מיך האָט עמעצער נישט פֿאַרשאָלטן מיט קינדער? איר גלײבט ניט אין די זאַכן? װאָס־זשע דען איז דאָס? אַדרבא, לאָמיר האָרכן פֿון אײַך… נאָר צו װאָס נוצן אונדז חקירות? אַמער, הערט דעם סוף, װאָס איך װעל אײַך דערצײלן. אײנמאָל פֿאַרנאַכט פֿאָר איך אַהײם פֿון בױבעריק מיט אַ גוט האַרץ: באַרעכנט נאָר דעם פֿאַרדראָס, דעם בזיון; הײַנט דעם רחמנות פֿון קינד!… און די אַלמנה, װעט איר פֿרעגן? און דער זון? ― װער מיר אַלמנה? װאָס מיר זון? אַװעקגעפֿאָרן און אַפֿילו זיך ניט געזעגנט! ס'איז אַ בושה אױסצוזאָגן: ס'איז געבליבן שטײן בײַ מיר אױף זײ אַ שטיקל חובֿ פֿאַר קעז און פּוטער… נאָר איך רעד נישט פֿון דעם, מסתּמא האָבן זײ פֿאַרגעסן… איך רעד פֿונעם געזעגענען זיך: אַװעקגעפֿאָרן און אַפֿילו זיך ניט געזעגנט!… װאָס דאָס קינד נעבעך האָט איבערגעטראָגן ― דאָס האָט ניט געװוּסט קײן בן־אָדם, אַחוץ מיר, װאָרעם איך בין אַ טאַטע, אַ טאַטנס האַרץ פֿילט… טאָמער מײנט איר, אַז זי האָט מיר געזאָגט אַפֿילו אַ חצי דיבור? באַקלאָגט זיך? אָדער געװײנט אַמאָל? ע! קענט איר דאָך ניט טבֿיהס טעכטער! שטיל, אין זיך, אײַנגעגאַנגען, געצאַנקט װי אַ ליכט! װען־ניט־װען אַרױסגעכאַפּט זיך מיט אַ זיפֿץ, נאָר אַזאַ מין זיפֿץ, װאָס רײַסט אַרױס אָט אַזאַ שטיק האַרץ! הכּלל, פֿאָר איך מיר אַזױ מיט מײַן פֿערדל אַהײם, פֿאַרטיפֿט אין טרױעריקע מחשבֿות און געדאַנקען, פֿרעג קשיות בײַם רבונו־של־עולם און ענטפֿער מיר אַלײן. און עס אַרט מיך שױן ניט אַזױ אױף גאָט ― מיט גאָט האָב איך מיך שױן װי עס איז איבערגעבעטן; מיך אַרט אױף מענטשן: למאַי זאָלן מענטשן זײַן אַזױ שלעכט, אַז זײ קאָנען זײַן גוט? פֿאַרװאָס זאָלן מענטשן פֿאַרביטערן דאָס לעבן אי יענעם, אי זיך, אַז זײ האָבן ביד לעבן זיס און גליקלעך? געשיקט זיך עס, אַז גאָט האָט באַשאַפֿן דעם מענטשן צוליב דעם, ער זאָל אָפּקומען אױף דער װעלט?… װאָס האָט דאָס אים גענוצט?… מיט אַזעלכע געדאַנקען פֿאָר איך אַרײַן צו מיר אין כוטאָר אַרײַן, און דערזע פֿון דער װײַטן, בײַ דער גרעבליע, איז אַן אָנגעלױף פֿון מענטשן, גױים, גױעס, שיקסעס, שקצים און קלײנע שקצימלעך אָן אַ שיעור. װאָס קאָן דאָס זײַן? קײן שׂרפֿה ניט; מסתּמא אַ דערטרונקענער, עמעצער האָט זיך געבאָדן בײַ דער גרעבליע און געפֿונען דעם טױט. קײנער װײס ניט, װוּ דער מלאך־המװת װאַרט אױף אים, װי מיר זאָגן אין „ונתנה תּוקף“… פּלוצעם זע איך מײַן גאָלדע לױפֿט, די שאַל צעלאָזט, די הענט אַרױסגעשטעלט אױף צופֿריִער, און פֿאַר איר מײַנע קינדער, טײַבל און בײלקע, און אַלע דרײַ מיט אַ געשרײ, מיט אַ יללה, מיט אַ יאָמער: „טאָכטער! שװעסטער! שפּרינצע!!“… אַראָפּגעשפּרונגען פֿון דעם װאָגן, װײס איך ניט, װי אַזױ איך בין ניט צעשפּרונגען געװאָרן, און אַז איך בין צוגעלאָפֿן צום טײַך, איז שױן געװען נאָך אַלע היומס…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

װאָס האָב איך אײַך געװאָלט פֿרעגן?… יאָ! האָט איר געזען װען אַ געטרונקענעם? קײנמאָל נישט?… אַ מענטש, אַז ער שטאַרבט, שטאַרבט ער מײסטנטײלס מיט צוגעמאַכטע אױגן… בײַ אַ געטרונקענעם זײַנען די אױגן אָפֿן ― װײסט איר נישט דעם שׂכל, פֿאַרװאָס דאָס איז?… האָט קײן פֿאַראיבל נישט, איך האָב בײַ אײַך צוגענומען צײַט, און אַלײן איז מען אױך געבונדן: מע דאַרף גײן צום פֿערדל און מע מוז צעפֿירן דאָס ביסל סחורה. די װעלט איז אױך אַ װעלט. מע מוז אין זינען האָבן אַ קערבל אױך ― און פֿאַרגעסן װאָס ס'איז געװען. װאָרעם דאָס, װאָס די ערד דעקט צו, מוז, זאָגט מען, פֿאַרגעסן װערן, און אַז מען איז אַ לעבעדיקער מענטש, קאָן מען די נשמה ניט אױסשפּײַען. עס העלפֿט ניט קײן חכמות, און מיר מוזן זיך אומקערן צוריק צום אַלטן פּסוק, אַז כּל־זמן שהנשמה בקרבי, איז פֿאָר װײַטער, טבֿיה!… זײַט מיר געזונט, און אַז איר װעט מיך דערמאָנען, זאָלט איר מיך ניט דערמאָנען צו בײזן.